De meldplicht binnen de regeling in geval van (niet-) natuurlijk overlijden

Bij de verkenning van de vraag of de meldplicht zijn cruciale rol goed vervult c.q. kan vervullen is allereerst van belang de meldplicht in het grotere geheel van de regeling van niet-natuurlijk overlijden te bezien. Op grond van artikel 3 Wlb dient een lijk zo spoedig mogelijk na het overlijden door de behan- delend arts of een gemeentelijk lijkschouwer te worden geschouwd. Wanneer de arts of de gemeentelijk lijkschouwer ervan overtuigd is dat het overlijden is ingetreden ten gevolge van een natuurlijke oorzaak, geeft hij de betreffende verklaring van overlijden af (artikel 7 lid 1 Wlb). Daarmee komt de bemoeienis van de Wlb ten einde. Naast deze categorie van natuurlijk overlijden kent de Wlb twee categorieën waarin de behandelend arts de gemeentelijk lijkschou- wer op de hoogte moet stellen en dus van een verklaring van natuurlijk over- lijden moet afzien. De eerste situatie die de Wlb expliciet noemt is het geval van euthanasie of hulp bij zelfdoding (artikel 7 lid 2 Wlb); de tweede betreft de andere gevallen van niet-natuurlijk overlijden die in artikel 7 lid 3 Wlb worden genoemd. Hoewel de wet die term niet kent, spreekt men in beide gevallen van een niet-natuurlijke dood. 231

231 _{Dat ‘natuurlijk’ respectievelijk ‘niet-natuurlijk’ overlijden wordt in de wet verder dus niet}

nader gedefinieerd. Uit de OM&KNMG Handreiking (Niet-) natuurlijke dood van januari 2016 blijkt dat een natuurlijke dood ieder overlijden is dat uitsluitend het gevolg is van een spontane ziekte, inclusief een complicatie van een lege artis uitgevoerde medische behandeling (p. 4). Bij een overlijden als direct of indirect gevolg van een ongeval, geweld, een andere van buiten komende oorzaak, een misdrijf of zelfmoord moet men uitgaan van een niet-natuurlijke dood. De handreiking somt daarvan een aantal gevallen op: ongeval, verdrinking, verbranding, ver- stikking, verslikking, vergiftiging, overdosis drugs of medicijnen, zelfdoding, hulp bij zelf- doding, euthanasie, late zwangerschapsafbreking en overlijden ten gevolge van een strafbaar feit.

5 – De meldplicht van de arts

Ook in deze opzet van de Wlb komt daarmee tot uitdrukking dat euthanasie en hulp bij zelfdoding, ook in geval van handelen door een arts en anders dan Enschedé verdedigde232 _{als een niet-natuurlijk dood wordt gezien en binnen}

de regels van de Wtl, getoetst wordt via de bijzondere strafuitsluitingsgrond van artikel (294 lid 2 jo.) 293 lid 2 Sr. De veronderstelde (en gelukkig in veruit de meeste gevallen gevolgde) procedure is dat de arts na een levensbeëindi- ging op verzoek geen verklaring van (natuurlijk) overlijden afgeeft maar in plaats daarvan zijn handelen meldt aan de gemeentelijk lijkschouwer. Hij moet dus wel één van beide doen. Bij de melding aan de gemeentelijke lijk- schouwer voegt de arts een beredeneerd verslag inzake de inachtneming van de zorgvuldigheidseisen uit artikel 2 lid 1 Wtl. De gemeentelijk lijkschouwer voert dan een uitwendige lijkschouw uit waarbij hij controleert hoe en met welke middelen het leven is beëindigd. Vervolgens stelt hij de burgerlijke stand en de officier van justitie op de hoogte van de niet-natuurlijke dood, ter verkrijging van een verklaring van geen bezwaar tegen begraven of cremeren. De officier van justitie geeft het lijk daarna op enig moment ‘vrij’. De gemeentelijk lijkschouwer zendt het door hem van de lijkschouw opge- maakte verslag aan één van de Regionale toetsingscommissies euthanasie.233

Ondertussen kan het lijk begraven of gecremeerd worden. De toetsingscom- missie geeft vervolgens een oordeel over de vraag of het levensbeëindigend handelen van de arts voldoet aan de zorgvuldigheidsvereisten van de Wtl. De strafprocesrechtelijke context van (controle op) euthanasie en hulp bij zelfdoding als niet-normaal medisch handelen, is daarmee in de Wlb ‘ver- taald’ in de aanduiding dat bij deze gevallen geen sprake is van een natuur- lijke dood. De melding daarvan leidt vervolgens tot lijkschouwing door de gemeentelijk lijkschouwer en de mogelijke verdere interventie van een Rte en daarna (eventueel) van het OM, ook als het levensbeëindigende handelen door een arts is verricht. Daarbij is het relevant te bedenken dat, zoals gezegd, de meldplicht van de arts geen onderdeel uitmaakt van de zorgvuldigheids- eisen van de Wtl waaraan de toetsingscommissie toetst. Het is omgekeerd: de commissie toetst slechts gemelde zaken; het melden door de arts is als

232 _{Zie Ch. J. Enschedé, ‘De doodsbriefjes’, NTvG (1986), 130, nr. 31, p. 1411-1412 en van dezelfde}

auteur ‘De verklaring van overlijden’, RM Themis (1987) nr. 3 p. 108-119. Enschedé baseerde zijn standpunt o.a. op het feit dat artikel 293 Sr voor de Wtl sprak van ‘van het leven beroven’, een negatief beladen kwalificatie die hij meende niet bedoeld te zijn voor de naar medisch-ethisch inzicht juist handelende arts. Om dit argument weg te nemen spreekt artikel 293 lid 1 Sr sinds de Wtl terecht en neutraler van levensbeëindiging.

233 _{Zie voor deze procedure Kamerstukken II 1998/99, 26691, 3 (MvT), p. 5-6.}

zelfstandig bestanddeel van de strafuitsluitingsgrond in artikel 293 lid 2 Sr geformuleerd.

De behandelend arts dient bij het afgeven van een verklaring van overlijden de overtuiging te hebben dat de dood is ingetreden ten gevolge van een na- tuurlijke doodsoorzaak. Deze overtuiging is een overtuiging ‘per exclusio- nem’: een beredeneerde conclusie op grond van kennis en onderzoek naar de feiten en omstandigheden.234 _{Indien enige twijfel bestaat over de doodsoor-}

zaak, dient de behandelend arts melding te maken van een niet-natuurlijke dood; een verklaring van overlijden blijft dan achterwege. In principe zou deze twijfel bij euthanasiegevallen niet moeten bestaan, nu de Wlb voor- schrijft dat deze gevallen hoe dan ook moeten worden gemeld. Maar daarmee zijn we ook onder de Wlb weer bij een veronderstelde, zich idealiter voor- doende gang van zaken waarin als niet-natuurlijk overlijden gemeld wordt hetgeen daaraan voorafgaand herkend kon worden als niet-natuurlijk over- lijden (althans als geval waarin de vereiste overtuiging van natuurlijk overlij- den ontbreekt), en dus van het afgeven van de verklaring van (natuurlijk) overlijden wordt afgezien. Dit moment van (juiste) herkenning gaat aan de meldplicht vooraf. Ten aanzien van het goed functioneren van die meldflip als cruciaal onderdeel van de Wtl en strafrechtregeling, zijn dan enige nadere aspecten problematisch.

Wlb is in strafrechtelijke kwalificaties gesteld

Terugkoppelend naar de in paragraaf 2 belichte problematiek rondom de meldplicht is ten eerste van belang dat de geschetste wettelijke regeling van de Wlb de uit de cijfers blijkende problematiek eerder vergroot dan verkleint, en in elk geval niet wegneemt. De cijfers suggereren immers vooral dat geen duidelijkheid bestaat voor de arts of hij zijn handelen moet melden. Artikel 7 lid 2 Wlb is er op zichzelf duidelijk over dat euthanasie en hulp bij zelfdo- ding moeten worden gemeld.235 _{Het probleem is echter dat artikel 7 lid 2 Wlb}

geformuleerd is in termen van de strafwet: gevallen van artikel 293 lid 2 en

234 _{OM&KNMG Handreiking (Niet-)natuurlijke dood, januari 2016, p. 4.}

235 _{Vgl. van voor de Wtl HR 15 december 1987, ECLI:NL:HR:1987:AD0098, NJ 1988, 811, m. nt.}

G.J.M. Corstens: “De geneeskundige, die de delictsomschrijving van art. 293 Sr vervult, veroorzaakt de dood van de patiënt. Alsdan kan niet gezegd worden dat de dood is ingetreden ten gevolge van een natuurlijke oorzaak als bedoeld in art. 29p lid 2 Wet op de lijkbezorging.” Dat er sprake is van handelen in noodtoestand dan wel van een onafwendbaar aanstaand over- lijden, maakt dit niet anders. Zie eerder Hof ’s-Gravenhage 2 april 1987, ECLI:NL:GHSGR:1987: AB7973, NJ 1987/756.

5 – De meldplicht van de arts

294 lid 2, eerste volzin, Sr moeten worden gemeld. Zulks terwijl een deel van de problematiek van onduidelijkheid in het grijze gebied er nu juist in schuilt dat de arts zijn handelen niet in termen van die delictsomschrijvingen her- kent of – om een strafrechtelijke term te gebruiken – niet als zodanig kwalifi- ceert (soms bewust, soms niet), en hij daarom een verklaring van (natuurlijk) overlijden afgeeft. Die problematiek speelt daarmee in de Wlb door. Duidelijk is wel dat de arts tot dat laatste alleen mag overgaan als hij overtuigd is van een natuurlijke dood. Bij twijfel of niet toch de grens van euthanasie in straf- rechtelijke zin overschreden is, bijvoorbeeld indien het gebruik van een be- paald medicijn of van een bepaalde dosis medicijnen op zichzelf niet gekozen is om de dood te doen intreden (de arts sedeert met een zeer hoge dosis) maar dit wel gevolgd is door de onmiddellijke of snelle dood van de patiënt, zal de arts dus niet snel overtuigd kunnen zijn van een natuurlijke doodsoorzaak. In dat geval dient de arts – volgens de regels – het afgeven van een verklaring van (natuurlijk) overlijden achterwege te laten en de gemeentelijk lijkschou- wer te informeren, die eventueel de Regionale toetsingscommissie euthana- sie kan inschakelen. Met dit mechanisme lijkt, aldus beschreven, dan toch iets van de (classificatie)problematiek van het melden in het grijze gebied te worden weggenomen. Er geldt immers: bij twijfel melden; desnoods alsnog melden. Maar dat zal een arts niet steeds zo ervaren. Bovendien vragen twee aspecten enige nadere aandacht, die het beeld toch weer wat verder versom- beren.

Kritiek op de kwaliteit en werkwijze van lijkschouwers

Als de arts een verklaring van natuurlijk overlijden afgeeft, komt er aan het concrete overlijden geen gemeentelijk lijkschouwer te pas, ook niet indien die verklaring ten onrechte is afgegeven. In het systeem van de Wlb fungeert de lijkschouwer dus niet als controleur van de arts of er door deze laatste mo- gelijk ten onrechte een verklaring van (natuurlijk) overlijden is afgegeven.236

Dat is anders in geval de arts, al is het maar omdat hij twijfelt over de juiste (juridische) kwalificatie van zijn handelen bij het levenseinde, geen verkla- ring van natuurlijk overlijden afgeeft maar van zijn handelen melding maakt bij de gemeentelijk lijkschouwer van wie hij, naar ons dunkt terecht, wel een juiste juridische kwalificatie mag verwachten. Dan voert de gemeentelijk lijk- schouwer wel een lijkschouw uit. Het is voor die situatie niet slechts theorie

236 _{“Zodra de arts, die de dood vaststelt, een verklaring invult, dat hij overtuigd is van een na-}

tuurlijke dood, komt er niemand meer aan dat sterfgeval te pas. Controle op de juistheid van deze verklaringen vindt niet plaats” (uit: Kamerstukken II 1983/84, 18331, 3 (MvT), p. 18-19).

om vast te stellen dat niet is uit te sluiten dat de gemeentelijk lijkschouwer vervolgens onterecht tot de conclusie komt dat sprake is van een natuurlijk overlijden. In dat kader is de kritiek van Das en Duijst relevant, die betogen dat niet-natuurlijk overlijden vaak niet wordt herkend door lijkschouwers en dat als gevolg hiervan regelmatig ten onrechte een verklaring van natuurlijk overlijden wordt afgegeven.237 _{Uit de tweede wetsevaluatie van de Wtl blijkt}

dat lijkschouwers hun rol zelf meer als formaliteit zien, en dat de schouwing ter plaatse niet eens altijd plaatsvindt.238 _{Verder komt uit het NFI-rapport ‘De}

lijkschouw en sectie beschouwd’ naar voren dat de kwaliteitseisen die worden gesteld aan de lijkschouw niet of nauwelijks zijn geformuleerd, waardoor het uitoefenen van controle op de lijkschouw moeilijk wordt, terwijl het systeem van de lijkschouw staat of valt met de kwaliteit hiervan.239 _{Een FMG-richtlijn}

lijkschouw bij euthanasie laat, hoewel aangekondigd, nog op zich wachten.240

Als deze kritiek inderdaad gevallen omvat waarin de gemeentelijk lijkschou- wer, bijvoorbeeld gelet op de gebruikte medicijnen, ten onrechte van een na- tuurlijke doodsoorzaak uitgaat in plaats van de zaak naar de Regionale toetsingscommissie door te zenden, functioneert ook op dit punt de toets – ditmaal door de lijkschouwer in plaats van door de arts – niet als waarborg dat al die zaken bij de toetsingscommissie terecht komen die daar thuis- horen.

Competentie Rte’s

Uitgaande van onduidelijkheid bij artsen over de gevallen waarin het han- delen, op de grens van palliatieve sedatie en euthanasie al dan niet moet wor- den gemeld, zou men kunnen denken dat, om onduidelijkheden weg te nemen, het aangewezen kan zijn dat gevallen van palliatieve sedatie die wel- licht niet hoeven te worden gemeld en getoetst, voor de zekerheid toch ge- meld c.q. naar de toetsingscommissie euthanasie worden doorgeleid om te zorgen dat er geen gevallen die wel moeten worden gemeld en getoetst als

237 _{C. Das en W.L.J.M. Duijst, ‘Veel lijkschouwers ondeskundig’, Medisch Contact januari 2007,}

62, nr. 4: “De controle door de gemeentelijk lijkschouwer op onduidelijke of verdachte sterf- gevallen verwordt hierdoor tot een wettelijke regeling zonder inhoud.”

238 _{Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag:}

ZonMw 2012, p. 182. Blijkens dit onderzoek ervaren de artsen zelf de rol van de gemeentelijk lijkschouwer bij de procedure rond melding en toetsing van levensbeëindigend handelen op verzoek over het algemeen als neutraal tot positief: Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag: ZonMw 2017, p. 14, 190.

239 _{Rapport ‘De lijkschouw en sectie beschouwd’, NFI november 2016, p. 5.}

240 _{De FMG-Richtlijn Forensische Geneeskunde Lijkschouw, herziene versie van april 2016, p.}

2 vermeldt ten onrechte dat er al een richtlijn voor lijkschouw bij euthanasie is opgesteld.

5 – De meldplicht van de arts

het ware buiten de boot vallen. Gezien de aard van de materie (levensbeëin- digend handelen) zou het motto kunnen zijn: ‘liever (te veel) melden/toetsen waar dat niet nodig is, dan niet melden waar dat verplicht is’. Zo trof Van Tol in zijn onderzoek inderdaad een kleine categorie gevallen aan waarin artsen en officieren van justitie weliswaar meenden dat sprake was van een natuur- lijke dood, maar dat het naar het oordeel van de respondenten zozeer ging om een twijfelgeval dat zij melding aangewezen achtten. Die mogelijkheid van melden en toetsen in geval van twijfel blijkt in de praktijk onder de Wtl niet te bestaan. Er is voor zover wij hebben kunnen nagaan, slechts één zaak ooit kennelijk uit voorzorg toch maar voorgelegd aan een Rte waarin het fei- telijk gezien ging om palliatieve sedatie, dat wil zeggen dat de handelingen, de gebruikte medicatie en de hoeveelheid daarvan vielen binnen de in de KNMG-richtlijn Palliatieve sedatie genoemde voorwaarden.241 _{Bij de arts be-}

stond kennelijk toch twijfel over de juridische status van zijn handelen. De arts meldde zijn handelen daarom aan de gemeentelijk lijkschouwer als een geval van een niet-natuurlijke dood als gevolg van levensbeëindiging op ver- zoek en de zaak werd aan de toetsingscommissie voorgelegd. De Rte kwam tot het oordeel dat in casu sprake was van terminale sedatie. Met de vaststel- ling dat het normaal medisch handelen betrof en de conclusie dat in zo’n si- tuatie geen melding op grond van artikel 7 lid 1 Wlb noodzakelijk was, kwam de commissie aan verdere beoordeling van de zorgvuldigheidseisen niet toe. In de concrete zaak is hiermee de onduidelijkheid die de arts aanzette te mel- den, alsnog weggenomen.242 _{Door deze handelwijze zou het melden in ver-}

gelijkbare gevallen kunnen worden gestimuleerd. Het is eigenlijk opvallend dat, gegeven de gesignaleerde problematiek van onduidelijkheid van kwali- ficatie, tot op heden slechts één twijfelgeval is gemeld, te meer nu alleen bij aanwezigheid van overtuiging van een natuurlijke dood (en dus van afwezig- heid van een gedraging die onder artikel 293 of 294 Sr valt) een verklaring van natuurlijk overlijden mag worden afgegeven.

Richtlijn betreffende de werkwijze van de Regionale toetsingscommissies euthanasie

Op dit punt vraagt de ietwat verouderde maar nog steeds geldende richtlijn betreffende de werkwijze van de Regionale toetsingscommissies euthana-

241 _{KNMG-richtlijn Palliatieve sedatie, herziene versie 2009, p. 39 e.v.}

242 _{Regionale toetsingscommissies euthanasie, Jaarverslag 2005, p. 8. De beslissing is niet ge-}

publiceerd omdat de Rte niet toekwam aan toetsing.

sie243 _{de aandacht. Daarin wordt ten aanzien van de competentie op zichzelf}

terecht opgemerkt dat een Rte-toets niet aangewezen is indien het een situa- tie betreft aangaande normaal medisch handelen (palliatieve sedatie). Maar daarbij wordt tegelijk opgemerkt dat de Rte – naar haar oordeel – ook geen bemoeienis heeft met ‘een verhaasting van de dood als bijkomend gevolg van een behandeling, die noodzakelijk is voor, en naar haar aard rechtstreeks is afgestemd op het verlichten van ernstig lijden van de patiënt.’ De toetsingscommissie zegt hier met zoveel woorden dat pijnbestrijding met voorwaardelijk opzet op het doden niet valt onder euthanasie en dus ook niet door de arts op grond van artikel 7 lid 2 Wlb als niet-natuurlijk overlijden hoeft te worden gemeld. Men definieert daarmee een deel van het grijze gebied, en wel een deel dat onder de Wtl valt, ten onrechte onder de eigen bevoegdheid uit. Dit onderdeel van deze richtlijn dat mogelijk aansluit bij de beleving van de arts zet desondanks de meldplicht de facto buiten spel voor gevallen waarin zij juist wel van toe- passing is! Zo geformuleerd brengt dat aspect ons bij de meldplicht in ver- band met de consequenties van niet melden. Ook dat aspect van de meldplicht blijkt niet onproblematisch.