Mogelijkheden om muizenplagen te beheersen 1 Inleiding

Knaagdieren, ratten en muizen in het bijzonder, staan al sinds mensenheugenis bekend als plaagdieren en zolang zijn er ook pogingen om ze te bestrijden en schade te beperken. Vandaag de dag wordt een breed scala aan maatregelen toegepast voor knaagdierbestrijding. Veel hiervan zijn echter niet geschikt voor inzet bij grootschalige muizenplagen of niet effectief wanneer de uitbraak op zijn hoogtepunt is. In dit hoofdstuk gaan we hier nader op in. We maken daarbij onderscheid in preventieve en curatieve maatregelen. Preventieve maatregelen zijn bedoeld om plaagsituaties en schade te voorkomen of te beheersen. Curatieve maatregelen hebben als doel muizen te doden of te verdrijven, en deze worden in de praktijk in Europa vaak ingezet in de groeifase en tijdens de piek (figuur 6.1). Bij een geïntegreerde aanpak wordt vroegtijdig een combinatie van maatregelen toegepast (pers. med. P. Giraudoux).

Allereerst is op basis van een literatuuranalyse8 een overzicht van maatregelen gemaakt die Europees worden toegepast en al dan niet in de Nederlandse situatie geschikt zijn voor inzet bij grootschalige plagen (paragraaf 6.2). Boeren hebben in 2014-2015 diverse maatregelen uitgevoerd om muizenschade tegen te gaan; deze Informatie is betrokken uit het LTO– schademeldpunt en, mede aan de hand van aanvullende interviews met boeren, uitgewerkt in paragraaf 6.3. Enkele van de kansrijke maatregelen zijn nader onder de loep genomen aan de hand van monitoring van de muizenpopulatie of indirect via de groenindex (paragraaf 6.4).

Figuur 6.1 Vereenvoudigde voorstelling van de fluctuaties van muizenpopulaties en de inzet van preventieve en curatieve maatregelen (naar Delattre & Giraudoux 2008).

8

We hebben een groot aantal bronnen geraadpleegd, zowel betrekking hebbend op de Nederlandse als de buitenlandse situatie. De belangrijkste bronnen - Tobin & Fall 2004, Jacob & Pelz 2005, Jacob & Tkadlec 2010 en Jacob et al. 2014 - betreffen reviews op basis van >350 titels, die uitsluitend of grotendeels betrekking hebben op Veldmuisplagen. Aanvullend is de Russische literatuur geanalyseerd (met dank aan Dasha Shergalina), waarbij meer dan 250 titels zijn doorgenomen.

Curatieve maatregelen Preventieve maatregelen Groei Crash Jaren Di c hth ei d v an V e ldm ui z e n / ha

6.2 Overzicht van mogelijke maatregelen uit de literatuur

Over het bestrijden van knaagdieren is veel literatuur beschikbaar (o.a. Tobin & Fall 2004, Jacob & Pelz 2005 en Jacob & Tkadlec 2010). Dit vanwege wereldwijd frequent voorkomende muizenplagen, maar ook vanwege grootschalige schade door ratten aan oogsten in Afrika, Azië en elders (bijv. (Stenseth et al. 2001; Singleton et al. 2010). In dit overzicht gaat het om maatregelen die betrekking hebben op (Veld)muizen. Op basis van ons bronnenonderzoek onderscheiden we 20 curatieve en 12 preventieve maatregelen (tabel 6.1). Ook zijn er herstelmaatregelen (bijvoorbeeld opnieuw inzaaien), die deels ook curatief worden ingezet. Een aantal toepassingen uit de literatuur heeft betrekking op de bosbouw, waar muizenvraat bij nieuwe aanplanten een probleem kan zijn.

Curatieve maatregelen

Als een muizenplaag eenmaal aanstaande is, is het vaak te laat om schade te voorkomen. Toch wordt vandaag de dag in Europa veelal pas ingegrepen wanneer dat het geval is (Jacob & Pelz 2005). Curatieve maatregelen om schade te beperken door muizen te verdrijven of te doden, worden dus genomen wanneer de populatie ten minste sterk aan het groeien is of op zijn hoogtepunt is. Dergelijke maatregelen moeten dan op grote schaal kunnen worden ingezet en tegelijkertijd doelmatig zijn. De meeste methoden voor knaagdierbestrijding voldoen niet bij een grootschalige inzet (Jacob & Pelz 2005, Tobin & Fall 2004).

Er zijn verschillende curatieve methoden. In de eerste plaats zijn er maatregelen om dieren

direct te doden, namelijk door ze te vangen (V), te doden door vergassing (G) of te doden door

de inzet van rodenticiden (Rc, Rp). De tweede groep betreft maatregelen waarmee de muizen

indirect – maar soms ook direct - worden gedood of verdreven via fysieke landbewerking (F) of door inundatie of bevloeiing van de graslanden met water (IB). In de derde plaats zijn er maatregelen die muizen weren of verdrijven door gebruik te maken van afweermiddelen (A), of door het habitat voortdurend ongeschikt te houden (bij voorbeeld door de vegetatie kort te houden) door specifiek landgebruik (L). Ten slotte zijn er nog enkele andere aanpakken naar voren gebracht (O) waaronder het uitrasteren van kwetsbare teelten. De genoemde methoden staan in tabel 6.1 vermeld onder de letters die hiervoor zijn genoemd.

Vangen (V), vergassen (G) en vergiftiging (rodenticiden – Rc, Rp)

Volgens Jacob & Pelz (2005) en Jacobs et al. (2014) zijn er buiten de inzet van rodenticiden geen (goede) alternatieven voor directe bestrijding van grootschalige muizenplagen. Andere maatregelen bedoeld om dieren direct te doden (bijv. vangen) zijn nauwelijks toepasbaar op grote schaal en ineffectief bij zeer hoge dichtheden van Veldmuizen. In het voorjaar van 2015 is door enkele bedrijven in Nederland het vergassen van muizen met CO2 geïntroduceerd. Deze methode mag tot op heden niet worden toegepast. Volgens Roerink et al. (2015) kan deze methode in potentie geschikt zijn, maar er zijn nog vragen omtrent neveneffecten op het bodemleven en de effectiviteit.

Rodenticiden worden in verschillende Europese landen (en ook wereldwijd) toegepast voor het bestrijden van knaagdieren (Singleton et al. 2010, Jacob & Tkadlec 2010). Rodenticiden op basis van pathogenen of bacteriepreparaten (Rp) zijn niet geschikt voor (grootschalige) toepassing, vanwege de grote risico’s voor het milieu en de volksgezondheid (Box 5). Chemische rodenticiden (Rc) zijn betrekkelijk goedkoop en werden – en deels worden – op grote schaal toegepast. Het betreft vrijwel steeds middelen op basis van zink- of aluminiumfosfide of anticoagulanten zoals Bromadiolone. Vooral de laatste groep heeft verstrekkende neveneffecten op het milieu met doorwerkende effecten op roofvogels, uilen en kleine zoogdieren (Newton et al. 1990, Berny et al. 1997, Van den Brink 2014, Coeurdassier et

al. 2014). Ook over zink- en aluminiumfosfide zijn er twijfels over de neveneffecten. Middelen

op basis van aluminiumfosfide worden in Israel nu afgeschaft vanwege de risico’s voor de volksgezondheid (Y. Motro pers. med.) en zijn elders niet voor bestrijding van Veldmuizen toegestaan vanwege twijfels over de effectiviteit (informatie Pest Management Conferentie, Sevilla, september 2015).

In een aantal Europese landen, waaronder Duitsland, is de oppervlakkige aanwending van genoemde rodenticiden niet toegestaan en is men verplicht om het giff in holletjes te deponeren. In andere landen is oppervlakkige aanwending wel toegestaan, maar dan in een zeer lage dosering (Frankrijk). In Nederland is het gebruik van rodenticiden in het open veld niet toegestaan; middelen op basis van anticoagulanten mogen alleen toegepast worden in en rondom gebouwen, alleen door gecertificeerde plaagdierbestrijders. Middelen op basis van zink- of aluminiumfosfide zijn wel toegelaten in het open veld voor de bestrijding van Mollen en woelmuizen door bestrijders met een specifieke licentie. In augustus 2015 is door het ministerie van EZ een tijdelijke ontheffing verleend voor het gebruik van Luzan Mollentabletten voor de bestrijding van muizen in de akkerbouw in Noord-Nederland. Er is geen informatie voorhanden over de effectiviteit, maar daar zijn wel gerede twijfels over.

Fysieke landbewerking (F, L), inundatie en bevloeiing (IB)

Bij eggen, frezen en ploegen van akkers en graslanden, in het laatste geval bedoeld om graslanden opnieuw in te zaaien of maïs te verbouwen, wordt de bovenste bodemlaag (bijna) letterlijk op de kop gezet. In dat geval wordt de hele structuur van gangenstelsels in de bodem vernietigd en gaan ook veel muizen dood (Bonnet et al. 2013, Jacob & Hempel 2003, Jacob 2003a). Volgens onderzoek aan deze landbewerkingen is de overleving dan heel laag (Bonnet

et al. 2013). Dit geldt zowel voor het opnieuw inzaaien van grasland met voorafgaand frezen of

ploegen als het verbouwen van maïs. In Frankrijk (Jura) maken deze maatregelen deel uit van de integrale aanpak voor de bestrijding van Woelratten (pers. med. P. Girandoux). Maaien leidt in beperkte mate tot een afname van de muizenpopulatie (o.a., Beemster & Dijkstra 1991, Beemster & van Rijn 1995, Schlaich et al. 2015). De effecten van beweiding zijn afhankelijk van de beweidingsintensiteit (o.a. Beemster & Vulink 2013).

In de literatuur is nauwelijks informatie te vinden over de inzet van water voor bestrijding. Daarvoor zijn de mogelijkheden in het buitenland ook nauwelijks aanwezig, en is er dus geen ervaring mee. In Nederland zijn die opties er wel. Jacob (2002) en Beemster & Vulink (2013) geven aan dat inundatie een sterk negatief effect heeft op populaties van Veldmuizen.

Overige maatregelen (A, O)

In de literatuur worden verschillende andere methoden genoemd om knaagdieren in het algemeen en muizen in het bijzonder te bestrijden. Sommige onderzoekers stellen dat woelmuizen gevoelig zijn voor bepaalde geurstoffen (bijv. knoflook, Hondstong Cynoglossum

officinale en Echinops-extracten) en dat die kunnen worden ingezet voor bestrijding (o.a.

Lysenko z.j., Jacob & Pelz 2005). In de meeste gevallen gaat het om zeer kleine oppervlakten en niet om grootschalige inzet. Echter, stikstof-zwavel (zie tabel 6.1) wordt op grotere schaal gebruikt in Duitsland. De methode met Knoflook-Bentoniet is door waterschappen ingezet op keringen (resultaat wetenschappelijik niet aangetoond). Andere methoden – bijv. toepassing van feromonen of uitrastering – zijn of niet geschikt voor toepassing in het veld of niet haalbaar op grote schaal. Inzet van genetische technologie is riskant, heeft potentieel grote gevolgen voor de veiligheid, en de publieke acceptatie is op zijn minst twijfelachtig. Daarnaast zijn er praktische problemen. Of het gebruik werkt in een metapopulatie is twijfelachtig en de vraag over hoe het gecontroleerd kan worden is nog niet beantwoord (Esvelt et al. 2014).