Toen ik begon aan dit project/onderzoek had ik de indruk dat er nog geen visueel materiaal beschikbaar was. Na hier en daar geïnformeerd en gezocht te hebben, kwam ik niets anders tegen dan de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis in vereenvoudigde woorden.
Nu, een kleine twee jaar verder heb ik ontdekt – mede door anderen er op te zijn gewezen – dat er al wel degelijk visueel materiaal beschikbaar is van de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis. Niet alle uitgewerkte vormen zijn misschien niet even goed bruikbaar voor mensen met een verstandelijke beperking, maar het meeste kan naar mijn inschatting wel als basis dienen voor een uitwerking met het oog op een bepaalde doelgroep. Er is kennis, creativiteit en ondernemingslust genoeg om hier werk van te maken. Ik zou mij daar graag voor willen inzetten, met hulp van een aantal mensen die vanuit het werken met mensen met een
verstandelijke beperking suggesties kunnen doen tot het gebruiken van beelden die herkenbaar zijn, juist voor deze mensen.
Hetzelfde geldt voor het gebruik van de Geloofsbelijdenis in de kerkdienst. Er zijn predikanten die de Geloofsbelijdenis uitspreken en dat ondersteunen met enkele gebaren. Daarnaast zou het beeldmateriaal dat ter beschikking is als ondersteuning kunnen dienen van de gebruikte woorden – eventueel aangepast aan de doelgroep die men voor ogen heeft.
Het samen belijden van ons geloof is voor mensen met een verstandelijke beperking manier om uiting te geven aan hun vertrouwen in God. Het geeft een gevoel van geborgenheid, van veiligheid en van hoop op wat zal komen, zoals door Jezus is beloofd73.
Dat gevoel wordt nog versterkt wanneer bepaalde zinnen uit de Geloofsbelijdenis door allen opgezegd worden, zeker als dat bij herhaling gebeurt en gebruik gemaakt wordt van een uitvoering die veel gebruikt wordt in zgn. aangepaste diensten.
Het mooie van de Geloofsbelijdenis die voor mensen met een verstandelijke
beperking is ontworpen naar de woorden van de Apostolische Geloofsbelijdenis, is dat deze heel dicht aansluit bij hun belevingswereld en duidelijk georiënteerd is op de grote christelijke feesten, die zeker voor hen herkenbare momenten in hun leven zijn.
73
34
Wij geloven in de Here God, onze Vader, Die alles gemaakt heeft:
De wolken, de bloemen, alle dieren en ook de mensen. Wij geloven in de Here Jezus, de Zoon van God,
Die geboren werd in Bethlehem, Die gestorven is aan het kruis
en ook begraven is,
maar na drie dagen is opgestaan uit de dood. Wij geloven dat de Here Jezus naar de hemel is gegaan
en dat Hij terugkomt op de aarde om alles nieuw te maken. Wij geloven in de Heilige Geest, Die gekomen is op het Pinksterfeest
en wil wonen in onze harten. Wij geloven in één christelijke kerk, waarin wij allemaal bij elkaar horen. Wij geloven dat onze zonden vergeven zijn en dat wij straks een nieuw lichaam krijgen: wij mogen dan altijd bij de Here Jezus zijn.
Amen.
12.5. Samenvattend.
In diensten waarin ook mensen met een verstandelijke beperking aanwezig zijn, is het niet op voorhand nodig dat liturgische elementen weggelaten worden. Vaak zijn zij toch min of meer gewend aan de gang van vieren in de dienst. Het is wel het overwegen waard om andere accenten te leggen: bijv. meer een beroep dan op het gevoel, dan op het verstand, meer op de ogen dan op de oren, meer met een taal van symbolen dan met een taal van feiten74. Niet elke predikant of voorganger zal zich hierbij thuis voelen; het voelt wellicht onnatuurlijk aan. Toch zal het zeker van meerwaarde kunnen zijn om er voor te zorgen dat ook mensen met verstandelijke beperkingen een plek hebben in „de eredienst en zich gelijkwaardig voelen aan „gewone‟ kerkmensen.
Dus wanneer het gebruikelijk is in de morgendienst de Tien Geboden te lezen, dan kan dat zeker ook gebeuren wanneer er mensen met een verstandelijke beperking aanwezig zijn, of wanneer er sprake is van een „aangepaste‟ dienst.
Datzelfde kan gezegd worden van de Geloofsbelijdenis, doorgaans in de middag- /avonddienst uitgesproken, soms ook in de morgendienst.
Het gaat er tenslotte om dat we kerk zijn in de volle breedte van verscheidenheid aan mensen.
Inclusief of exclusief? Ik zou zeggen: inclusief!
74
35 Bijlage:
Vragenlijst m.b.t. het afstudeerproject van Heidi Kramer – de Jong. In het kort iets over mijn afstudeerproject.
Vraagstelling:
Op welke manier kijken predikanten en kerkenraden binnen de PKN aan tegen het gebruik van vaste liturgische onderdelen, toegespitst op de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis, in kerkdiensten die (ook) bezocht worden door mensen met een verstandelijke beperking en op welke manier kunnen zij deze onderdelen
verstaanbaar maken met woorden e/o gevisualiseerd materiaal?
Doelstelling.
Door middel van dit onderzoek(je) wil ik graag duidelijk hebben
- hoe er aan gekeken wordt tegen het gebruik van de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis in erediensten;
- inzicht krijgen in de manier waarop de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis op een verstaanbare manier gebruikt kunnen worden in de eredienst waar ook mensen met een verstandelijke beperking aanwezig zijn;
- inzicht hebben in de beschikbaarheid van, dan wel behoefte aan visueel materiaal
Aan de hand van de vraagstelling, zoals beschreven, wil ik u graag de volgende vragen voorleggen.
1. Tot welke kerkelijke denominatie kan uw gemeente gerekend worden?
Gereformeerde Bondsgemeente binnen PKN 9 x Protestantse Gemeente (meer “licht” dan zwaar) 1 x Protestantse Gemeente – Hervormd 4 x Protestantse Kerk in Nederland 13 x Protestantse Gemeente – Gereformeerde Kerk 2 x Hervormde wijkgemeente van bijzondere aard 1 x Protestantse Kerk – Hervormde Gemeente – confessioneel/evangelisch 4 x Oecumenische geloofsgemeenschap 1 x
2. Wordt er bij u in de gemeente gebruik gemaakt van een vaststaande liturgische invulling van de eredienst?
a. Ja, altijd 25 x b. Regelmatig 9 x c. Bijna nooit 1 x d. Nee, nooit e. … Enkele opmerkingen:
Bij antwoord a. – Niet bij bijv. kerk- , school- en gezinsdienst
Bij antwoord b. – Wel met varianten, bijv. voor een kinderdienst, popmuziekdienst, oecumenische viering, scholendienst, enz.
Bij antwoord c. – Naar de beleving van de invuller bijna nooit, behalve bij GB- diensten, 1 keer per maand
36 3. In hoeverre worden in de morgendienst binnen uw gemeente de Tien
Geboden gelezen?
a. Elke zondagmorgen 11 x
b. Regelmatig, maar niet elke zondagmorgen 10 x
c. Soms 8 x
d. Bijna nooit 4 x
e. Helemaal nooit 2 x
Enkele opmerkingen:
Soms, vaak ook andere leefregels
Behalve op de Avondmaalszondag
Ook wel afgewisseld met schuldbelijdenis – genadeverkondiging – grote gebod of Nieuwtestamentische leefregels
Vaak afgewisseld met Nieuwtestamentisch gedeelte, of uit de profeten, of alternatieve Tien Geboden – gericht op de kinderen
4. In hoeverre wordt de Geloofsbelijdenis binnen uw gemeente in de zondagse eredienst uitgesproken (of gezongen)?
a. Elke zondag 16 x
b. Regelmatig, maar niet elke zondag 11 x
c. Soms 7 x
d. Bijna nooit 1 x
e. Helemaal nooit
Enkele opmerkingen:
Vooral bij doopvieringen, bevestiging van de doop in de Paaswake, belijdenis
Bij Avondmaalsdiensten, doop- en belijdenisdiensten, bevestigingsdiensten
5. Welke Geloofsbelijdenis wordt er in uw gemeente meestal gebruikt? a. De Apostolische Geloofsbelijdenis 32 x
b. De Geloofsbelijdenis van Nicea 1 x c. De Geloofsbelijdenis van Athanasius
d. Anders, nl. 2 x
Enkele opmerkingen:
Soms b. of c.
De andere zijn zeker ook toegestaan
Ook wel b., of een zondag uit de Heidelberger Catechismus
“geloofstekst”
Aangepast versie
6. Worden er in uw gemeente speciaal diensten georganiseerd voor mensen met een verstandelijke beperking (zgn. aangepaste diensten)?
a. Nee (als u deze vraag met nee beantwoordt,
dan zijn de volgende vagen niet van toepassing) 16 x
b. Ja 21 x
Enkele opmerkingen:
Gemeente te klein
Besluit genomen binnen de kerkenraad om i.s.m. andere gemeentes die dit al jaren doen, te gaan meewerken
Voor zover bekend nog niet gebeurd
Een heel enkele keer
37 7. Hoe vaak wordt er zo‟n dienst georganiseerd?
a. 1 keer per maand 2 x
b. 1 keer per 2 maanden 1 x c. 1 keer per 3 maanden 2 x d. 1 keer per half jaar 5 x
e. Anders, nl….. 11 x
Enkele opmerkingen:
1 x per 2 jaar (2 x per jaar in de ring van Hervormde Gemeenten)
1 x per 2 jaar – ene jaar in ene gemeente, andere jaar in zustergemeente
Bij antwoord b. – verspreid over de regio
Eens per 3 jaar ongeveer
1 x per 4 jaar – de organiserende vereniging Philadelphia wijst aan elke gemeente slechts incidenteel een dienst toe, dit op verzoek van de ouders, en om te
stimuleren dat ouders en kinderen naar de eigen kerk gaan en slechts heel incidenteel naar een bijzondere dienst
In ieder geval 1 x per jaar, maar daarnaast ook meestal nog in de tijd voor kerst
Iedere zondag is er een groep mensen met een beperking in ons midden, ze zijn vaste bezoekers van de vieringen
1 x per jaar
Bij antwoord a. – in verschillende kerken binnen de woonplaats
+ 5 x per jaar
8. In hoeverre wordt in diensten de liturgie gevolgd zoals dat in uw gemeente gebruikelijk is?
a. Dezelfde liturgie wordt gevolgd. 4 x
b. Er wordt nagenoeg dezelfde liturgie gevolgd,
hier en daar aangepast 6 x
c. Er wordt op een andere manier (dan gebruikelijk) invulling gegeven aan de liturgie 8 x
d. … 3 x
Enkele opmerkingen:
Liturgische vrijheden: gezangen en liederen zijn toegestaan
Er is een eenvoudiger liturgie
Proberen om herkenbare elementen vast te houden, afgestemd op doelgroep
Liturgie grotendeels gevolgd zoals op ‟s Heeren Loo
Hier en daar aangepast, maar grotendeels hetzelfde
9. Worden de Tien Geboden in deze diensten gelezen?
a. Nee 10 x
b. Ja, altijd 3 x c. Ja, soms 5 x
Enkele opmerkingen:
De diensten zijn altijd in de middagdienst (dus geen Tien Geboden)
Onbekend
38 10. Op welke manier worden de Tien Geboden gelezen?
a. Voorgelezen uit de Statenvertaling 1 x b. Voorgelezen uit de NBG-vertaling van 1951 0 x c. Voorgelezen uit de Nieuwe Bijbelvertaling 3 x d. Voorgelezen uit een andere Bijbelvertaling 0 x e. Voorgelezen aan de hand van een aangepaste
(vereenvoudigde) versie 8 x
Enkele opmerkingen:
Voor 9 invullers was deze vraag niet van toepassing
Meestal vereenvoudigd en dan het liefst op rijm
Een eenvoudige versie of gezongen,bijv. uit “Geroepen om te zingen”
Soms opgezegd door een bewoner van Schuylenburg; d.m.v. gebaren de geboden „meelezen/meezeggen‟
11. Wordt in deze diensten de Geloofsbelijdenis gebruikt?
a. Nee (ga naar vraag 13) 5 x
b. Ja, deze wordt altijd voorgelezen 6 x
c. Ja, deze wordt altijd voorgelezen; daarna volgt een lied 1 x d. Ja, deze wordt altijd door de hele gemeente gezongen 1 x e. Ja, deze wordt soms voorgelezen of gezongen 4 x
f. … 4 x
Enkele opmerkingen:
Meestal niet gezongen
Weet het niet, denkt van niet
Wel regelmatig, maar dan vaak met andere woorden (veelal gezongen)
Aangepaste versie met gebaren
Meestal niet, maar zou goed mogelijk zijn
Apostolicum gebruikt men slechts in avonddiensten of soms bij begrafenissen
12. Welke Geloofsbelijdenis wordt er in deze diensten meestal gebruikt? a. De Apostolische Geloofsbelijdenis 11 x
b. De Geloofsbelijdenis van Nicea 1 x c. De Geloofsbelijdenis van Athanasius 1 x
d. Anders, nl. 9 x
Enkele opmerkingen:
De meesten geven aan de Apostolische Geloofsbelijdenis in een aangepaste vorm te gebruiken (de versie die in de scriptie is opgenomen; HKJ)
De aangepaste tekst wordt samen opgezegd en veel mensen met een beperking kennen die uit het hoofd
Er wordt ook wel een lied gezongen
39 13. Maakt u in diensten waar ook mensen met een verstandelijke beperking
aanwezig zijn, gebruik van visueel materiaal om de Tien Geboden e/o Geloofsbelijdenis verstaanbaar te maken?
a. Nee, nooit 9 x
b. In onze gemeente wordt geen gebruik gemaakt
van visueel materiaal, maar de Tien Geboden e/o Geloofsbelijdenis worden uitgesproken
in een vereenvoudigde versie. 5 x
c. Dat zou ik wel willen, maar ik heb geen visueel materiaal tot mijn beschikking.
Enkele opmerkingen:
Soms wel, soms niet: het ene kerkgebouw leent zich er wel voor, het andere minder; dan gebeurt het dus niet
Op een vereenvoudigde manier de Geloofsbelijdenis lezen en toelichten; visueel materiaal nooit gebruikt; waarschijnlijk niet beschikbaar
Maken wel gebruik van visueel materiaal, maar niet t.a.v. Tien Geboden en Geloofsbelijdenis
Voor een aantal invullers was deze vraag niet van toepassing
14. In hoeverre is er binnen uw gemeente behoefte aan visueel materiaal om de Tien Geboden e/o Geloofsbelijdenis verstaanbaar te maken?
a. Helemaal geen behoefte 6 x
b. Wel behoefte, maar er is geen materiaal voorhanden 5 x c. We gebruiken in onze gemeente visueel materiaal 4 x
d. … 6 x
Enkele opmerkingen:
M.b.t. antwoord b.
o In de meeste gevallen werkt bij deze doelgroep visueel materiaal goed, maar is er op het gebied van de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis niets voor handen. Het komt meestal aan op de creativiteit van de dominee.
o We houden ons aanbevolen
M.b.t. antwoord d.
o Zou ook mooi gebruikt kunnen worden in kinder- en jeugddiensten o Zou kunnen, hoewel met de huidige frequentie duurzaam gebruik weinig
behoefte oproept
o Zorgt visueel materiaal voor betere verstaanbaarheid van de Tien Geboden? Naar het idee van de invuller voldoet een eenvoudige, goed verstaanbare versie goed
o Niet eerder over nagedacht. Wel interessant om te kijken hoe de Geloofsbelijdenis uit te beelden. Er wordt wel gebruik gemaakt van pictogrammen in het liturgieboekje
Deze gegevens worden alleen door mij gebruikt. Wilt u aangeven door wie de vragenlijst is ingevuld? Bij voorbaat hartelijk dank.
Ingevuld door:
Predikant – kerkenraadslid – anders, nl.
De vragenlijsten zijn overwegend ingevuld door de predikant of de ouderling/scriba van de aangeschreven gemeente. Een enkele keer werd de vragenlijst ingevuld door iemand uit de werkgroep/commissie die aangepaste diensten organiseert.
40 Geraadpleegde en gebruikte literatuur.
Boon, Dr. R. De joodse wortels van de christelijke eredienst. aflevering 40. Amsterdam: van der Leeuw Stichting, 1970.
Brienen, Dr. T. Calvijn en de kerkdienst. Heerenveen: Uitgeverij Groen, 1999. ________. Oriëntatie in de liturgie. Zoetermeer: Uitgeverij Boekencentrum B.V.,
1992.
Demmons, Tracy Allison. Being in Encounter toward a post-critical Theology of
Knowledge of God for Persons with Intellectual Disabilities: with special reference to Karl Barth’s Church Dogmatics III:2. Unpublished Ph.D.
dissertation. University of St. Andrews, 2009.
Dienstboek – een proeve. Zoetermeer: Uitgeverij Boekencentrum, 1998. Dienstboek voor de Nederlandse Hervormde Kerk. ‟s Gravenhage:
Boekencentrum N.V., 1957.
Doolaard, Drs. J.J.A., ed. Handboek geestelijke verzorging in zorginstellingen. Kampen: Uitgeverij Kok, 1996.
Honders, Casper. Barsten en Breuken. Kampen: Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, 1988.
Klijn, Dr. A.F.J. Klijn. Apostolische Vaders 1. Kampen: Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, 1981.
Kröber, Hans R.Th. en Hans J. van Dongen, Mensen met een handicap en hun
omgeving: Bouwstenen voor anders denken. Baarn: Uitgeverij Nelissen B.V.,
1997.
Meininger, H.P., ed. Van en voor allen. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2004. Nouwen, Henri. Adam: een vriendschap. Tielt: Lannoo, 1998.
Oskamp, Paul en Niek Schuman, ed. De weg van de liturgie. Tradities,
achtergronden, praktijk. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 1998.
Peters, Annemarie. Zin beleven. De zin verstaan van mensen met een verstandelijke
handicap. Baarn, Uitgeverij H. Nelissen B.V., 2001.
Smit, Johan. Zo Gewoon Mogelijk. Tien theologische tips voor inclusie. Utrecht, Instituut voor Theologie en Sociale Integratie, 2006.
Trapman, Drs. A. De minste allermeest. Den Haag: J.N. Voorhoeve, 1988. ________. Op hoop van zegen. Verening ‟s Heeren Loo, 1993.
41 Velden, Dr. M.J.G. van der, drs. W.P. van der Aa en drs. H.J. de Bie jr. Als wij
samenkomen. Zoetermeer: Uitgeverij Boekencentrum, 2000.
Wegman, H.A.J. Geschiedenis van de christelijke eredienst in het westen en in het
oosten. Hilversum: Gooi en Sticht bv, 1977.
________. Riten en Mythen. Liturgie in de geschiedenis van het christendom. Kampen: Uitgeverij Kok, 1991.
Werf, Dr. J. van der. De kerkdienst en de geestelijk gehandicapte. ‟s Gravenhage: Boekencentrum B.V., 1976.