Hoofdstuk 3: Tandemocratie en Iran
3.5. Laatste ontwikkelingen
Begin 2011 vond weer een omslag plaats in de Russische houding ten opzichte van Iran. Op het Wereld Economische Forum in Davos (Zwitserland) verklaarde Medvedev dat er geen bewijs bestond dat Iran het produceren van nucleaire wapens nastreefde. Het Kremlin wilde vervolgens niet meer instemmen met nieuwe sancties. De Russische minister van
Buitenlandse Zaken Sergey Lavrov suggereerde dat het juist tijd werd om de straffen tegen Iran te verlichten.171
Analisten hebben nog geen eenduidig antwoord op de vraag waarom het Kremlin koos voor deze koersverandering, maar er kan wel een gemeenschappelijke conclusie getrokken worden. Het Kremlin was aan het schaken. Ondanks de gevaren die horen bij nucleaire ambities van landen, koos Moskou ervoor niet samen te werken met de nodige VN-sancties om Iran echt te ‘bijten’.172
Bayyenat noemde de Russische omslag een ‘double game’. Hij suggereerde dat de periode van samenwerking na de “reset” door de Russen tijdelijk was opgezet om meerdere zaken voor elkaar te krijgen. Het Kremlin wilde inspraak hebben op belangrijke beslissingen van de NAVO en samenwerken met het Westen voor economisch gewin. Toen deze zaken begin 2011 zo goed als geregeld waren, begon Rusland terug te krabbelen.173 Een voorbeeld hiervan was de ondertekening van ‘New START’ in 2010.174
Voor Moskou had de
ondertekening van dit verdrag hoge prioriteit, omdat ze niet meer konden opboksen tegen het Amerikaanse wapenarsenaal. Het tekenen werd aanvankelijk uitgesteld door de oorlog in Georgië en de Russische steun voor Iran, maar het Kremlin had er groot belang bij dat het verdrag zo snel mogelijk werd bekrachtigd. Ook Katz denkt dat Medvedev opzettelijk een gematigd buitenlands beleid voerde tot het verdrag getekend werd.175 Een andere oorzaak voor
170 Auteur onbekend, ‘Iran tells Russian pilots to leave’, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3858551,00.html, geraadpleegd op: 26-08-2011.
171 M.N. Katz, ‘Russia balks at new pressure on Iran’,Tehran Bureau (16-03-2011).
172 M. Kroenig, ‘Bombs away: the real reason why Russia and China aren’t interested in stopping Iran’s nuclear program’, The New Republic (09-02-2010).
173 A. Bayyenat, ‘Russia’s new policy shift on Iran’s nuclear issue’, Middle East online, http://www.middle-east-online.com/english/?id=44012, geraadpleegd op: 26-08-2011.
174
M.N. Katz, ‘Russia balks at new pressure on Iran’, Tehran Bureau (16-03-2011).
46
de shift waren de unilaterale sancties van de VS, EU en diverse landen tegen Iran. Minister Lavrov noemde de maatregelen een ‘spoiler’ en hoopte dat ze zo snel mogelijk opgeheven zouden worden.176
Medvedev verklaarde op de G8-top in Canada juni 2010 dat unilaterale sancties leidden tot een verslechtering van de situatie en de dialoog met Teheran
bemoeilijkten.177
Katz benadrukte verder dat de democratische opstanden in het Midden-Oosten een rol speelden bij de shift. De opstanden zouden namelijk kunnen leiden tot nieuwe geopolitieke situaties in de regio, waar de Russen rekening mee moesten houden. Het Kremlin maakte zich geen zorgen over de opstanden in Tunesië en Egypte (bondgenoten van het Westen). Toen het echter de beurt was aan Libië en Syrië, keerde Poetin zich tegen de revoluties. Met deze landen had Rusland, in tegenstelling tot Tunesië en Egypte, wel sterke banden.178 Toch onthield Medvedev zich op 17 maart 2011 van stemming toen de VN-Veiligheidsraad instemde met een mandaat om militair op te treden tegen de strijdmacht van Muammar Khadaffi. Als permanente VN-Veiligheidsraadslid met vetorecht had Rusland het mandaat, vastgelegd in resolutie 1973, kunnen blokkeren.
Enkele dagen later had Poetin stevige kritiek op de resolutie. ‘De resolutie en de actie in Libië doen denken aan de kruistochten en dit is een duidelijk voorbeeld van het agressieve Amerikaanse beleid ten aanzien van derdewereldlanden’, zei hij tegen het persagentschap Interfax.179
Medvedev distantieerde zich van de uitspraken van Poetin: ‘het is onder geen enkele omstandigheden acceptabel om uitdrukkingen te gebruiken die uiteindelijk leiden tot een botsing van beschavingen. Zoals ‘kruistochten’ enzovoort.’ 180
Later maakte een bondgenoot van Poetin bekend dat Rusland vier miljard dollar zou verliezen aan wapencontracten als het regime van Khaddafi zou vallen.181
Libië heeft onder Khadaffi altijd betere betrekkingen gehad met Rusland dan met de V.S. Een revolutie hier bedreigt juist de relatief goede relatie met Rusland, terwijl wellicht kansen ontstonden voor toenadering tussen Amerika en Libië.
Om diezelfde reden heeft Moskou geen belang bij een democratische beweging in Iran. Eerder steunde het Kremlin ook president Mahmoud Ahmadinejad in Iran, ondanks
176 A. Bayyenat, ‘Russia’s new policy shift on Iran’s nuclear issue’, Middle East online, http://www.middle-east-online.com/english/?id=44012, geraadpleegd op: 26-08-2011.
177 Auteur onbekend, ‘G8 leaders acknowledge Russia's position on Iran - Medvedev's aide’, Ria Novosti (27-06-2010).
178
M.N. Katz, ‘Russia, Iran, and the reset’, The Daily Star (23-03-2011).
179 Auteur onbekend, ‘Poetin: "Middeleeuwse kruistocht tegen Libië"’, De Morgen (21-03-2011).
180 M. Willems, ‘Medvedev noemt uitspraken Poetin over Libië ‘onacceptabel’’, NRC Handelsblad (21-03-2011).
47
protesten van de Groene Beweging. De beweging werd gelanceerd in 2009 na het dispuut over een regeringswisseling in Iran. De opstand zou kunnen leiden tot een toenadering tussen de VS en Iran. Russische analisten zijn hier al langer bezorgd over. Gevolgen van dit scenario zijn negatief voor Rusland. Russische bedrijven zullen verdreven worden door Westerse en er zal gezocht worden naar een alternatieve route voor Kaspische olie en gas.182
‘This being the case, it is not surprising that the Putin/Medvedev leadership wants to strengthen the
Khamenei/ Ahmadinejad regime in Iran, and not weaken it through imposing additional sanctions -- especially since Moscow views these democratic uprisings as being inspired, or even orchestrated, by Washington’, aldus Katz.183
Het valt te betwijfelen of Rusland een diplomatieke oplossing wil voor het nucleaire probleem.184
In tegenstelling tot de VS zijn de nucleaire ambities van Iran geen hoofdprioriteit voor Moskou. Het Kremlin verbaasde zich over de Amerikaanse obsessie met Iran.185 Volgens Mankoff denken de Russen dat het nog tijden gaat duren voordat Iran in staat is een bom te bouwen. Moskou heeft weinig ontzag voor de Iraanse technologische deskundigheid, maar erkent wel dat Iran de nodige technologie kan bemachtigen.186 Defensieanalist Pavel
Felgenhauer zei hierover: ‘The Russian military do not consider a handful of primitive North Korean or Iranian nuclear weapons a serious threat.’187 Daarnaast werd het nucleaire
programma van Iran de laatste jaren flink gesaboteerd. Er zijn meerdere berichten geweest over infiltratie, westerse leveranties van (opzettelijk) slechte onderdelen die het
uraniumverrijkingsproces moesten frustreren, ontvoeringen op en moorden van Iraanse atoomgeleerden. Allemaal nooit opgehelderd, maar ze zorgden wel voor vertraging en tegenslag in het Iraanse atoomprogramma.188
De grootste sabotage tot dusver was de computerworm Stuxnet. De worm werd in juni 2010 op Iraanse computers ontdekt. Uit onderzoekbleek dat de malware zich juist richtte op het aanvallen van aanstuursoftware voor industriële systemen. Het duikt voornamelijk op in de besturingssystemen die ooit door Siemens in Iraanse kerncentrales zijn aangebracht. Teheran heeft toegegeven dat Stuxnet op zeker 30.000 ip-adressen van bedrijfssystemen in Iran is aangetroffen. Onder de besmette
182
M.N. Katz, ‘Russia, Iran, and the reset’, The Daily Star (23-03-2011).
183 Ibidem.
184 F. Leverett, H.M. Leverett, ‘Medvedev meets Obama: Russia-Iran relations should be re-examined’, http://www.raceforiran.com/reexamining-iran%E2%80%99s-relations-with-russia%E2%80%94and-a-strategic-opportunity-for-the-united-states, geraadpleegd op: 29-06-2011.
185
J. Mankoff, ‘The road to Tehran does not run through Moscow’, Council on foreign relations,
http://www.cfr.org/iran/road-tehran-does-not-run-through-moscow/p20194, geraadpleegd op: 27-06-2011.
186 Ibidem.
187
P. Felgenhauer, ‘The 'unravelling relationship' between Russia and Iran’, BBC News (24-07-2010).
48
systemen zijn ook computers die worden gebruikt in nucleaire installaties, waaronder de kerncentrale Bushehr.189
Matthew Kroenig heeft een nieuwe visie op Ruslands beweegredenen om samen te werken met Iran. In zijn artikel ‘Bombs away’ verklaart hij dat veel analisten en beleidmakers de motieven van Rusland niet goed begrijpen.190 Zij spreken over economische redenen of ze beweren dat Rusland de nucleaire technologie van Iran onderschat. De echte reden voor de onbuigzaamheid van Rusland is meer fundamenteel van aard en vanuit Amerikaans
perspectief gevaarlijker. Rusland voelt zich niet bedreigd door een Iraans regime met kernwapens en ziet dit wellicht zelfs als een positieve ontwikkeling.191 Kroenig maakt
namelijk een onderscheid in de functie van een kernwapen. Hij denkt dat Iran een kernwapen als ultiem afschrikwapen en niet per se als aanvalswapen wil. Zodra Iran een kernwapen ontwikkelt, verschuift de machtsbalans in het Midden-Oosten. Op dit moment heeft de VS door haar militaire superioriteit overwicht in de regio, maar een Iraans kernwapen zou dat kunnen veranderen. ‘The United States’ global power-projection capability provides Washington with a significant strategic advantage: It can protect, or threaten, Iran and any other country on the planet. An Iranian nuclear weapon, however, would greatly reduce the latitude of its armed forces in the Middle East. If the United States planned a military operation in the region, for example, and a nuclear-armed Iran objected that the operation threatened its vital interests, any U.S. president would be forced to rethink his decision.’192
Rusland is niet in staat hetzelfde machtsvertoon als Amerika te laten zien in de regio. Een nucleaire bom in Iran zou daarom niet in het nadeel, maar in het voordeel van Rusland zijn. Het zou ertoe kunnen leiden dat de Amerikaanse invloed in het Midden-Oosten zou afnemen.
3.6. Conclusie
De Russische buitenlandse politiek onder president Medvedev werd gekenmerkt door afwisselend toenadering zoeken tot het Westen of Iran. Twee belangrijke factoren hierin waren lobbygroepen en opportunisme. Door de verschillende lobbygroepen in de Russische politiek voerde de president een zigzag-beleid. Hij moest balanceren tussen de
westersgezinden, oliemagnaten en wapen-industriëlen. Van de Russische president werd
189 D. Reijerman, ‘Nucleair agentschap Iran poogt Stuxnet te stoppen’,
http://tweakers.net/nieuws/69877/nucleair-agentschap-iran-poogt-stuxnet-te-stoppen.html, geraadpleegd op: 26-08-2011.
190 M. Kroenig, ‘Bombs away: the real reason why Russia and China aren’t interested in stopping Iran’s nuclear program’, The New Republic (09-02-2010).
191
Ibidem.
49
verwacht dat hij zou schaken om zowel het Westen als Iran te vriend te houden. De keuzes van het Kremlin werden vooral bepaald door belangen op de korte termijn. Aanvankelijk leidde de economische crisis in Rusland ertoe dat het Westen de voorkeur kreeg boven Iran. Om de Russische economie uit het dal te krijgen waren wapendeals en inkomsten uit de nucleaire sector van Iran niet voldoende. Moskou moest Westerse investeerders aantrekken. De sleutel tot modernisering lag meer in Silicon Valley dan in Qom. Daarnaast wilden de Russen gebruik maken van de “reset” van Obama om een aantal zaken te kunnen regelen. Het Verdrag voor Vermindering van Strategische nucleaire wapens werd getekend en afspraken werden gemaakt over het verdedigingsschild in Oost-Europa. Maar nadat het Kremlin enkele strategische voordelen had behaald en de Russische economie in 2010 weer aantrok, werden goede relaties met het Westen minder belangrijk. Al gauw kwamen er geluiden op vanuit het Kremlin over een versoepeling van de sancties tegen Iran. Het bondgenootschap met het Westen werd minder belangrijk en Ruslands ware intenties kwamen aan het licht: de alliantie tussen Teheran en Moskou zal niet gauw tot het verleden behoren.
De eerste en belangrijkste reden hiervoor is economisch. De Russische industriële sector haalt enorme voordelen uit het verkopen van nucleaire technologie, de levering van nucleaire vloeistof en de verkoop van geavanceerd wapentuig aan Iran. De korte termijn inkomsten uit wapen- en gasleveranties kregen de voorkeur boven de inkomsten op de lange termijn door modernisering en westerse investeringen. Daarnaast spelen twee andere factoren een belangrijke rol: energiepolitiek en macht in het Midden-Oosten. Door de goede
verhoudingen met Iran behaalde Rusland grote voordelen bij het ontwikkelen en exploiteren van Iraans gas en olie. Het Westen kan dankzij de embargo’s niet meeprofiteren van deze energiebronnen. Door het partnerschap met Iran behield de Russische beer een poot tussen de deur van de Perzische Golf. Op deze manier zorgde het Kremlin dat Iran werd uitgeschakeld als concurrent op de Europese en Amerikaanse energiemarkt. Concluderend kan gezegd worden dat Rusland een voorstander is van een gespannen relatie tussen het Westen en Iran. Het Kremlin wist deze spanning behendig in stand te houden via haar positie in de VN en via de verkoop van nucleaire technologie aan Iran.
Daarbovenop kan de vraag worden gesteld of Rusland het wel zo erg zou vinden als Iran een kernwapen ontwikkelt. Het is niet in het Russische voordeel als Iran een kernwapen bemachtigt, maar Moskou maakt zich hier minder zorgen over dan Amerika of Israël. De economische en strategische belangen bij het samenwerken met Iran wogen eerder in ieder geval zwaarder dan het risico van een Iraanse kernbom. Zolang Rusland en Iran een tandem blijven vormen ten aanzien van de Kaspische Zee en de Perzische Golf, zullen de Iraniërs de
50
wapens niet naar het noorden richten. Een andere positieve bijkomstigheid is dat de
Amerikaanse invloed in deze regio flink zal afnemen. Een streep door de Russische-Iraanse relatie hoeft de komende tijd niet verwacht te worden.
51
Conclusie
Centraal in dit onderzoek staat de vraag waarom Rusland meewerkt aan het nucleaire programma in de islamitische republiek Iran, terwijl een nieuwe nucleaire mogendheid in Centraal-Azië niet in Ruslands voordeel lijkt.Moskou had verschillende redenen om in zee te gaan met Iran. Teheran was een partner in de instabiele Noord-Kaukasus, discussies rondom de Kaspische Zee en tegenover het Westen. Daarnaast was de relatie belangrijk in
economische zin en bij het in stand houden van het gasmonopolie in de regio. De drie presidenten Boris Jeltsin, Vladimir Poetin en Dmitri Medvedev hadden te maken met
verschillende economische en politieke belangen, waardoor het Russische beleid ten aanzien van Iran steeds veranderde. Toch was bij alle drie de presidenten economische dividend het belangrijkste motief.
Voor de val van de Sovjet-Unie waren Rusland en Iran bepaald geen vrienden. Dat beide landen ondanks ideologische verschillen begin jaren negentig handelspartners werden was curieus. Aan de andere kant waren er voor beide landen duidelijke motieven. Iran had nucleaire expertise nodig en Rusland geld. Onder het nieuwe marktsysteem had de Russische economie zwaar te leiden gehad. Boris Jeltsin kon deze extra inkomstenbron moeilijk afslaan. Daarnaast was de samenwerking ook geopolitiek gemotiveerd. Iran en Rusland deelden na de benoeming van minister Jevgeni Primakov een gemeenschappelijke afkeer tegen het Westen. Door een partnerschap konden ze beter tegenwicht bieden tegen de Amerikaanse hegemonie in zowel het Midden-Oosten als in de wereldpolitiek. Ook kon Jeltsin het partnerschap gebruiken om druk uit te oefenen op de EU en NAVO. De goede relaties tussen beide landen leidden ertoe dat de oorlog in Tsjetjsenië niet escaleerde tussen Moskou en Teheran. Het leek een logische keuze van Jeltsin om samen te werken met Iran. De Russen waren in de jaren negentig niet bang voor Irans nucleaire ambities.
Onder het presidentschap van Vladimir Poetin balanceerde Rusland tussen een pro-westers en pro-Iraans beleid. Poetin voerde een pragmatische koers waarin zijn buitenlands beleid werd geleid door nationale belangen. Dit zorgde ervoor dat hij moest koorddansen om zowel Washington als Teheran tevreden te houden. Aanvankelijk had Poetin beiden nodig om uit de economische achterstand van de jaren negentig te komen. Zo wisselde hij veroordeling en concessies richting Iran met elkaar af. Toen ontdekt werd dat Iran er stiekem andere nucleaire installaties op na hield, volgde een hardere opstelling vanuit het Kremlin. Hiermee werd de verdenking groter dat het nucleaire programma van Iran niet alleen een vreedzaam
52
doel had. Deze harde opstelling was van tijdelijke aard, want vanaf 2007 sloeg de balans weer om ten gunste van Iran. Dit was het gevolg van een bekoelde relatie met het Westen. Poetin voelde zich in de tang genomen door Amerika en zocht een uitweg door weer toenadering te zoeken tot Iran. Ook had hij meer economisch profijt bij goede relatie met Iran. De afweging van belangen sloeg uiteindelijk door in het voordeel van Iran.
Het presidentschap van Dmitri Medvedev bracht geen grote veranderingen met zich mee binnen de Russisch-Iraanse relatie. Onder zijn bewind vond wederom politiek
getouwtrek plaats als gevolg van verschillende lobbygroepen in de Russische politiek. Hun uiteenlopende motieven leidden tot enerzijds toenadering tot Iran en anderzijds samenwerking met de VN. Zo wilden de topmannen in de energie- en wapensector dat Medvedev bleef meewerken aan het Iraanse nucleaire programma.Voor de wapenindustrie leverde dit veel geld op en voor de energiesector werkte dit mee aan een Russisch gasmonopolie. Zolang het Westen en Iran op gespannen voet leefden, bleef Rusland de hoofdleverancier voor gas naar de Europese markt. Het Iraanse gas kan door de westerse boycot geen substituut vormen voor het Russische gas, waardoor het Amerikaans-Europese initiatief voor een alternatieve
gasroute door Turkije wellicht niet van de grond zal komen. Toen de Russische economie in een crisis belandde en Obama een politiek van toenadering tot Rusland voerde, kreeg de pro-westerse lobby de overhand. De samenwerking met Iran werd tijdelijk stilgelegd, zodat Rusland kon profiteren van de voordelen van een goede relatie met het Westen. Herstel van de Russische economie en de bereikte akkoorden met de V.S. leidden er vervolgens toe dat het Kremlin terugkwam op het harde optreden tegen Iran.
De drie Russische presidenten maakten zich minder zorgen over de nucleaire ambities van Iran dan het Westen. Dit heeft ermee te maken dat Russische analisten de technologische capaciteit van Teheran lager inschatten dan de VS. Ze verwachtten dat Iran niet binnen afzienbare tijd een atoombom kan maken. Bovendien voelt het Kremlin zich minder bedreigd door een nucleair bewapend Iran. Het Kremlin hoopt er misschien op dat wanneer het zo ver is, het Westen de hete kastanjes uit het vuur zal halen. Zowel Israël als Amerika hebben wel eens het idee geopperd om het Iraanse kernwapen te vernietigen. Overigens kunnen we ons afvragen in hoeverre het Kremlin zich bedreigd voelt door een Iraans regime met kernwapens. De kans is namelijk veel groter dat Israël het doelwit is van de kernbom. Verder zou een kernwapen in Iran een positieve ontwikkeling voor Rusland kunnen zijn. Het zou de machtsevenwicht in het Midden-Oosten ten nadele van Amerika kunnen beïnvloeden.
Kortom, zodra de Russen niets nodig hebben van het Westen (geen investeringen, geen verdrag dat getekend moet worden) wordt er gekozen voor samenwerking met Iran. In
53
het Kremlin zijn de energie- en wapensector belangrijker dan de relaties met het Westen. Gezien de eenzijdigheid van de Russische economie zal dit niet gauw veranderen. Bovendien gaat het Westen Moskou niet overtuigen van het gevaar van een Iraanse kernbom. Als het Westen dit probleem vreedzaam op wil lossen kan het alleen aankloppen bij de wispelturige beer met een grote pot honing. Maar als aan het eind van de dag de pot leeg is, zal de beer