Hoofdstuk 3: Tandemocratie en Iran
3.2. Buitenlandse politiek: economische belangen voorop
waardoor de regio een broedplaats werd voor islamextremisme.129
In Dagestan bijvoorbeeld groeit de aanhang van de salafisten (een fundamentalistische stroming binnen de islam) de laatste jaren sterk, omdat de leiders van het soefisme (gematigde moslimstroming) te veel verbonden zijn met de corrupte staat.130
In delen van de Noord-Kaukasus is er sprake van een sluimerende burgeroorlog. Volkskrant publiceerde in 2005 een artikel met de titel ‘Spiraal van geweld dreigt in de Noord-Kaukasus’.131
Hierin verklaarde Corine de Vries dat het geweld in onder meer de autonome republieken Kabardina-Bakarië, Tsjetsjenië, Dagestan, Noord-Ossetië en Ingoesjetië enorm toenam de laatste jaren. Volgens schattingen van Memorial (mensenrechten organisatie) werden er in 2010 op z’n minst 289 Russische soldaten en politieagenten gedood en 551 gewond.132
Hoewel de onrust is toegenomen in deze gebieden heeft dit probleem minder invloed op de Russisch-Iraanse relaties gekregen. De Iraanse autoriteiten hebben benadrukt dat het Tsjetsjeense probleem en de situatie in Dagestan niet verbonden zijn aan de sjiitische tak, maar aan het wahabisme van Saudi-Arabië. De laatste jaren is het wahabisme toegenomen in de Noord-Kaukasus. In de islamitische wereld staat Iran bekend als de religieuze en politieke tegenstander van het wahabisme.133 Het risico dat Iran zich zal gaan bemoeien met de
wahabieten in de Noord-Kaukasus is afgenomen. Dit is ook doorgedrongen binnen het
Kremlin. Tegelijkertijd steunt Iran radicale islamitische groepen, zoals de sjiitische Hezbollah en de soennitische Hamas. De Tsjetsjeense opstandelingen maken wel deel uit van de
“wereldwijde jihad” en worden beschouwd als “vechters voor het geloof”. Dit feit zorgt ervoor dat strategische samenwerking tussen Teheran en Moskou problematisch blijft.134
3.2. Buitenlandse politiek: economische belangen voorop
In de buitenlandse politiek van het Kremlin staan de economische belangen van het land voorop. Volgens Newsweek Russia is de basis van het nieuwe Russische beleid ‘een wereld zonder vrienden of vijanden, maar enkel belangen’.135
In de laatste decennia veranderde het
129 J. Mankoff, ‘Moscow: terror from the North-Caucasus’, Council on foreign relations,
http://www.cfr.org/terrorist-attacks/moscow-terror-north-caucasus/p21758, geraadpleegd op: 27-06-2011.
130
Auteur onbekend, ‘From Moscow to Mecca: as this part of Russia’s empire frays, fundamentalist Islam takes a stronger hold’, The Economist (07-04-2011).
131 C. de Vries, ‘Spiraal van geweld dreigt in de Noord-Kaukasus’, Volkskrant (22-02-2005).
132 Auteur onbekend, ‘From Moscow to Mecca: as this part of Russia’s empire frays, fundamentalist Islam takes a stronger hold’, The Economist (07-04-2011).
133
S. Markedonov, ‘The Caucasus approaches of Iran: main priorities and challenges’, Research institute for
European and American studies (01-06-2009).
134 Ibidem.
135
O. Matthews, A. Nemtsova, ‘The new Putin profile’, Newsweek, http://www.newsweek.com/2010/06/12/the-new-putin-profile.html#, geraadpleegd op: 27-06-2011.
36
buitenlandse beleid meerdere malen drastisch. Na 9/11 ging Moskou een meer strategische relatie aan met de Verenigde Staten, door onder meer samen te werken in Afghanistan en minder moeilijk te doen over de NAVO-uitbreiding en Europese raketschilden. Een volgende wending in de buitenlandse politiek vond plaats tijdens de tweede termijn van Poetin. Het Kremlin maakte gebruik van de stijgende energieprijzen. Er werd minder samengewerkt met het Westen; pro-westerse regeringen in Oekraïne en Georgië werden ondermijnd; en er werd gedreigd om nucleaire raketten te richten op Europese landen die verdedigingsraketten van de VS wilden toestaan.136 Het hoogtepunt van dit herwonnen zelfvertrouwen was de oorlog in Zuid-Ossetië (2008).
In juli 2008 ontvouwde Medvedev het nieuwe buitenlandse beleid. Het meest
opvallende aspect was dat het Kremlin zich meer ging richten op het oosten. De relaties met China en India kregen de hoogste prioriteit. Dit document was opgesteld door Poetin, maar Medvedev zou de koers volgen. De president bracht een bezoek aan China en hekelde daar het Amerikaanse raketschild in Europa. Militair moest het land zich weer laten zien op het wereldtoneel. Het Russisch-Georgische conflict van augustus 2008 was een voorbeeld van het assertieve buitenlandse en veiligheidsbeleid van Moskou. Het militaire vermogen was één van de belangrijkste instrumenten hiervoor. De boodschap luidde dat Rusland terug was op het wereldtoneel als invloedrijke speler.137
De houding van Rusland tegenover het buitenland lijkt agressiever bij economisch hoogtij. De invasie van Afghanistan in 1979 en van Georgië in 2008 vonden plaats ten tijde van economische groei en hoge olieprijzen.138
Zowel de oorlog in 2008 als de kredietcrisis toonde de zwakheid van de Russische economie. De economische malaise leidde tot een omslag in het buitenlandse beleid. Rusland ging meer samenwerken met de Verenigde Staten en de Europese Unie. De economie moest gemoderniseerd worden door betere relaties met het Westen, want de zwakke
concurrentiepositie leidde tot een verlies aan invloed in de wereldpolitiek. Onder het Poetin-bewind werd veel aan invloed gewonnen met het verstekken van leningen, subsidies en investeringen. In de eerste helft van 2009 kondigde Moskou leningen aan van 2 miljard dollar aan Wit-Rusland, 500 miljoen aan Armenië, 500 miljoen aan Moldavië en 2,1 miljard aan Kirgizië. Met de verslechtering van Ruslands financiële positie, kon het Kremlin deze beloftes niet waarmaken. Hiermee verloor het geloofwaardigheid en invloed in de voormalige
136
J. Mankoff, ‘Changing course in Moscow: is Medvedev serious about a new vision for Russian foreign policy?’, Foreign Affairs (07-09-2010).
137 M. de Haas, ‘Medvedevs herbewapening: de beer terug op het militaire toneel?’, Internationale Spectator (01-11-2010).
37
Sovjetlanden. Door de crisis werd het Kremlin gedwongen om het zelfbeeld van snel opkomende macht - in vergelijking met de BRIC partners Brazilië, India en China die de crisis beter hebben doorstaan - bij te stellen.139
Het is van belang dat Rusland niet aan invloed verliest in de voormalige Sovjetlanden, omdat de economie sterk afhankelijk is van olie- en gasinkomsten. Het Kremlin probeerde zoveel mogelijk controle uit te oefenen op de productie en het vervoer van grondstoffen in Centraal-Azië.140 Rusland trachtte op verschillende manieren Europese toegang tot de Kaspische energiebronnen te blokkeren, onder meer door de vorming van het
intergouvernementele gaskartel met de gas exporterende landen. Het Kremlin nam hierin de leidende rol en probeerde zo zijn dominantie als gasexporteur te behouden.141
Rusland probeerde ook via het monopolie van Gazprom (het grootste aardgasbedrijf ter wereld) de Centraal-Aziatische energie-export te controleren. Gazprom zorgde voor langdurige
contracten met Kazachstan en Turkmenistan om de verkoop en export van energiebronnen via het Russische pijpleidingnetwerk te laten lopen. Tot voor kort vormde Rusland de enige uitgang van het Centraal-Aziatisch gas. Zo kon Gazprom goedkoop afnemen van deze landen voor eigen gebruik. Het Russische gas kwam dan vrij voor export naar Europa, waar het voor twee keer zoveel werd verkocht. Er is echter een nieuwe speler verschenen op de olie- en gasmarkt in Centraal-Azië. China krijgt steeds meer vat op landen als Kazachstan en
Turkmenistan. China slaagde er in 2005 in National Petroleum Corp (CNPC), China's grootste olieproducent, PetroKazakhstan over te nemen. ‘Kazachstan is een bevriend buurland met grote oliereserves’, zei Pang Changwei, onderzoeker van de China Petroleum Universiteit in Peking.142
Verder deed Rusland pogingen om de nabucco pijpleiding te ondermijnen. Nabucco is een geplande gaspijpleiding tussen de landen rondom de Kaspische Zee en de lidstaten van de Europese Unie. In het plan loopt de pijpleiding van Bakoe en Iran via Georgië naar Turkije en vervolgens naar de rest van Europa. Zo wordt het Russische grondgebied omzeild (zie
afbeelding 5). Rusland steunde dit plan allerminst en deed er alles aan om deze pijpleiding niet rendabel te krijgen. Onder meer de inval in Georgië in 2008 zorgde voor een afschrikking van investeerders in dit project. Dit leidde tot een vertraging van het plan. Verder bood het
139 S. Sestanovich, ‘Russia and the global economic crisis’, Council on foreign relations,
http://www.cfr.org/economic-development/russia-global-economic-crisis/p17844, geraadpleegd op: 20-06-2011.
140
T.N. Marketos, ‘Caspian sea energy geopolitics – litmus test for U.S., Russia, China control of Eurasia’, The
Caucasian Review of International Affairs (09-01-2010).
141 Ibidem.
142
Auteur onbekend, ‘China krijgt vat op Centraal-Aziatische olie’, Mondiaal Nieuws,
38
Kremlin alternatieve energiedeals en pijpleidingen naar Europa, zoals de Southstream (zie afbeelding 6). Hiermee hoopte het de plannen voor Nabucco af te kunnen snijden.
Afbeelding 5143
143
Http://sargasso.nl/archief/2009/02/04/rusland-betrekken-in-gasleiding-die-als-doel-heeft-rusland-te-omzeilen-poll/, geraadpleegd op: 27-06-2011.
39
Afbeelding 6144
Door de contracten van Gazprom met Turkmenistan en Kazachstan is het de vraag of er voldoende gas door de Nabucco-lijn gevoerd kan worden om deze rendabel te maken. Het Iraanse gas zou dit probleem kunnen oplossen. Zolang de Europese Unie een handelsboycot tegen Iran in stand houdt kan er geen sprake zijn van gasleveranties, waardoor de financiering van de pijpleiding niet van de grond komt. Rusland heeft er voordeel bij om de gespannen relatie tussen Teheran en het Westen in stand te houden, zodat Iran zijn gas niet kan verkopen aan de lucratieve Europese markt. Tegelijkertijd behoudt Moskou zijn dominante positie.145
144 Http://2.bp.blogspot.com/_zHnWveyd_Kg/S3ZPUrbPB4I/aaaaaaaaaau/4N8Qpi61wk0/s1600-h/Major_russian_gas_pipelines_to_europe.png, geraadpleegd op: 27-06-2011.
145
J. Mankoff, ‘The road to Tehran does not run through Moscow’, Council on foreign relations,
40
3.3. De relatie met het Westen
Niet zo lang geleden sprak Vladimir Poetin harde woorden over de VS en NAVO op de bijeenkomst in 2007 in München. Ook gaf hij opdracht om de Russische geschiedenisboeken te herschrijven om Joseph Stalin beter voor de dag te laten komen, zoals zijn aandeel in de Tweede Wereldoorlog.146 Vier jaar later is de toon van de oud-president enorm omgeslagen. In plaats van afgeven op het Westen, spreekt de premier over zakendoen, handelszones en investeringen vanuit Europa en Amerika. Zijn mening over Stalin is ook bijgesteld nadat hij op 7 april 2010 aanwezig was op de zeventigste herdenking van de slachting bij Katyn.147In november 2010 keurden de Russische leiders een verklaring goed waarin erkend werd dat Stalin persoonlijk het bloedbad bevolen had. Het grootste project van het Kremlin in 2010 was het opstellen van een nieuw partnerschapsovereenkomst met de Europese Unie dat alles omvatte van handel tot reizen zonder visum. Het nieuwe buitenlandse beleid van het Kremlin richtte zich op het creëren van een wereld waarin Rusland onafhankelijk is van andere grote machten. De EU en de VS zouden hierin de belangrijkste partners zijn.148
Analisten gebruiken veelal het woord thaw (dooi) voor de nieuwe ontwikkelingen.149
De warmere toon jegens Amerika, was ook het gevolg van de nieuwe president in de VS, Barack Hussein Obama. Volgens Dmitry Rogozin, de Russische ambassadeur bij de NAVO, is Obama ‘a young, modern thinker who has worked to defuse Russian fears that the U.S. wants to woo away Russia’s oldest allies’.150
Zo hebben de presidenten Obama en Medvedev banden tussen de landen hersteld door een figuurlijke “reset”-knop in te drukken. En op 28 april 2010 werd een nieuw Verdrag voor Vermindering van Strategische nucleaire wapens (‘New START’) ondertekend. In dit verdrag spraken zij af hun wapenarsenalen te
verminderen (vooral kernwapens). Ook werd gesproken over nieuwe sancties tegen Iran.151
Voor de warmere Russische houding zijn twee verklaringen. Ten eerste zag het Kremlin de laatste jaren veel eisen ingewilligd worden. De oorspronkelijke plannen van president Bush om raketverdedigingssystemen te plaatsen in Polen en Tsjechië zijn door
146 O. Matthews, A. Nemtsova, ‘The new Putin profile’, Newsweek, http://www.newsweek.com/2010/06/12/the-new-putin-profile.html#, geraadpleegd op: 27-06-2011.
147
Ibidem.
148 Ibidem.
149A. Shleifer, D. Treisman, ‘The US and Russia: they don’t need us’,
http://www.economics.harvard.edu/faculty/shleifer/files/ShleiferTreismanSept282010FA.pdf, geraadpleegd op: 28-06-2011.
150
O. Matthews, A. Nemtsova, ‘The new Putin profile’, Newsweek, http://www.newsweek.com/2010/06/12/the-new-putin-profile.html#, geraadpleegd op: 27-06-2011.
151 H. Khan, S. Miller, Y. de Nies, ‘Obama, Medvedev sign arms reduction treaty: 'an important milestone for nuclear security'’, ABC news, http://abcnews.go.com/GMA/Politics/obama-medvedev-sign-nuclear-arms-reduction-treaty-replace/story?id=10318006, geraadpleegd op: 25-06-2011.
41
Obama ingetrokken. Vanaf juni 2010 is besloten dat de Verenigde Staten en Rusland gaan samenwerken bij het maken van een Europees verdedigingsschild. NAVO-lidmaatschap van de Oekraïne is verworpen sinds de overwinning van de pro-Russische president Viktor Fedorovytsj Janoekovytsj. Rusland heeft Georgische gebieden geannexeerd na de invasie van 2008. De tweede verklaring heeft te maken met de verslechterde Russische economie. Zodra het slechter gaat met Rusland zoekt het Kremlin toenadering tot rijkere landen. Het Westen moest gebruikt worden voor investeringen en technologie om de economie te stimuleren. Volgens Jeffrey Mankoff werd Rusland gedwongen om haar ‘grandioze’ doelstellingen bij te stellen. Het Kremlin heeft 200 miljard dollar betaald voor de ondersteuning van Russische banken en oligarchen, en de langzame devaluatie van de roebel.152
Chris Finlayson, hoofd van Shell in Rusland, meende dat Rusland een beroep moest doen op westerse technologie en expertise om moeilijk te ontginnen olie- en gasvelden, zoals in Siberië, te kunnen exploiteren. ‘Rusland moet de komende tien jaar een enorme inhaalslag maken en offshore olie gaan produceren in afgelegen, milieugevoelige en met ijs bedekte gebieden ter grootte van de Noordzee’, zei Finlayson. ‘Alleen zo kan het land genoeg produceren om aan de groeiende interne en externe vraag te voldoen.’153
Het Kremlin kan door de economische crisis zich niet veroorloven de goede relaties met het Westen te laten schieten. Poetins poging om de relatie met het Westen te herstellen laat zien dat Rusland buitenlands geld hard nodig heeft.154
Maar het is niet alleen “gedooid” de laatste jaren. Het Kremlin blijft het Westen teleurstellen en shockeren. Rusland voerde in 2009 militaire oefeningen uit die een simulatie voorstelde van een invasie van Polen en verplaatste geavanceerd luchtdoelgeschut over de zuidgrens in Abchazië.155 Verder werden de aangekondigde sancties van Medvedev om Iran aan te pakken als het doorgaat met het verrijken van uranium en het maken van nucleaire wapens, gedeeltelijk teruggetrokken. Aanvankelijk zei Obama ‘The United States and Russia are part of a coalition of nations insisting that the Islamic Republic of Iran face consequences, because they have continually failed to meet their obligations. We are working together at the UN Security Council to pass strong sanctions on Iran. And we will not tolerate actions that flout the NPT, risk an arms race in a vital region, and threaten the credibility of the
152 J. Mankoff, ‘Finding the reset button in London’, Huffington Post (25-03-2009).
153 R. Reiding, ‘Shell ziet nieuwe kansen in Rusland’, http://inveztor.nl/2008/04/shell-ziet-nieuwe-kansen-in-rusland/, geraadpleegd op: 30-06-2011.
154
O. Matthews, A. Nemtsova, ‘The new Putin profile’, Newsweek, http://www.newsweek.com/2010/06/12/the-new-putin-profile.html#, geraadpleegd op: 27-06-2011.
155 A. Shleifer, D. Treisman, ‘The US and Russia: they don’t need us’,
http://www.economics.harvard.edu/faculty/shleifer/files/ShleiferTreismanSept282010FA.pdf, geraadpleegd op: 28-06-2011.
42
international community and our collective security.’156
Maar het Kremlin was alleen bereid sancties op te leggen die geen effect hadden op de bouw van de Russische kerncentrale in Iran.157
Verder is Moskou sterk gebaat bij slechte verhoudingen tussen de VS en Iran. Volgens Russische analisten is het Kremlin bezorgd dat een geopolitieke verandering ertoe kon leiden dat Iran zaken gaat doen met de VS voor een alternatieve route voor Kaspische olie en gas.
3.4. Rusland en Iran
Robert Gates zei over het Russische beleid ten opzichte van Iran op 17 juni 2010 tegen het Amerikaanse senaat: ‘Russia appears to have a "schizophrenic" approach to Iran, viewing Tehran as a security threat while pursuing commercial deals with the country’.158
Nikolas K. Gvosdev (professor in Nationale Veiligheid aan het Amerikaans marine-instituut) was het hier niet mee eens: ‘I would argue that it is less a case of schizophrenia, and more a reflection of the fact that Russia does not have a singular foreign policy, but multiple foreign policies’.159
De oorzaak is de Russische politiek. In het huidige Russische systeem is de president officieel de hoogste besluitvormer, maar in praktijk moet hij balanceren tussen verschillende belangen. Volgens analist Kirill Rogov van de Russische krant Novaya Gazeta spelen er wat betreft Iran drie verschillende groepen een rol. De eerste groep zijn de modernizers. Zij beargumenteren dat Rusland de actieve steun en investeringen van het Westen nodig heeft voor het bevorderen van de economie en maatschappij. Daarom moedigen zij het Kremlin aan de VS tegemoet te komen voor een gedeelde aanpak ten opzichte van de Iraanse nucleaire ambities.
Hiertegenover staan twee groepen die vinden dat de Iraanse samenwerking een hogere prioriteit heeft dan goede relaties met de VS. Voor de defensie- en energiesector van Rusland is juist de commerciële relatie tussen Moskou en Teheran van groot belang. Deze
verschillende belangengroepen binnen de Russische politiek leiden tot de “zig-zag approach”. Onder het presidentschap van Medvedev werd het zigzag-beleid van Poetin voortgezet.
De laatste jaren is Iran een goede handelspartner geweest voor Rusland. Het Kremlin verdiende veel aan de wapen-, gas- en nucleaire industrie: in 1995 $249 miljoen, in 2000 $633
156 H. Khan, S. Miller, Y. de Nies, ‘Obama, Medvedev sign arms reduction treaty: 'an important milestone for nuclear security'’, ABC news, http://abcnews.go.com/GMA/Politics/obama-medvedev-sign-nuclear-arms-reduction-treaty-replace/story?id=10318006, geraadpleegd op: 25-06-2011.
157 A. Shleifer, D. Treisman, ‘The US and Russia: they don’t need us’,
http://www.economics.harvard.edu/faculty/shleifer/files/ShleiferTreismanSept282010FA.pdf, geraadpleegd op: 28-06-2011.
158 Auteur onbekend, ‘Gates: Russia Policy Toward Iran 'Schizophrenic'’,
http://www.defensenews.com/story.php?i=4675078, geraadpleegd op: 18-08-2011.
43
miljoen, in 2005 $1.9 miljard en in 2008 $3.3 miljard.160
Russische bedrijven hebben lucratieve mogelijkheden gevonden in Iran, doordat het Westen niet bereid is zaken te doen met Teheran. Zo is Gazprom betrokken bij een project in het South Pars-veld in de Perzische Golf. South-Pars is onderdeel van het grootste gasveld ter wereld, dat doorloopt tot in Qatar. Grote bedrijven als Shell hebben zich teruggetrokken uit dit project. Dit had volgens analisten te maken met de sancties die Iran boven het hoofd hingen wegens het kernprogramma. Door de gespannen relatie tussen Teheran en het Westen is Gazprom nog steeds de belangrijkste gasleverancier aan de Europese markt. Sinds Medvedev, Poetin verving in 2008 kwamen er beperkingen in de samenwerking met Teheran. Iraanse ambities om gas te exporteren naar Europese markten kwamen niet overeen met Russische wensen om een gasmonopolie te hebben. Rusland werd verder gedwongen Iraanse banden af te wegen tegen andere belangrijke banden, zoals de verbeterde relatie met Washington. Dit zorgde ervoor dat Iran niet optimaal gebruik kon maken van de strategische en economische samenwerking met Rusland. Door aanhoudende druk van de VS wisselden samenwerking en terughoudendheid elkaar voortdurend af.161
Dit gebalanceerde optreden werd door het Kremlin ook toegepast op het Iraanse nucleaire programma. Sinds de invasie van Irak in 2003 hebben Russische leiders zich sterk gemaakt tegen aanvallen op Iraanse nucleaire doelen door Amerika of Israël. Moskou heeft er namelijk grote belangen bij dat de kwestie uitgevochten wordt in de VN - waar Rusland als deelnemer invloed heeft op de gang van zaken. Eind september 2009 vond er toch een breuk plaats in de Russisch-Iraanse relaties. Door groeiende internationale spanning over het Iraanse