Maatschappelijke kosten en baten in onderzoek

De eerder aangehaalde maatschappelijke kosten en baten geven meer inzicht in de voortkomende economische en maatschappelijke positieve/negatieve effecten. Deze effecten vaak op verschillende ruimtelijke schaalniveaus waar te nemen, namelijk op object-, buurt- en stedelijk niveau. Met de maatschappelijke kosten en baten worden alle welvaartseffecten van ontwikkelingen inzichtelijk, waardoor de investering in een breder perspectief gezien wordt in plaats van alleen het financiële resultaat van de gebiedsontwikkeling op zich. Hier zullen daarom de baten die voort kunnen komen uit een ontwikkeling en binnen het onderzoek meegenomen worden besproken worden. Als de

gebiedsontwikkeling vanuit een probleem wordt aangepakt kunnen baten worden gezien als de positieve welvaartseffecten voortkomend uit de ontwikkeling (Nieuwkamer & Ruijgrok, 2009).

52

Baten ontstaan in deze als knelpunten worden opgelost. Deze baten kunnen niet zomaar

ontstaan, daarom zullen ook de kosten voor de ontwikkeling in ogenschouw moeten worden genomen en de mogelijke kosten die zouden bestaan als een ontwikkeling geen doorgang zou vinden.

In het onderzoek worden daarom verschillende aspecten behandeld met betrekking tot de mogelijke maatschappelijke kosten en baten die voort kunnen komen uit een ontwikkeling. De belangrijke aspecten kunnen in de vorm van investeringskosten, kosten van beheer en onderhoud, opbrengsten uit

grondverkoop, vermeden kosten uit nulalternatief die zich door de ontwikkeling van het project niet voor zullen doen en additionele opbrengsten die voortkomen uit de ontwikkeling van het project (Briene & Wienhoven, 2010). Hier zullen de maatschappelijke kosten en baten worden weergegeven die in het onderzoek worden behandeld.

Vervoer en infrastructuur

Eén van de welvaartseffecten die bij de keuze voor binnenstedelijk ontwikkelen of ontwikkelen op uitleglocaties ontstaat heeft te maken met de extra druk op het vervoerssysteem. Als gevolg van de keuze van een locatieontwikkeling zal gekozen worden voor de aanleg van nieuwe infrastructuur op

uitleglocaties of het gebruik van bestaande infrastructuur in bestaand gebied. Uit onderzoek van Ecorys (2005) is gebleken dat binnenstedelijk bouwen met betrekking tot congestie gemiddeld betere resultaten oplevert dan gespreid bouwen in de groene ruimte (Ecorys, 2005). De aanleg van nieuwe infrastructuur kan tot extra druk op het wegennet leiden en voor congestievorming en milieubelasting zorgen (Hoek e.a., 2010). Daarnaast zal de aanleg van nieuwe infrastructuur gepaard gaan met hoge kosten, die vaak buiten de exploitatie van de gebiedsontwikkeling wordt gehouden en hier nog bij komen. Volgens Hoek (2010) ontstaat hierdoor ook een ongelijk beeld van de tekorten op grondexploitaties voor de

ontwikkeling van uitleglocaties en van binnenstedelijke locaties. Duurzaamheid

Op het gebied van duurzaamheid zouden verschillende maatschappelijke kosten en baten gegenereerd kunnen worden door de (her)ontwikkeling van een gebied. Energiebesparende maatregelen kunnen in een gebied voor de nodige maatschappelijke kosten en baten zorgen. Deze maatregelen zullen niet direct tot verschillen leiden op verschillende locaties. Het herontwikkelen van bestaande gebieden zal wel degelijk relatie hebben met duurzaamheid en voortkomende maatschappelijke kosten en baten. Het behoud van de open ruimte, doordat deze niet bebouwd worden, en het verdwijnen van overlastgevende functies uit het bestaande gebied zou volgens Hoek (2010) zorgen voor een positief resultaat van

maatschappelijke kosten en baten. Daarnaast zal mogelijk ook de reductie van CO²-uitstoot een hoger resultaat weergeven bij de herontwikkeling van bestaand gebied in plaats van ontwikkelingen op uitleglocaties, omdat de uitstoot in het bestaande gebied gereduceerd zal worden.

Werkgelegenheid en inkomen

De investeringen in een bepaald gebied kunnen er voor zorgen dat nieuwe arbeidsplaatsen gecreëerd worden, waardoor er werkgelegenheidsbaten gekoppeld kunnen worden aan de gebiedsontwikkeling. Het aantal arbeidsplaatsen dat zal ontstaan zal naast de positieve baten ook resultaat hebben aan de

53

gebied zal afnemen en de participatie op de arbeidsmarkt zal toenemen, wat ook weer zijn effect heeft op de verhoging van kansen van inwoners op de maatschappelijke ladder en een hoger inkomen. In een onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving is naar voren gekomen dat bij een ontwikkeling in binnenstedelijk gebied de economische ontwikkeling groter is dan bij ontwikkelingen op uitleglocaties (Planbureau voor de Leefomgeving, 2010b). De verandering van het aantal banen in verhouding met de ontwikkeling van het aantal woningen was in het binnenstedelijk gebied hoger dan buiten het bestaand bebouwd gebied.

Gezondheid en uitgaven gezondheidszorg

Met een gebiedsontwikkeling kunnen ook sociale programma’s aangepakt worden. De aanpak van de probleemwijken is een goed voorbeeld van een gebiedsontwikkeling waar gericht wordt op een sociaal programma met een hoge maatschappelijke urgentie. In deze wijken is vaak sprake van een lage gezondheid van de bevolking en dit is daarom ook steeds vaker een belangrijk aandachtspunt binnen projecten, wat als een belangrijke baat uit de ontwikkeling gezien kan worden en waar ook voor zorgverzekeraars kansen liggen om de zorguitgaven te verlagen.

Recreatie

Ontwikkelingen kunnen door de toevoeging of verbeteringen van huidige recreatievoorzieningen gebieden versterken. Wanneer er nieuwe mogelijkheden voor wandelen, fietsen en sporten voor de bevolking woonachtig in de omgeving van het gebied worden gerealiseerd zal dit het gebied sterk verbeteren. Dit levert extra baten op in termen van een toename van de belevingswaarde van het gebied voor bewoners en recreanten. Voor de MKBA is het echter belangrijk te beseffen welke meerwaarde er daadwerkelijk gerealiseerd wordt in vergelijking met het nulalternatief en welke recreatievoordelen er uiteindelijk te behalen zijn. De nieuwe recreatiemogelijkheden kunnen ook weer in verband worden gebracht met een betere gezondheid door meer beweging, wat weer terug is te zien bij de

gezondheidsbaten/te voorkomen kosten op het gebied van gezondheidszorg. Daarnaast is hier ook een koppeling te maken tussen de hogere belevingswaarde in het gebied en de toename van het woongenot. Leefbaarheid

Leefbaarheid is een erg breed begrip, waar verschillende zaken onder kunnen verstaan worden. Doordat het begrip in een bredere context geplaatst kan worden zijn er vele definities van ontstaan in de

internationale wetenschappelijke literatuur. Volgens het SCP (2002) is leefbaarheid het samenspel tussen fysieke kwaliteit, sociale kwaliteit, sociale kenmerken en veiligheid van de omgeving. Wat een redelijke omschrijving is in het kader van dit onderzoek en de te onderzoeken maatschappelijke kosten en baten voortkomend uit een project.

In opdracht van het Ministerie van VROM hebben RIGO en Stichting Atlas voor Gemeenten (2008) de Leefbarometer opgesteld, waar met behulp van 49 indicatoren (verdeeld over de zes domeinen: woningvoorraad, publieke ruimte, voorzieningenniveau, bevolkingssamenstelling, sociale samenhang en veiligheid) de leefbaarheid in een gebied aangeduid wordt. Hierbij wordt de leefbaarheid bepaald afhankelijk van hoe belangrijk iedere indicator is, de hoeveelheid overlast in een buurt heeft bijvoorbeeld meer invloed op de leefbaarheid dan hoeveel park er in de buurt is (KEI, 2009). Met behulp van een aantal cijfers kan inzicht worden gegeven in de leefbaarheid in een bepaald gebied, deze worden vooral bepaald

54

op basis van de ervaring van de gebruikers van de ruimte zelf. De criminaliteitscijfers zijn bijvoorbeeld een belangrijke indicatie van de veiligheid binnen een gebied. Als de vooraf gestelde doelen van het sociale programma worden bereikt binnen het project, zullen ook de kosten van vernielingen en van overige criminaliteit dalen en de baten zullen hiermee stijgen (Arcadis, 2010).

Vastgoedwaarde

In de grondexploitatie wordt rekening gehouden met de waardeontwikkeling van de grond en de opstallen in de toekomst met behulp van de netto contante waarde berekening (NCW). De ontwikkeling van een bepaald gebied heeft echter ook invloed op de vastgoedwaarde van het omliggende vastgoed. Voor de inwoners van het gebied treedt door de aanleg van nieuwe voorzieningen en bebouwing verfraaiing van het landschap op. Daarnaast zijn de recreatiemogelijkheden in de nabijheid verbeterd en zal daardoor het woongenot van bestaande inwoners in het gebied toenemen, wat in principe een extra baat van de gebiedsontwikkeling is. De voordelen van een aantrekkelijke(re) omgeving voor de

toekomstige bewoners van de nieuwe woningen zijn al meegenomen in de grondopbrengsten, maar de stijging van de vastgoedwaarde van het omliggende vastgoed kan gezien worden als een vastgoedbaat voortkomend uit de ontwikkeling van het gebied. Door het betrekken van partijen kunnen de

vastgoedbaten mogelijk bij de ontwikkeling betrokken worden (Arcadis, 2010).

Met behulp van de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) kunnen de bovengenoemde

maatschappelijke kosten en baten voortkomend uit een ontwikkeling inzichtelijk gemaakt worden. In dat verband is het van belang de effectketen inzichtelijk te maken. Welke ingrepen hebben welke effecten en voor wie zijn de kwalitatieve baten? Met de beantwoording van deze vraag wordt meer inzicht in de effectiviteit van maatregelen en het belang dat verschillende partijen bij de ontwikkeling hebben. De problemen die vooraf gesteld zijn, de maatregelen die genomen worden, de effecten voortkomend uit het desbetreffende project en eventueel ook de rollen van verschillende partijen zullen hiervoor nader bekeken moeten worden. In het volgende hoofdstuk zal verder in worden gegaan op de maatschappelijke kosten-batenanalyse als instrument en het gebruik ervan bij gebiedsontwikkeling.