Het gevolg van het ontbreken van een Nederlandse onderzoekstraditie is ook het ontbreken van een methodologisch kader voor historisch wegenonderzoek. Bijna alle aanwezige literatuur gaat uit van inductief onderzoek op basis van historische bronnen, kaarten en toponiemen. Maar we hebben in het voorgaande gezien dat het afgaan op hedendaagse toponiemen in het geval van koningswegen vaak leidt tot verkeerde conclusies.
Bij gebrek aan historische bronnen en kaarten leidt inductief onderzoek al snel tot onvoldoende resultaat en is het de overweging waard te bezien of deductieve onderzoeksmethoden beter bruikbaar zijn. Bij deductief wegenonderzoek gaat men er van uit dat wegen niet zo maar in het landschap werden aangelegd. Zij moesten altijd een logisch te verklaren verloop vertonen, bepaald door de geomorfologie van het landschap en de eigenschappen van de plaatsen die door de weg verbonden werden of waar de weg naar toe ging. Het wegenpatroon wordt zo dus in meer of mindere mate voorspelbaar.
Al in 1979 brak de Göttinger historisch geograaf Denecke in een artikel over onderzoek naar middeleeuwse wegen een lans voor een veel bredere aanpak van regionaal wegenonderzoek,
28 in de vorm van een ‘interdisziplinären Zusammenarbeit’.72 Hij pleitte voor een geïntegreerde aanpak met verschillende inductieve en deductieve onderzoeksmethoden en zette zich af tegen traditionele wetenschapssystemen met de daarbij behorende organisaties, die weinig ruimte boden voor complexe vraagstellingen binnen verschillende disciplines.
Hij gaf een overzicht van vijf methoden en zeven bronnen die gecombineerd moesten leiden tot een maximaal resultaat. Als bronnenmateriaal noemde hij historisch geografisch veldonderzoek, luchtfotografie, archeologische opgravingen, geografische en cartografische archieven, toponiemen, rechtsgeschiedenis en economisch-, politiek- en sociaalhistorische bronnen.
Als reconstructiemethoden beschreef hij het verbinden van gedocumenteerde wegdelen, de theoretische deductieve methode op basis van reliëf, waterlopen en vestigingsplaatsen, de retrogressieve methode van 17e-19e-eeuwse historische cartografie, reconstructie op basis van kartering van wegrelicten en een combinatie van deze vier.
Een geheel nieuwe manier van wegenonderzoek is binnen ons bereik gekomen door recente ontwikkelingen van geografische informatiesystemen (GIS) en de beschikbaarheid van softwaretechnieken, waarmee geavanceerde digitale hoogtemodellen vanuit de AHN-data (Actuele Hoogtebestand Nederland) bewerkt kunnen worden. De AHN-data worden verkregen met behulp van Airborne Laser Scanning (ALS).
Hiermee ontwikkelde Vletter, promovendus aan de Universiteit van Wenen, in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen, een methode die de zichtbaarheid van historische wegen aanmerkelijk verbeterde.73 Hij gaf in zijn artikel uit 2015 een voorbeeld van deze visualisatietechniek (openness) van een koningsweg in nat heideland op De Hoge Veluwe (Deelense Veld) die op een normale luchtfoto onzichtbaar was (fig. 12).
72D. Denecke, “Methoden und Ergebnisse der historisch-geographischen und archäeologischen Untersuchung und Rekonstruktion mittelalterlicher Verkehrswege,“ in, Geschichts-wissenschaft und Archäeologie,
Untersuchungen zur Siedlungs-, Wirtschafts- und Kirchengeschichte, eds. H.Jankuhn & R.Wenskus (Sigmaringen,
1979), 433.
73 F.W. Vletter, “A workflow for (semi) automatic extraction of roads and paths in forested areas from Airborne LaserScan date,” AARGnews, 50 (2015): 33-40.
29 Figuur 12: Koningsweg het Deelense Veld (Hoge Veluwe). Linksboven op een luchtfoto, rechtsboven met openness gebaseerd op ALS data. Linksonder hetzelfde beeld op TMK 1850 en rechtsonder op een geografische kaart. Bron: F.W. Vletter, A workflow for (semi) automatic extraction of roads and
paths in forested areas from ALS data (2015).
Op de 19e-eeuwse kaart (fig. 12, linksonder) was deze weg nauwelijks ingetekend, terwijl volgens Vletter met de ALS-kaart in de hand deze weg wel terug te vinden was.74 Dit voorbeeld toonde niet alleen de kracht van deze techniek, maar gaf ook extra informatie. Zo kan je enerzijds het belang van wegen op historische kaarten onderzoeken en anderzijds iets te
weten komen over het gebruik van de wegen.
De recente masterscriptie van Van Heumen over karrensporen op de Hondsrug toonde opnieuw de grote waarde van deze methode.75
Aangezien de koningswegen rechte lijnen door het landschap vormen, lijkt het erop dat reliëf en natheid van het landschap bij de aanleg nauwelijks een rol hebben gespeeld. En verder is duidelijk dat hun functie niet het verbinden van dorpen onderling of van dorpen naar de omliggende velden was. Misschien was slechts beperkt gebruik van deze wegen toegestaan,
74 Ibid, 34.
75 R. van Heumen, In de sporen van het verleden. Een ruimtelijke analyse van historische routenetwerken in het
Hondsruggebied op basis van karrensporen (Masterscriptie Landschapsgeschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen,
30 concludeerde Vletter ten slotte.76 In latere publicaties ontwikkelde Vletter deze techniek nog verder om een chronologisch model voor het bestuderen van historische wegen te vinden.77 Reconstructie van historische wegnetwerken kan, bij ontbreken van historische kaarten, ook modelmatig worden uitgevoerd met een methode die uitgaat van het concept netwerkfrictie, ontwikkeld door Van Lanen.78 Door de toegankelijkheid van bepaalde gebieden in het landschap vast te stellen op (bijvoorbeeld) een schaal van 1-5 (1= ontoegankelijk, 5= goed toegankelijk) en deze waarden in te voeren in een GIS, kan men de best begaanbare route, het zogenaamde least-cost path, tussen twee punten laten berekenen.79
In onderstaande tabel zijn de verschillende interdisciplinaire onderzoeksmethoden en -aanpakken gegroepeerd gericht op het onderzoek van historische wegen.
Onderzoeksmethode Onderzoeksaanpak
Inductieve reconstructie op basis van relicten (bv jachthuizen, dijkjes, bruggen)
Archiefonderzoek, kartering relicten, lokale (jacht-)geschiedenis
Inductieve reconstructie op basis van historische kartografie
Kartografie vanaf 1675 (zie 1.4), toponymisch onderzoek
Deductieve theoretische reconstructie op basis van fysische geografie
Hoogte-, bodem- en geomorfologische kartografie; GIS-analyse met het concept van netwerkfrictie (least-cost path analyse) Reconstructie op basis van veldwerk Kartering van (delen van) wegtracés door
middel van visuele inspectie in het veld Tabel 1: Overzicht van de onderzoeksmethoden voor historisch wegenonderzoek.
Figuur 13: Resten van het tracé van de koningsweg over het Nationaal Park De Hoge Veluwe, van Doorwerth naar Het Loo. Bron: eigen foto.
76 F.W. Vletter (2015), 34.
77 F.W. Vletter en S.R. Schloen, “Creating a chronological model for historical roads and paths extracted from airborne laser scanning data,” in Digital methods and remote sensing in archaeology , eds. M. Forte en S. Campana (Cham, 2016), 405-434.
78 R.J. van Lanen et al., ” Route persistence. Modelling and quantifying historical route-network stability from the Roman period to early-modern times (AD 100-1600): a case study from the Netherlands,” Archaeological &
Anthropological Science. 10 (2018): 1037-1052.
79 F.W. Vletter en R.J. van Lanen, “ Finding vanished routes: applying a multi-modelling approach on lost route and path networks in the Veluwe region, The Netherlands,” Rural landscapes: Society, Environment and History 5 (2018): 1-19.
31
1.4 Afbakening van het onderzoek in tijd en ruimte
Omdat expliciet onderzoek wordt gedaan naar jachtwegen die zijn aangelegd in opdracht van (Koning-)Stadhouder Willem III, ligt het eindpunt van de onderzoeksperiode vast. In 1702 viel de vorst namelijk met zijn paard op het landgoed bij Hampton Court. Enkele weken later overleed hij op 8 maart in Kensington Palace. Dit was ook het einde van een aantal koningswegen zoals blijkt uit het volgende.
Op 5 augustus 1702 kwamen de malen van het Speulderbos in de Vrouwenkerk te Harderwijk bij elkaar en namen hun rechten terug. Zij beslisten eensgezind: “..deselve wegen aen de
eynden te doen opgraven en aen ieder eynde enige heisters te poten om het doorvaeren te beletten.”80
Deze passage had betrekking op vroege jachtwegen (hier kruiswegen genoemd), die vanaf 1681 op verzoek van toen nog Prins van Oranje in het Speulderbos bij Putten werden aangelegd. Het topologisch onderscheid tussen dit soort lokale stelsels van jachtwegen en regionale verbindingswegen wordt in bijlage 10 verder uitgewerkt.
Op grond van de inhoud van dit ‘Resolutienboek van het Speulderbosch’ concludeerde Van Heijgen dat men met de aanleg van koningswegen begon in 1681.81
Het beginpunt van de onderzoeksperiode stel ik echter enige jaren eerder vast op het jaar 1675. Na het rampjaar 1672 steeg de ster van de jonge Prins als bedreven organisator van leger en binnenlands bestuur snel, zeker nadat hem in 1674 het erfelijk stadhouderschap van Holland en Zeeland werd aangeboden.82 Gelderland wilde nog een stap verder gaan en besloot in 1675 de prins de titels Hertog van Gelderland en Graaf van Zutphen aan te bieden.83 Deze soevereine titels zouden hem zeker in de buitenlandse politiek geen windeieren leggen en, misschien voor hem persoonlijk nog wel belangrijker, zo kon hij alle jachtrechten op de Veluwe naar zich toe trekken.
Maar onder grote druk van de gewesten Holland en Zeeland moest hij de begeerde hertogstitel weigeren. Gelderland kreeg nu een regeringsreglement, maar wel vergezeld van een apart jachtgericht, dat van kracht werd op 1 februari 1675.84 Een groot aantal plakkaten aangaande de jacht en de bescherming van de bossen op de Veluwe volgde, waarmee Willem III als opperjagermeester de facto de gehele jacht op de Veluwe aan zich trok.
Op 26 maart 1675 werd Godard van Reede (1644-1703), heer van Ginckel, wonende op kasteel Amerongen en later op kasteel Middachten, benoemd tot luitenant-opperjagermeester, een ambt dat hij tot 1701 zou bekleden.85 Het is dus voor de hand liggend dit onderzoek te starten vanaf dat cruciale jaar 1675.
80 Maalschap van het Speulderbos, Resolutieboek van de malen 1663-1845 no.2 (Arnhem, Gelders Archief: blok 0366 Marken en maalschappen, inv.nr. 721), eigen transcriptie.
81 E. van Heijgen, De Veluwe als jachtlandschap: een onderzoek naar de locatiekeuze en ruimtelijke inrichting van
jachtgebieden op de Veluwe tussen 1650 en 1930, 56.
82 T. Claydon, William III (Londen: 2014), 22.
83 W. Troost, Stadhouder-koning Willem III. Een politieke biografie (Hilversum: 2001), 114.
84 J.J. Hacke-Oudemans, Bijdragen tot de geschiedenis van de Veluwe en andere onderwerpen (Nijkerk, 1969), 159.
32 Figuur 14: Portret van Godard van Reede baron van Ginckel,
luitenant-opperjagermeester van het Kwartier van De Veluwe (1699). Bron: privé collectie.
De Veluwe is van oudsher een jachtgebied van de elite en de vele natuurterreinen hebben hun ontstaan voornamelijk hieraan te danken.86 Naast de marken en de maalschappen met hun eigen beheer, werden de overblijvende heidevelden en wildernissen op grond van het aloude middeleeuwse foreestrecht tegelijkertijd beschouwd als landsheerlijk domein. Hier werden door de landsheer wel gebruiksrechten aan de marke- of malegenoten erkend, maar geen eigendomsrechten .
Door de relatief lage bevolkingspopulatiedichtheid is de wildpopulatie lang op een hoog peil gebleven en dit gold met name voor het grofwild, dat een scala aan landschappen als heide, bos en akkerlanden tot haar beschikking had.
De Veluwe is tegenwoordig het grootste bosgebied van Nederland met de meeste aaneen- gesloten bossen die voornamelijk in de 19e eeuw zijn aanplant. Politiek-historisch kennen we de Veluwe als één van de vier kwartieren van het Hertogdom Gelre met Arnhem als hoofdstad, naast het kwartier van Zutphen, dat van Nijmegen en het zuidelijke Overkwartier met hoofdstad Roermond. De regeringsmacht werd van oudsher verdeeld tussen de Ridderschap en de stemhebbende steden.
Een begrenzing van de Veluwe, zoals te zien is op de historische kaart van het kwartier van De Veluwe (fig. 15) is voor dit onderzoek passend omdat de door Willem III geliefde parforce jacht over grote afstanden binnen dit blauwe gebied werd uitgevoerd. En ook de jachtkastelen en -huizen lagen verspreid binnen dit gebied, van Putten tot Het Loo en van Doorwerth tot Dieren. De zoektocht naar koningswegen zal dan ook binnen dit gebied plaatsvinden.
86 E. van Heijgen, De Veluwe als jachtlandschap: een onderzoek naar de locatiekeuze en ruimtelijke inrichting van
33 Figuur 15: Detail van de kaart van het Kwartier van De Veluwe door I. Tirion en J. Keizer (Amsterdam, 1741). Bron: Gelders Archief, Arnhem. Kaartenverzameling Rijksarchief in Gelderland (0509), inv. nr. 185.