Kreousa en Die Werkster

Ek het tot dusver in my bespreking van die teks op die metaforiese en poëtiese funksie van die variëteite gefokus. Dit is egter nie die enigste funksies waarvoor

variëteite in die teks aangewend word nie. Die komiese funksie daarvan word ook benut, veral by Die Werkster en Kreousa. Die Werkster en Kreousa is albei Korintiërs, maar hulle taalgebruik stem glad nie ooreen nie. Die Werkster praat Griekwa-Afrikaans en Kreousa ʼn moderne vorm van Afrikaans wat tot ʼn mate met dié van Jason en sy mense ooreenstem. Ek gaan vervolgens die komiese gebruik van variëteite in Mamma Medea aan die hand van hierdie twee karakters se dialoog bespreek.

Dit wil voorkom of Die Werkster in sommige van haar tonele die rol van die koor wat ons in Euripides se tragedie aantref, vervul. Die rol van die koor behels onder andere om kommentaar te lewer op die aksie wat op die verhoog plaasvind, om as tussenganger tussen die akteur en die gehoor op te tree, en om met behulp van liedere of liriese spraak verligting te verskaf na afloop van intense emosionele of spannende episodes in ʼn drama. Die Werkster kommunikeer wel met die gehoor en vertel die gehoor by die aanvang van die derde bedryf van Medea en Jason se omswerwinge en ook van die onheil wat tans in hulle huis aan die broei is.

Daar is verskeie aspekte omtrent Die Werkster se dialoog wat dit komies maak. Wanneer sy by die aanvang van die derde bedryf aan die woord kom, begin sy onmiddellik praat oor wat in Medea en Jason se huis plaasvind, asof dit nie ʼn private saak is nie. Die volgende gedeelte is ʼn voorbeeld hiervan:

Werkster: Maar hulle se huwelik is amperkans ge-opskaaf, nè. Ge- opskaaf? Wat praat ek ... ʼn Draadbreker-donkie het langer in hom se tome gehou as hulle se samekoms. Hulle is ... ompas. Ompaar gebymekaarskraap.

Omlekker en eintlik omlieflik ... Ag hedetjie tog, en wat is nou aan ’t worde? Ek vra jou? Daai Medea-meid gaan dit mos nie vat nie. Met dit gaan sy nie saamlê nie, hoor wat ek vandag se dag hier sê. Want Meneer-goed is stout.

(Lanoye, 2002:74)

Sy praat een stryk deur totdat Die Gym-Instrukteur haar in die rede val en vir haar sê: “Het jy niks beters om te doen nie? In plaas van om so skaamteloos babbelend hier buite rond te hang nie?” (Lanoye, 2002:75). Net daarna, wanneer sy wil hê dat Die Gym-Instrukteur ʼn brokkie nuus aan haar moet vertel, sê sy vir hom: “Ek swye. Soos graftese” (Lanoye, 2002:75). Dit is komies en ironies, aangesien sy pas met haar lang monoloog bewys het dat sy allesbehalwe “swye”; inteendeel, sy hou dinge nie maklik geheim nie.

Die Werkster word sodoende in ʼn mate gestereotipeer as die tipe vrou wat graag skinder; die feit dat sy dit ontken, maak die situasie selfs meer komies. Stereotipering word dikwels gebruik wanneer variëteite vir die komiese funksie aangewend word.

ʼn Verdere kenmerk van taal wat vir die komiese funksie aangewend word, is die oordrywing van sekere onderskeibare aspekte van die variëteit. Soos ek genoem het, praat Die Werkster Griekwa-Afrikaans.

Daar is reeds in die vorige hoofstuk gewys op die unieke beeldspraak wat kenmerkend is van Griekwa-Afrikaans. Verder maak Krog, soos Deacon, gebruik van sommige unieke Griekwa-Afrikaanse sinskonstruksies wat insluit: 1) die konstruksie met goed – byvoorbeeld “Die Werkster: ... mevrou-goed ...” (Lanoye, 2002:73) en

“Die Werkster: ... Jason-goed ...” (Lanoye, 2002: 73); 2) die herhalingskonstruksie wat konstruksies insluit soos in…in, uit…uit en met…saam – byvoorbeeld “Die Werkster: ... met dit gaan sy nie saamlê nie ...” (Lanoye, 2002: 74); en 3) die

skakelwerkwoordkonstruksies wat behels dat inhoudswoorde soos loop en kom

grammatikaal funksioneel aangewend word – byvoorbeeld “Die Werkster: ... die vure so te loop staan en opja ...” (Lanoye, 2002:84).

Enkele kenmerke van Griekwa-Afrikaans wat in Medea (Lanoye, 2002) voorkom en nie reeds in die vorige hoofstuk genoem is nie, sluit in analitiese besitvorme en die gebruik van hy in plaas van sy. Hier is enkele voorbeelde wat die gebruik van analitiese besitvorme illustreer: “Die Werkster: ... hulle se huwelik ...” (Lanoye, 2002:74) (merk die onnodige gebruik van se), en “Die Werkster: ... langer in hom se tome gehou ...” (Lanoye, 2002:74) (hom se word in plaas van sy as besitvorm gebruik). Die gebruik van hy in plaas van sy kom voor by variëteite soos Kaapse Afrikaans en Griekwa-Afrikaans waar hy/hom gebruik word om na ʼn vrou of ʼn meisie te verwys in plaas van die gebruiklike sy/haar van Standaardafrikaans. In die voorbeeld word daar na Kreousa verwys: “Die Werkster: ... en die liefietjies-kind van Kreoon, onse grote Kreoon en Koning, is die enkelte kind van hom pa, sy erf sy gehele dinge ...” (my kursivering) (Lanoye, 2002:74).

Ter wille van die komiese effek oordryf Krog sommige van hierdie kenmerke – die analitiese besitvorme en die “goed”-konstruksie word byvoorbeeld dikwels aangewend.

Die Werkster gebruik lagwekkende eufemismes, byvoorbeeld: “Want Meneer-goed is stout. Ja! Ek sê dit! Hy’s vir jou goed stout! Soos ʼn sleghalter neuks hy al tussen die ooitjies in.” (Lanoye, 2002:74), terwyl “Meneer-goed” baie meer as net “stout” is. Hy is besig om sy vrou te verkul en vir ʼn jonger een te verlaat.

Wanneer Die Werkster nie die waarheid versag nie, oordryf sy dit, soos in die volgende geval: “Maar snaaks, nè – (...) – as sy so swaarliks voel, dan voel ʼn mens sommer same met haar. Verskriklik same. Want sy ken van swarigheid, dié vrou. O ja, sy ken” (Lanoye, 2002:73). Die Werkster kon die onderwerp ná die eerste sin daargelaat het, maar sy benadruk die feit nog drie keer.

Sy gebruik ook soms rare en amusante vergelykings, byvoorbeeld: “Soos ʼn sleghalter neuks hy al tussen die ooitjies in” (Lanoye, 2002:74). Hier noem sy Jason ʼn “sleghalter” en verwys spottenderwys na sy bedrywighede met jong vroue.

Ek het vroeër genoem dat die koor soms deur middel van liedere die spanning in ʼn toneel breek. Die Werkster breek in sommige tonele die spanning deur komiese verligting te verskaf. Een van Die Werkster se mees komiese tonele is wanneer sy, nadat Jason en Medea ʼn groot rusie gehad het, op die verhoog verskyn en rustig vra: “ʼn Lekkere koppietjie tee vir Mevrou-goed saam? (Medea haal haar skouers op) ʼn Ou koekietjie?” (Lanoye, 2002:84). Die antiklimaks wat deur Die Werkster se onskuldige vraag bereik word, is uiters komies.

Die komiese funksie word subtieler aangewend in Kreousa se taalgebruik as by Die Werkster. Kreousa verskyn net een keer in die drama waar sy ʼn gesprek met Medea

voer. Een van die komiese aspekte van Kreousa se taalgebruik is die skerp kontras wat dit met dié van Medea vorm.

Lanoye sê die volgende oor Kreousa se karakter en taalgebruik tydens ʼn onderhoud met Steyn (2004:IB): “Kreousa, byvoorbeeld, praat nou met ’n Pretoria-aksent. Blykbaar is dit heel snaaks, maar ek hoor dit nie. Ek kan net die resultaat sien en dit is dat iedereen lag. Aanvanklik is sy ’n bimbo, maar geleidelik moet sy die publiek kasty vir die stereotipe. Sy het die lines to become real en dís interessant, en as jy daarvoor ʼn taal, ʼn aksent, ʼn plaats, ʼn konnotasie kan gebruik, dan moet jy dit doen.”

Kreousa se spreektaal stem ooreen met ʼn variëteit wat deesdae Engfrikaans genoem word. Aangesien Engfrikaans ʼn relatief nuwe en omstrede term is, is dit nodig om ʼn verduideliking te gee van wat ek vir die doel van hierdie bespreking daaronder verstaan.

Die hoofkenmerk van Engfrikaans is dat Afrikaanse woorde en frases op ʼn skynbaar ad hoc-basis met Engelse woorde en frases vervang word – dus die vrye vermenging van Afrikaans en Engels.

Die gebruik van hierdie variëteit word meestal met ʼn sekere generasie geassosieer. Dit is egter nie duidelik na watter generasie verwys word nie. Meeste kritici meen dat Engfrikaans deur jongmense – dus ʼn jong, nuwe generasie – gepraat word, maar dit is nie noodwendig die geval nie.

Emile Joubert (1999:IB) skryf in sy artikel wat onder meer handel oor die taalgebruik op die SABC2-musiekprogram Geraas, dat die vermenging van tale “die algehele trant” is van “gesprekke in Geraas”, die tyskrifartikels deur jong skrywers en “jong Afrikaanse romans”. Hy verwys spesifiek na ʼn onderhoud op Geraas met Gert Vlok Nel wat volgens Joubert (1999:IB) ʼn “toonaangewende, nuwegeslag Afrikaanse digter” is. In die onderhoud word Nel se spreektaal, soos sy skryftaal, gekenmerk deur die vermenging van Afrikaans en Engels. Joubert skryf dat die taal van kunstenaars soos Gert Vlok Nel, “die taal van ʼn nuwe generasie Afrikaanssprekendes” (Joubert, 1999: IB) is.

Koos A Kombuis (2004:IB), bekende Afrikaanse musikant en skrywer, verwys ook na die sprekers van Engfrikaans en diegene wat daarin skryf as “Nagtegaal se generasie”. Hier bedoel hy Jackie Nagtegaal, skrywer van die omstrede boek Daar’s vis innie

punch, waarin sy Engfrikaans as skryftaal gebruik. Die vraag is nou: Is die nuwe

generasie Gert Vlok Nel en Kie of Jackie Nagtegaal en Kie, want Nel, gebore in 1963, is ʼn volle twintig jaar ouer as Nagtegaal? Ek vermoed dat hierdie “generasie” nie op ouderdom berus nie, maar eerder op ʼn sekere stel denkwyses.

Skrywers soos Peter Louw (1999:IB) en Jaap Steyn (2000:IB) is van mening dat hierdie sogenaamde generasie die gemengde variëteit gebruik as teken van hulle verwerping van taalpurisme en alles wat verband hou met of gesimboliseer word deur suiwer Afrikaans, byvoorbeeld Apartheid en ʼn onderdrukkende waardesisteem. Engfrikaans word dus deur ʼn groep sprekers met ʼn eenderse politieke agenda gebruik.

Louw (1999:IB) skryf die volgende in hierdie verband: “Deur jou taal te meng, wys jy dat jy koel is en die engheid en taalpurisme van die vorige geslag verwerp. Engels- Afrikaans of Engfrikaans is bevryde Afrikaans, volgens hierdie houding. Dit onderskei jou van diegene wat jou onderdruk het met hul rasbeheptheid, godsdienstige dogmatisme, seksuele bekrompenheid en patriargale onverbiddelikheid. Afrikaans is dus die simbool van onderdrukkende waardes, en deur dit gedeeltelik deur 'n ander taal te vervang, word simbolies wraak geneem en die onderdrukking ondermyn.” Steyn (2000:IB) sluit aan by Louw se stelling. Hy stel die vraag “Hoekom het Engfrikaans so toegeneem?” en beantwoord dit dan deur te sê: “Party mense meen dis omdat die Engfrikaners kwaad is oor apartheid, Afrikanernasionalisme of die wit manlike taalstryders.”

ʼn Ander voorstel is dat hierdie generasie, deur hulle taal met Engels te meng, poog om deel te wees van globalisasie. Louw (2002:IB) skryf dat die moderne Afrikaner deels ʼn “wêreldburger” is wat “daagliks blootgestel word aan die globaliserende invloed van Amerikaanse en Engelse televisie, rolprente en tydskrifte”. Afrikaanssprekendes word dus sterk beïnvloed deur ʼn oorwegend Engelse media.

Jackie Nagtegaal het in ʼn toespraak getiteld Wat van laertrek by Pramberg? gesê dat Afrikaanssprekendes se blootstelling aan die internasionale wêreld in Engels geskied, danksy die oorwegend Engelse media. Sy sê verder: “(D)ié van ons wat vatbaar is vir suggestie, gaan tog die taal van blootstelling in ons daaglikse gebrabbel opneem” (Nagtegaal, 2003:IB).

Nagtegaal en Louw is dit dus eens dat blootstelling aan die Engelse media ʼn sterk invloed op Afrikaanssprekendes se taalgebruik het. Steyn (2000:IB) egter, beskou Afrikaanssprekendes se neiging om Engelse woorde en frases te gebruik as ʼn “amateuragtige aanpassing by globalisering en ʼn poging om byderwets te wees”.

Daar is ook kritici wat van mening is dat Engfrikaans glad nie ʼn taal is nie. Hennie Aucamp (2003: IB) voer byvoorbeeld aan dat dit nie eens “ʼn groeptaal of ʼn sosiolek [is] nie, want dit gedra hom nie soos een nie. Daar is geen eenheid van idioom en styl nie, geen konsekwente grammatiese beleid nie.”. Ek het reeds genoem dat die lukrake vervanging van Afrikaanse woorde en frases met Engelse ekwivalente een van die kenmerke van Engfrikaans is.

Die doel van die tesis is egter nie om ʼn saak vir of teen die bestaan of gebruik van Engfrikaans te stel nie. Ek neem vir die doeleindes van die tesis aan dat Engfrikaans wel ʼn variëteit van Afrikaans is wat gebruik word deur ʼn groep sprekers met eenderse politieke en sosiale oortuigings ten opsigte van die gebruik van Standaardafrikaans.

Kreousa se karakter is ʼn gestereotipeerde jong Engfrikaanssprekende wat klaarblyklik nie veel respek het vir die ouer geslag of die taalvorm wat hulle gebruik nie. Sy maak herhaaldelik van sekere Engelse woorde gebruik, byvoorbeeld: “My pa het my actually verbied.” (Lanoye, 2002:84) en “Weet jy, ek’s actually jaloers” (Lanoye, 2002:85). Die woord “actually” word telkens in plaas van “eintlik” gebruik – maar op plekke waar die woord oorbodig is. In die volgende voorbeelde gebruik sy weer die woord “amazing” herhaaldelik in die plek van Afrikaanse byvoeglike naamwoorde soos “ongelooflik” of “fantasties”: “Maar Jason is absoluut amazing.” (Lanoye,

2002:84), “Jy’s werklik ʼn amazing vrou.” (Lanoye, 2002:88) en “Dis eintlik amazing dat die arme Jason so lank met jou uitgehou het” (Lanoye, 2002:90).

Dit wil dus voorkom of daar, ten minste in Kreousa se geval, tog ʼn sisteem is waarvolgens Afrikaanse woorde met Engelse ekwivalente vervang word. Kreousa se dialoog word egter komies aangewend en daarom is dit moontlik dat die skrywer sekere aspekte van die variëteit oordryf. Dit is dus nie noodwendig ʼn realistiese voorstelling daarvan nie.

Volgens Lanoye (Steyn, 2004:IB) word die komiese funksie nie net gebruik om die gehoor te vermaak nie. Komedie kan volgens hom gebruik word om die “spanning te breek voordat ’n belangrike ding gesê word”. Verder sê hy: “As jy eers gelag het en iets verskriklik gebeur, dan ontspan jy en kom die beeld baie sterker oor. Die

entertainment is daar om die harte van die mense oop te maak sodat jy wéét jy kan

hulle tref” (Steyn, 2004:IB). Die toneel met Kreousa word dus vir komiese verligting gebruik om die spanning te breek voordat die drama ʼn klimaks bereik met Medea se moord op Kreousa, Jason se uitbarsting, en die moord op Medea en Jason se kinders.

Voordat die toneel tussen Kreousa en Medea afspeel, is dit reeds vir die gehoor of leser duidelik dat Medea nie van haar hou nie. Jason sê onder andere aan Medea: “Jy raak heeltemal van God en mense los en al jou sinne kwyt as ek van haar praat” (Lanoye, 2002:82). As net die blote verwysing na Kreousa Medea so kan ontstel, kan ʼn mens verwag dat laasgenoemde haar humeur heeltemal sal verloor wanneer sy Kreousa sien. Dit is met hierdie wete dat die gehoor of leser na die toneel tussen Kreousa en Medea kyk.

Kreousa word aanvanklik betower deur Medea se spreekstyl. Sy sê: “Jy’t regtig ʼn special way met woorde, Medea! En jou taal! So juicy. Ek wens ek kon ook so praat” (Lanoye, 2002:88). Kreousa lewer egter kommentaar op die wyse waarop Medea dinge sê, eerder as op wát sy sê, wat insinueer dat Kreousa dalk nie werklik verstaan wat Medea sê nie. Dit laat haar effens dom en naïef voorkom. Kreousa se naïwiteit teenoor Medea se wysheid skep ʼn komiese kontras. Hulle word albei daardeur gestereotipeer: Kreousa as die mooi, jong, dom meisie en Medea as die ouer, wyse vrou.

Medea bring Kreousa onder die wanindruk dat hulle dalk vriendinne kon wees as omstandighede dit net sou toelaat:

Medea: Kreousa, tog … Hoe staan ons hier, ons twee. Jy kon die hartsvriendin gewees het wat Ek nooit kon vind in hierdie land van Jason.

Kreousa: Exactly.

Medea: En wat dryf ons uiteen? Ons leeftyd? Skoonheid?

Kreousa: Well, dinge gebeur maar soos dit gebeur, nie waar nie?

Medea: Wel, nee, my hartjie.

Sodra die eerste baard sy haartjie groei Is elke man – barbaar of hoog beskaafd – Die slaaf van wat sy lendene dikteer (…)

Kreousa besef nie dat Medea besig is om haar uit te tart nie. Haar naïwiteit (wat ook in ʼn mate deur haar taalgebruik aangedui word) en die feit dat sy selfs op hierdie stadium nog nie besef dat Medea haar eintlik aanval nie, dra by tot die komiese aspek van haar karakter. Later kom sy wel agter wat aangaan; dan word die rolle omgekeer en begin sy Medea beledig.

Kreousa toon uiteindelik geen respek vir Medea nie. Sy rokkel Medea se man af en het die vermetelheid om na laasgenoemde se huis te gaan. Wanneer Medea haar dan met reg berispe, begin sy terugbaklei en jak die vrou wie se man sy “gesteel” het af. Kreousa verwerp dus in ʼn mate die waardesisteme van die ouer geslag. As gevolg hiervan stem haar karakter ooreen met ander jongmense wat Engfrikaans ook as spreektaal gebruik.

Die gebruik van Engfrikaans het in hierdie geval dus ook ʼn metaforiese funksie, maar die komiese funksie van Kreousa se dialoog is van groter belang. Soos ek reeds genoem het, verskaf hierdie toneel komiese verligting voordat die drama ʼn klimaks bereik.

3.3 Slotgedagtes

Antjie Krog se Afrikaanse weergawe van Mamma Medea bied ʼn goeie voorbeeld van die wyse waarop ʼn verskeidenheid variëteite in een teks vir verskillende funksies aangewend kan word. Die temas in die drama maak Mamma Medea ʼn relevante teaterstuk vir die moderne samelewing.

Een van die interessantste aspekte van die teks is die uitdaging wat dit aan huidige sosiolinguistiese idees stel. Dit word bewerkstellig deur die paradoksale aard van die karakters se taalgebruik: Sekere aspekte van hulle taalgebruik is strydig met hulle aard en omgewing; ander pas daarby.

Die teks kan ʼn mens dus tot nuwe insigte bring wat betref die verhouding tussen mense en die taalvorm wat hulle gebruik. Ek het reeds die neiging om teen sekere variëteite van ʼn taal en die sprekers daarvan te diskrimineer, bespreek. Griekwa- Afrikaans is vroeër as voorbeeld van so ʼn variëteit genoem (sien 2.3). In Mamma

Medea beeld Krog egter ʼn situasie uit waar die sogenaamde barbare of onopgevoedes

ʼn meer klassieke en beheerste taal praat as die sogenaamde beskaafdes. Die variëteit wat nader aan Standaardafrikaans is, word dus voorgestel as die spreektaal van die “onopgevoedes”; hierteenoor word die “afwykende” variëteit voorgestel as die spreektaal van die “opgevoedes”.

Hierdeur bevraagteken die teks mense se sienings oor die intrinsieke waarde van die gebruik van ʼn suiwer teenoor ʼn onsuiwer taal. Dít is egter nie ʼn nuwe idee nie. Rousseau skryf reeds in die dertigerjare van die vorige eeu dat suiwerheid as sodanig geen waarde het nie:

(…) die onsuiwerste kulture en volkere en tale is dikwels die vooraanstaandstes, die suiwerstes die agterlikstes. Buitendien, nog wat kultuur nog wat volk nog wat taal betref, bestaan daar so iets soos “suiwerheid” – ons kan miskien sê dat die een minder onsuiwer as die ander is. Aangesien die taal ʼn uitvloeisel van die

kultuur is, en die kulturele leermeesters en opvoeders byna sonder uitsondering deur die eeue heen van buite gekom het, is dit vanselfsprekend. Hoewel onsuiwerheid as sodanig dus nie afgekeur kan word nie, moet elke betrokke taaleenheid beskou word met die oog op die vraag: Is dit so ʼn doeltreffend moontlike middel ter bevrediging van die werklik bestaande behoeftes? Hier geld a) individuele, b) volksbehoeftes; of as ons dit anders stel, a) taalwelsyn, b) volkswelsyn. Kortom; nie die motiewe wat tot die gebruik van die eenheid lei nie, maar die werklike uitwerking van die eenheid op die taal en die volk moet die deurslag gee.

(Rousseau, 1937:209)

Die tipe vraagstukke wat in die teks gestel word en die afleidings wat ʼn mens daaruit kan maak, bevestig dat taal ʼn politieke aard het. Ek het egter nie in hierdie hoofstuk