Leve het conflict?

Maatschappelijke conflicten, of ze nou over natuur gaan of ergens anders over, worden doorgaans toch als iets negatiefs beschouwd. Ze zouden er eigenlijk niet moeten zijn; een situatie zonder conflict is beter dan een situatie met conflict. Maar niet iedereen kijkt er zo tegenaan. In deze paragraaf bespreken we enkele auteurs die een positieve betekenis toekennen aan maatschappelijke conflicten. We hebben voor deze drie gekozen omdat zij een voorbeeld zijn van drie abstractieniveaus in het denken over conflicten. Het zijn: Niklas Luhmann, die het conflict benadert op het niveau van sociale systemen; Chantal Mouffe, die het conflict beziet op het niveau van politieke processen in de

maatschappij (Mouffe, 2005); en Laws et al. (2014), die conflicten benaderen op het niveau van de implementatie van overheidsbeleid.

Niklas Luhmann: conflicten zijn essentieel voor het voortbestaan van systemen

In de visie van Niklas Luhman, een Duits socioloog die leefde van 1927 tot 1998, bestaat de

maatschappij niet uit een geheel van mensen, maar een geheel van communicatie-uitingen. Hij kijkt dus niet naar de elementen van een systeem, maar naar wat er tussen die elementen gebeurt. De maatschappij bestaat uit deelsystemen van bij elkaar passende communicatie-uitingen5_{. Ieder}

deelsysteem heeft een eigen Leitcode, die het karakter van de communicatie in dat deelsysteem bepaalt. De politiek, het beleid, het recht en de wetenschap bijvoorbeeld hebben alle een eigen Leitcode. Leitcodes hebben betrekking op een spanningsveld. Voor de wetenschap bijvoorbeeld is dat de spanning tussen waarheid en onwaarheid.

Communicatieprocessen zijn alleen mogelijk door een voorselectie van mogelijke uitingen. Deze voorselectie vormt de structuur van een systeem. Maar structuur is daarbij niet een op zich bestaande entiteit, maar bestaat uit de weerstand die sommige uitingen oproepen en andere uitingen teweeg brengen. Dit raakt aan het bestaan van conflicten.

Conflicten ontstaan in de schoot van andere communicatieprocessen. Iedere vorm van communicatie kan namelijk worden afgewezen. Op dat moment ontstaat een tegenspraak, die een conflict wordt als deze een gestructureerde vorm krijgt. Conflicten verschijnen in Luhmanns denken dan ook als

afwijkende sociale structuren. Zij brengen afwijkingen van gegeven sociale structuren aan het licht en

5 Vergelijkbare ideeën zijn parallel opgekomen vanuit andere theoretische scholen. Lyotard (1988) bijvoorbeeld heeft het over zinnen en genres.

bieden daardoor de mogelijkheid deze afwijkingen aan te passen. In die zin zijn zij zelfs een noodzakelijkheid voor een systeem om zichzelf in stand te houden.

Chantal Mouffe: conflicten zijn de motor van de democratie

Chantal Mouffe is een Belgische politicologe en filosofe. Ze is geboren in 1943 en leeft nog steeds. Haar denken gaat ervan uit dat conflicten de basis vormen van de politiek. Bij conflicten gaat het om fundamentele tegenstellingen, waar geen rationele oplossingen voor bestaan, de zogenaamde

antagonismen. De taak voor de democratie is te zorgen voor de instellingen waarbinnen deze

conflicten kunnen plaatsvinden, op een zodanige manier dat er geen oorlog ontstaat. Het vervagen van de verschillen tussen links en rechts in de politiek beoordeelt Mouffe als ondemocratisch omdat daardoor maatschappelijke verschillen niet in staat worden gesteld zich te articuleren. Maatschappelijke spanningen moeten zich kunnen ontplooien.

Deze opvatting levert een fundamenteel onoplosbare spanning op tussen pluralisme en gemeenschap. Maar dat ziet Mouffe niet als probleem, maar als een gegeven waar we mee moeten leren omgaan. Democratie is een vorm hiervoor. De functie van de democratie is om deze spanning overeind te houden. Mouffe verzet zich dan ook tegen hen die de democratie gericht zien op consensus, die bereikt wordt door deliberatieve processen die tegemoetkomen aan alle belangen.

Net als voor de lang verfoeide politicoloog Carl Schmitt (1888-1985) bestaat voor Chantal Mouffe het wezen van de politiek uit het verschil tussen vriend en vijand. Niet dat ieder de vijand van iedereen is, maar vijandigheid en conflict zijn altijd latent aanwezig. Conflicten gaan altijd gepaard met een ‘wij’ versus een ‘zij’: betekenissen en identiteiten worden verdeeld over twee antagonistische polen. De taak van de democratie is om ‘antagonisme’ (wij/zij staat gelijk aan vriend/vijand) om te buigen naar ‘agonisme’ (strijdende partijen zijn opponenten, geen vijanden). Maar het is onmogelijk om dit af te dwingen. Antagonisme is niet uit te roeien. Maar we kunnen wel zoeken naar een manier om deze conflicten te uiten als twistende partijen en niet als vijanden. Dan is het als het ware een

antagonistisch conflict in de gedaante van een agonisme. Dat betekent natuurlijk dat men zich tijdens de discussie aan een aantal regels moet houden. Daarbij is er absoluut geen garantie dat een conflict dat een agonisme lijkt te zijn op een bepaald moment niet toch keihard terugkomt als een

antagonisme.

Het voorgaande impliceert dat een algemeen belang niet bestaat, ook al kunnen actoren dat in hun strategie gebruiken. Het is weliswaar onmogelijk om geen compromissen te sluiten in de politiek, maar het zoeken naar een compromis zou nooit het doel mogen zijn. Uiteindelijk is een compromis altijd in het voordeel van de meest invloedrijken.

Beleid en implementatie

Waar Luhman en Mouffe redeneren op het niveau van respectievelijk het systeem en de democratie, gaan Laws et al. (2014) in op de praktijk van overheidsbeleid. Zij richten hun aandacht op ingrepen door de overheid en de conflicten die deze kunnen oproepen. Net als Luhman en Mouffe gaan zij ervan uit dat conflicten niet negatief moeten worden opgevat, maar ze werken veel concreter uit wat de in hun ogen positieve effecten kunnen zijn.

Daarbij maken zij onderscheid tussen de inhoudelijke en de organisatorische waarde van conflicten. De inhoudelijk waarde van een conflict is dat expliciet wordt gemaakt wat eerder impliciet was. Een smeulende tegenstelling wordt zichtbaar. Dit is gunstig omdat het conflict een ‘plek’ is, waar lokale

kennis zichtbaar wordt, waar het duidelijk wordt dat het onderwerp belangrijk wordt geacht, en waar

blijkt wat de risico’s van de implementatie van beleid kunnen zijn.

Daarnaast hebben conflicten een organisatorische waarde. Conflicten creëren groepen die mensen de gelegenheid geven om zich te verenigen met gelijkgestemden. Er ontstaat een aanspreekbaar, ‘case- based’ minipubliek.

Betekenis voor deze studie

Van Luhmann kunnen we leren dat we niet moeten schrikken van conflicten; van Mouffe dat we conflicten de ruimte moeten geven; van Law et al. dat conflicten meerdere positieve effecten hebben. Op het eerste gezicht lijken deze montere conclusies over conflicten misschien wat te theoretisch voor onze studie naar natuurconflicten. Maar we gebruiken ze wel, als aandachtspunten bij onze

overwegingen in het slothoofdstuk. Daarin reflecteren we op de wijze waarop in de cases is

aangekeken tegen conflicten, de manier waarop de diversiteit aan waarden, waarheden en belangen in de conflicten aan de orde is gekomen, en de eventuele positieve effecten die het conflict heeft gehad.