Materiaal

In dit onderzoek zijn twee experimentele interventies getest: een diabetesfotonovelle en een informa-tieve brochure over diabetes. De eerste interventie, de diabetesfotonovelle, is een al bestaande en onderzochte fotonovelle uit Amerika, de tweede interventie, de informatieve brochure, is op basis van de fotonovelle speciaal voor dit onderzoek ontwikkeld.

Fotonovelleconditie

De diabetesfotonovelle die in dit onderzoek gebruikt is, is een in Amerika ontwikkelde diabetes-fotonovelle met de titel ‘Sweet Temptations’. Omdat in Nederland naar ons weten nog geen foto-novelle over een specifiek gezondheidsprobleem zoals diabetes is ontwikkeld en het tijdrovend en erg lastig zou worden om zelf een dergelijke novelle te ontwikkelen, is ervoor gekozen deze al bestaande Amerikaanse diabetesfotonovelle te gebruiken. De fotonovelle ‘Sweet Temptations’ is door een team onder leiding van professor Mel Baron van de Universiteit van Zuid-Californië ontwikkeld voor de diabetesvoorlichting van Spaanstalige Amerikaanse volwassenen. De specifieke doelgroep van de foto-novelle bestond uit Amerikaanse Latino’s met een laag opleidingsniveau en een lage socio-economische status. In een artikel van Unger et al. (2009) wordt over deze fotonovelle en het empirische onderzoek dat in Amerika naar de fotonovelle is gedaan (zie paragraaf 2.2.3), bericht:

“Sweet Temptations is a 24-page comic book-sized fotonovela, printed in Spanish and English, that tells the story of a Hispanic family affected by diabetes. The story is illustrated with photographs, and the dialogue is presented comic style in captions and thought bubbles above the characters’ heads” (Unger et al., 2009: 146).

6In tegenstelling tot wat veel mensen denken kunnen ook hoogopgeleiden laaggeletterd zijn (zie hoofdstuk 2). Zo is het mogelijk dat allochtonen in het thuisland hoogopgeleid en hooggeletterd zijn, maar in Nederland moeite hebben met lezen en schrijven in de Nederlandse taal. Zo gaf één van de respondenten met een hoge opleiding aan zijn school in Iran afgemaakt te hebben, het thuisland van deze respondent.

41 Het verhaal van ‘Sweet Temptations’ is geschreven door een Spaanstalige scenarioschrijfster met de hulp van een team van experts op het gebied van diabetes en onderzoekers op het gebied van gezondheidsbevordering. De tekst is vertaald door een team van vertalers (Unger et al., 2009: 146). Het verhaal van de novelle draait om het Latino-echtpaar Ramón en Julia Mendoza. Ramón heeft diabetes en ondanks de ziekenhuisopname van zijn broer Alejandro door complicaties als gevolg van diabetes en de waarschuwingen van zijn vrouw Julia, doet hij niks om zijn diabetes onder controle te houden: in plaats van dat hij netjes zijn pilletjes slikt en goed eet en beweegt, kijkt Ramón liever de hele dag tv en eet hij ongezond. Diabetes zit bij de Mendoza’s echter in de familie en ook bij de kinderen van Ramón en Julia treden vroege symptomen van diabetes op. Vooral zoon Miguel begint op zijn vader te lijken, wat zijn huwelijk met Carmen onder druk zet. Dochter Margie wil echter beter gaan leven en leert in de lokale apotheek hoe ze haar gewicht het beste onder controle kan houden. Wanneer Ramón vervolgens als gevolg van zijn diabetes een hartaanval krijgt, leert de hele familie hoe diabetes onder controle gehouden kan worden en hoe men door middel van goed eten en regelmatig bewegen gezond kan leven.

De fotonovelle is uitgegeven in het formaat van een klein stripboekje (brochure), dat zowel de Spaanstalige als de Engelstalige versie van het verhaal van de familie Mendoza bevat. Aan het eind van het boekje is een vraag-antwoordsectie opgenomen, een bon voor een glucosetest bij een lokale apotheek en een advertentie over een goedkope gezondheidsverzekering. De fotonovelle is in het huidige onderzoek in originele vorm gebruikt, maar zonder de vraag-antwoordsectie, de bon voor de glucosetest en de advertentie op het eind. Er is gekozen om de bon en de advertentie uit de novelle te laten, omdat deze slechts ter commerciële doeleinden zijn toegevoegd. Voor dit onderzoek zijn deze doeleinden niet van belang en zijn de bon en de advertentie dus niet in de fotonovelle opgenomen. Daarnaast is ervoor gekozen om de vraag-antwoordsectie niet op te nemen in de novelle, omdat deze sectie een niet-narratieve vorm heeft. Persuasieve effecten zouden daarom veroorzaakt kunnen worden door deze niet-narratieve sectie en niet door de narratief zelf. Om uit te sluiten dat de vraag-antwoordsectie de veroorzaker van persuasieve effecten kan zijn, is deze sectie uit de fotonovelle gelaten.

Om de novelle leesbaar te maken voor een Nederlands publiek, zijn verder wat kleine aanpassingen in de fotonovelle doorgevoerd. Zo zijn de teksten van de fotonovelle naar het Nederlands vertaald en zijn de Spaanse namen van de personages vervangen door Nederlandse namen. Bij de vertaling van de teksten naar het Nederlands is rekening gehouden met het lage geletterdheidniveau van respondenten en wat zij hierdoor wel en niet kunnen begrijpen. Daarom is geprobeerd teksten zo makkelijk mogelijk te schrijven en is rekening gehouden met de bekende richtlijnen voor het schrijven van begrijpelijke teksten van onder andere Stichting Makkelijk Lezen, BureauTaal en Renkema (2004, 2005). Naast de begrijpelijkheid van de tekst, waren het vlotte verloop van de tekst en het behoud van de essentie ervan aandachtspunten bij de vertaling. Om de kwaliteit van de vertaling te waarborgen en na te gaan of de oorspronkelijke tekst in de vertaling goed was weergegeven, is een terugvertaling toegepast. Hierbij heeft een tweede onafhankelijke vertaler de naar het Nederlands vertaalde tekst terugvertaald naar het Engels. Deze Engelse vertaling werd vergeleken met de oorspronkelijke Engelse tekst en tekstdelen die niet overeen kwamen, werden aangestipt en bediscussieerd.

Bij de vervanging van de Spaanse namen van de personages door Nederlandse namen is getracht namen te kiezen die zowel bij Latino's als bij Nederlanders voor kunnen komen. Zo is voor de achter-naam van de familie die centraal staat in de fotonovelle gekozen voor een achterachter-naam die in Spanje vaak voorkomt, maar die ook voor veel Nederlanders bekend is: Belman. Omdat een bekende Spaans-talige voetballer deze achternaam heeft, is de verwachting dat veel Nederlanders de naam wel kennen. Bovendien is 'Belman' makkelijk geschreven, waardoor de naam in tegenstelling tot veel andere

42 Spaanse achternamen waarschijnlijk geen leesproblemen oplevert voor respondenten. Hoewel de mensen in de novelle allemaal wat gezet zijn en duidelijk Latino zijn, zijn de personages en overige beelden verder niet aangepast aan de Nederlandse situatie. Omdat dit onderzoek het naar ons bekend eerste empirische onderzoek is naar de geschiktheid van de fotonovelle als gezondheidscommunica-tiemiddel in Nederland, lijkt het nuttig om eerst te kijken of een al bestaande fotostrip zonder grote aanpassingen misschien al bruikbaar kan zijn in Nederland. Het is bovendien de vraag of het per se nodig is dat de lezer enige gelijkenis moet hebben met de personages om zich ermee te kunnen iden-tificeren. Misschien identificeren veel lezers zich wel met de personages, terwijl ze helemaal niet op de personages lijken (zie paragraaf 2.3). Daarnaast is dit onderzoek deels een replicatie van het onderzoek van Unger et al. (2009) naar de ‘Sweet Temptations’ fotonovelle en wordt gekeken of in dit huidige onderzoek dezelfde effecten gevonden worden als in het eerder uitgevoerde Amerikaanse onderzoek. Daartoe is het van belang om de fotonovelle in zo origineel mogelijke vorm te gebruiken en slechts enkele nodige aanpassingen door te voeren.

Informatieve brochureconditie

De tweede interventie van dit onderzoek, de informatieve brochure, is op basis van de fotonovelle speciaal voor dit onderzoek ontwikkeld. Als voorbeeld voor de ontwikkeling van de brochure is de informatieve brochure ‘Wat iedereen moet weten over diabetes’ van het Diabetes Fonds gebruikt. Deze folder bood de basis voor de structuur, opmaak en bewoordingen van de in dit onderzoek ontwikkelde brochure. Om er zeker van te kunnen zijn dat effectverschillen tussen de twee interventies van het onderzoek daadwerkelijk veroorzaakt zijn door de interventies en niet door externe factoren, diende de informatieve brochure op zoveel mogelijk punten overeen te komen met de fotonovelle. Zo dienden ze eenzelfde vorm te hebben (brochure) en idealiter dezelfde lengte. Een belangrijk punt hierbij was dat de informatie die de interventies overbrachten hetzelfde was, zodat verschillen in kennis en gedragsintenties op een betrouwbare manier gemeten konden worden. Alleen de manier waarop de informatie werd overgebracht, zou verschillend moeten zijn.

Zoals gezegd is voor de fotonovelleconditie een diabetesfotonovelle gebruikt die ontwikkeld is door een team van onderzoekers aan de Universiteit van Zuid-Californië. De fotonovelle bevat informatie over symptomen van diabetes, preventieve maatregelen en behandelmogelijkheden. Om ervoor te zorgen dat de informatieve brochure precies dezelfde informatie als de fotonovelle bevat, is een beknopte inhoudsanalyse uitgevoerd op de informatie van de fotonovelle. Een inhoudsanalyse is een onderzoekstechniek, waarbij op een systematische manier bepaalde kenmerken van een tekst beschreven worden (Baxter & Babbie, 2004: 240). In dit geval gaat het om de beschrijving van de informatie over diabetes die in de fotonovelle is verwerkt. Om alle aan diabetes gerelateerde informatie uit de fotonovelle te verkrijgen, zijn allereerst alle informatie-eenheden met betrekking tot diabetes uit de tekst van de fotonovelle onderstreept en geïsoleerd. Van deze eenheden moest bepaald worden wat ze met elkaar gemeen hadden en hoe ze in relatie tot elkaar stonden. Om dit te bepalen werden codeercategorieën opgesteld en werd een codeerschema ontwikkeld. Voor de ontwikkeling van codeercategorieën is gebruik gemaakt van de voorbeeldbrochure ‘Wat iedereen moet weten over diabetes’ van het Diabetes Fonds. Omdat voor de informatieve brochure over diabetes van dit onderzoek de structuur wordt aangehouden van de bestaande brochure van het Diabetes Fonds, zijn de thema’s die in deze laatste brochure per paragraaf behandeld worden als categorieën genomen waaronder de informatie uit de fotonovelle ingedeeld kon worden. Om te bepalen wat de specifieke thema’s waren, is allereerst een kleine analyse gemaakt van de brochure van het Diabetes Fonds waarbij gekeken werd welke informatie onder welke paragraaf werd behandeld en werd het overkoepelende thema van de informatie uit elke paragraaf bepaald. De uitkomsten hiervan zijn in Tabel 1 in Bijlage I weergegeven. De afgeleide thema’s (zie kolom 3 Tabel 1)

43 dienden vervolgens als codeercategorieën voor de informatie uit de fotonovelle. Op basis van deze codeercategorieën is het codeerschema in Tabel 2 opgesteld. Aan de hand van deze codeercategorieën konden de informatie-eenheden uit de fotonovelle in het codeerschema worden ingepast.

Aan de uitkomsten van deze beknopte inhoudsanalyse van de fotonovelle is te zien dat de fotonovelle vooral veel informatie bevat over diabetespreventie, de kans om diabetes te krijgen, de mogelijke gevolgen van diabetes en de behandelmogelijkheden van diabetes, waaronder informatie over hoe men zowel ter preventie als ter behandeling van diabetes gezond kan leven. De fotonovelle bevat daarentegen weinig algemene informatie over diabetes of informatie over symptomen en bevat zelfs helemaal geen informatie over een te hoge of te lage bloedsuiker of over wetenschappelijk onderzoek. Dit betekent dat de paragrafen van de informatieve brochure die betrekking hebben op algemene diabetesinformatie en op mogelijke symptomen van diabetes in de uiteindelijke informatieve brochure van dit onderzoek erg kort zijn gehouden, terwijl de paragrafen over preventie, de kans op diabetes, mogelijke gevolgen, behandeling en gezond leven veel uitgebreider zijn. De twee korte paragrafen over algemene informatie en symptomen zijn in de brochure daarom samengevoegd tot één inleidende paragraaf. Omdat er in de fotonovelle geen informatie verstrekt werd over een hyper en hypo en over wetenschappelijk onderzoek, zijn deze paragrafen in de informatieve brochure weggelaten. De informatie per paragraaf is in de brochure als een lopend geheel achter elkaar geplakt, waarbij rekening is gehouden met de begrijpelijkheid van de tekst, maar ook met het feit dat er niet meer informatie gegeven kon worden dan in de fotonovelle gegeven is. Er is hierbij geprobeerd om de informatie zoveel mogelijk in de bewoordingen van de brochure van het Diabetes Fonds weer te geven. Ter opvulling zijn afbeeldingen (die zelf geen nieuwe informatie bevatten) aan de tekst toegevoegd. Deze afbeeldingen zijn tevens afkomstig uit de brochure van het Diabetes Fonds. De ontwikkelde brochure is in Bijlage II van dit onderzoek opgenomen.

Controleconditie

De laatste conditie van dit onderzoek is de controleconditie. Respondenten kregen bij deze conditie niks te zien of te lezen en dienden slechts een vragenlijst in te vullen. Deze vragenlijst had betrekking op aan diabetes gerelateerde kennis en gedragsintenties. Op basis van gegevens van respondenten uit deze conditie konden baselinelevels van kennis en gedragsintenties worden vastgesteld. Aan de hand van deze baselinelevels kon in de statistische analyse bepaald worden of één van de twee interventies, of misschien beide, leiden tot een hogere (of lagere) kennis over diabetes en hogere (of lagere) gedragsintenties. De verdere variabelen uit het EORM zijn niet bevraagd, omdat respondenten in deze conditie geen communicatie-uiting hebben gelezen waarin ze getransporteerd kunnen worden en dus ook geen personages hebben gezien waarmee ze zich kunnen identificeren. De gegevens die uit deze groep voortkomen dienden dus slechts als baseline van de afhankelijke variabelen: de kennis en intenties ten opzichte van diabetes zonder dat deze beïnvloed zijn door communicatie.