Met dank aan Karin Schoneveld voor de reconstructie van de door hertog August
gekochte partij boeken.
Eindnoten:
1. Apologia ofte verantwoordingh voor den Heer Paauw Heere van Heemstede tegen verscheyde lasteringen ende faemroovende pasquillen. Haarlem, Pieter Jansz, 1652, f. A3 r&v.
2. Bert van Selm, Inzichten en vergezichten. Zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel, Amsterdam 1992, p. 88-89. Zie over de bibliotheek van Pauw: H. de la Fontaine Verwey, ‘Adriaan Pauw en zijn bibliotheek’,in: Boek, bibliotheek en geesteswetenschappen. Opstellen door vrienden en collega's van dr. C. Reedijk geschreven ter gelegenheid van zijn aftreden als bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te
's-Gravenhage, Hilversum 1986, p. 103-115 en H. Krol, ‘Adriaan Pauw als verzamelaar van wapens, kunst en boeken; de Bibliotheca Heemstediana’, in: H.W.J. de Boer en H. Bruch, Adriaan Pauw (1585-1653) staatsman en ambachtsheer, Heemstede 1988, p. 71-96.
3. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW) deel 10, kols. 714-716. Zie verder de A. de Fouw, Onbekende raadspensionarissen, 's-Gravenhage 1946, p. 45-91.
4. Krol, op. cit. (noot 2), p. 71-72.
5. Huisreglement 1644, geciteerd naar Krol, op. cit. (noot 2), p. 75.
6. Louis Jacob, Traicté des plus belles bibliothèques publiques et particulières qui ont esté et qui sont present dans le monde, Parijs 1644, p. 431-432.
7. De la Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 105-107.
8. De la Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 114 en Van Selm, op. cit. (noot 2), p. 88 geven de verschillende aantallen boeken per vakgebied. Pauw bezat ondermeer 5589 theologische werken, 1385 juridische boeken, 1555 medische boeken, 510 titels op het gebied van de Mathematici, 146 handschriften en 3036 titels Historici/Politici.
9. Catalogus omnium librorum & maniscriptorum bibliothecae (...) Adriani Pauw (...).
Hagaae-Comitis, sumptibus haeredum, 1654. 4o, 351 pp. Deze catalogus is lange tijd gebruikt als bibliografisch naslagwerk. Zie Archer Taylor, Book Catalogues: Their varieties and uses, Winchester 1986, o.a. p. 254-255.
10. De titels in de catalogus zijn, vrij ongebruikelijk, niet ingedeeld naar formaat, maar per wetenschapsgebied alfabetisch geordend. Formaat, plaats en jaar van uitgave zijn genoemd. Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 114, concludeert op grond van de bijzondere indeling dat het hier niet kan gaan om een veilingcatalogus. Hij meent dat Pauw de catalogus zelf samenstelde om deze later als bibliotheekcatalogus van wat een openbare Bibliotheca Heemstediana moest worden, uit te geven. In Book sales catalogues of the Dutch republic 1599-1800 (microfilm project Koninklijke Bibliotheek Den Haag en Vakgroep Nederlands RU Leiden) wordt de catalogus als ‘memorial catalogue’ aangeduid (no. 338).
11. Suggestie van De la Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 113.
12. Volgens een mededeling van Hendrik de Swaef van 24-12-1655: ‘soo recommandeerde ick eenen Johannes Ameling [...], dewelcke my in t maken van het Catalogus vande voornoemde Biblioteecq hadde geassisteert’. Herzog August Bibliothek (HAB), Bibliotheksarchiv, Briefe Herzog August. Rechnungen bis 1666 (ongeordend). Johannes Amelingh was aangesteld als boekhouder van de veilingen die op het Haagse Binnenhof gehouden werden. Zie E.F. Kossmann, De boekverkoopers notarissen en cramers op het Binnenhof, 's-Gravenhage 1932, p. 166. 13. Volgens Algemeen Rijksarchief (ARA) Aitzema, no 52, rekening 14-2-1648: ‘Uyt den naem
van A. Elsevier, Hendr. de Swaef’. Abraham en Bonaventura Elsevier hadden samen de leiding over de winkel en drukkerij te Leiden en droegen tevens tussen 1638 en 1652 de
verantwoordelijkheid voor de kramen op de Grote Zaal. Zie Alphonse Willems, Les Elzevier. Histoire et annales typographiques (reprint Nieuwkoop 1974), p. clxxxi.
14. E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de 18de eeuw, 's-Gravenhage 1937, p. 383-384.
15. Book sales catalogues of the Dutch republic 1599-1800: nos. 910 (Catalogus omnium librorum Theologicorum, Juridicorum nee non aliquot Miscellaneorum et Maniscriptorum, Hagae-Comitis, Hendrik de Swaef, 1656) en 911 (Catalogus omnium librorum Historicorum et Politicorum, Hagae-Comitis, Hendrik de Swaef, 1657). Exemplaren van deze catalogi bevinden zich in Kopenhagen, Det kongelige Bibliotek (KBK), sign. 79II-85. Wellicht is er zelfs sprake van een derde veilingcatalogus, no. 1189 (Catalogus omnium librorum Medicorum, Philosophicorum, Litteratorum, Mathematicorum et Geographicorum, Hagae-Comitis, Hendrik de Swaef, z.j.) Een exemplaar bevindt zich in Londen, British Library sign. SC 848. Deze catalogus heb ik niet gezien.
16. Krol, op. cit. (noot 2), p. 87.
17. De la Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 113. 18. Neue Deutsche Biographie, deel 1, p. 445-446.
19. Helmar Härtel, ‘Herzog August und sein Bücheragent Johann Georg Anckel’, Wolfenbütteler Beiträge 3 (1978), p. 253-283.
20. De correspondenties van verschillende agenten worden in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel bewaard.
21. Zie Maria von Katte, ‘Herzog August und die Kataloge seiner Bibliothek’, Wolfenbütteler Beiträge 1 (1972), p. 168-199.
22. NNBW deel 4, kols. 15-17.
23. ‘Von denen auf den Zettel verzeichneten büchern, begären wir nuhr den Tacitum; die andern haben wir’. ARA Aitzema, no. 52 (4/14-9-1649).
24. ARA Aitzema, no. 20 (16-1-1649).
25. Dat lukte lang niet altijd: meerdere malen schrijft Aitzema dat de veiling al zo snel plaats vindt, dat het geen zin meer heeft de catalogus nog op te sturen. Bijv. HAB, 82 Novi, f. 351: ‘En icij se vendra une bibliotheque fort principale ie n'aij pas ovij. Ainssij les catalogues, s'en imprimants, contiennent un temps si court, qu'il est impossible de les envoijer, et en reçevoir response dans le temps praefix.’
26. ARA Aitzema, no. 20 (30-10-1649). Zie ook de brief van 2/12-10-1649: ‘Wir haben in grosser eijl und unmus durch den übersanten Catalogum, und was wir vermeinen nicht zu haben, mit einem * oder linoleam subducta notiret. Wan nuhn ante Auctionem dises euch wird zukommen, so wollet es erhandlen, und uns zusenden.’ Hertog August stuurde de catalogus daarna aan Aitzema terug. Om zelf een overzicht van de bestelde titels te behouden, had hij deze door een klerk laten overschrijven. Deze lijst met ‘Begärte Bucher aus der Elzeviriorum Catalogo den 2/12 8bris 1649’ bevindt zich in de HAB, Bibl. Archiv, Briefe Herzog August. Rechnungen bis 1666 (ongeordend).
27. HAB, 82 Novi, f. 346 (ongedateerd).
28. HAB, 82 Novi, f. 200 (ongedateerd): ‘Je puis asseurer que le S. de Heemstede, fort curieux en livres, a presque tous les memes livres.’ Het is niet duidelijk over welke veiling de brief handelt. 29. Niedersächsisches Staatsarchiv (NSA), 1 Alt 6, no. 124, f. 188 (21 april). De brief is niet exact gedateerd, maar stamt gezien het verdere verloop van de onderhandelingen waarschijnlijk uit 1654.
30. ‘Mais qu'ils savent bien qu'ils ij perdront beaucoup: et voudroient bien venir en traité: ie le pressoij, selon l'ordre de V.A. (:sans toutefois nommer personne:) de savoir quelle somme ils demanderait pour toute la masse: alors il dit cent mille francs, ou mille 40 Rijxdalers.’ 31. De la Fontaine Verwey, op. cit. (noot 2), p. 107. Wellicht was het noemen van Mazarin een
in 1651 dan ook principieel geweigerd boeken uit de ‘Mazarine’ te kopen. Zie Leo van Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh, 's-Gravenhage 1669, boek 41, p.719.
32. NSA, 1 Alt 6, no. 124, f. 188 (21 april): ‘Toute fois: qu'ils se monstroient discrets, en cas qu'on voudroit traités: que les Haeretiers prendroient un arbitre versé en matiere de livres: et que moij ou tel qui auroit envie, en prendroit le fis: et qu'ils tascherent a convenir, mais soubs approbation.’ 33. NNBW deel 7, kols. 1224-5. Philipp Vegelin (1613-1693), geboren in Duitsland, werd in 1641 op voorspraak van Constantijn Huygens persoonlijk secretaris van de Friese stadhouder Willem Frederik van Nassau. Hij correspondeerde met vele geleerden in binnen- en buitenland, onder wie Robert Boyle en de gebroeders Huygens. Getuige de correspondentie van Aitzema fungeerde Vegelin als contactpersoon voor de agent. (NSA, 1 Alt 6, no. 123, ff 63, 65 en 66).
34. HAB, Bibl. Arch. Briefe Herzog August, Rechnungen bis 1666 (ongeordend).
35. ‘Il estoit content, de conceder a V.A. les livres desirés a une somme qui seroit taxée’. HAB, 82 Novi, f. 263 (ongedateerd).
36. HAB, 82 Novi, f. 263 (ongedateerd). In zijn kasboek vat Aitzema de strekking van zijn brief samen: ARA, Hof van Holland (HvH) nr. 5287.30, f. 66r. (23-11-1655).
37. Volgens het genoemde kasboek (f. 66r) ontving Aitzema op 17 december 1655 een wissel uit Brunswijk ter waarde van 1100 rijksdaalders.
38. HAB, Bibl. Arch. Briefe Herzog August. Rechnungen bis 1666 (ongeordend). 39. HAB, Bibl. Arch. Briefe Herzog August. Rechnungen bis 1666 (ongeordend). 40. HAB, 82 Novi, ff 381-382 (ongedateerd).
41. ARA, HvH nr. 5287.30, f. 66r (23-11-1655).
42. Paul Raabe, ‘Die Niederländische Büchererwerbungen in der fürstlichen Bibliothek Wolfenbüttel im 17. und frühen 18. Jahrhundert’, in: Le Magasin de l'Univers. The Dutch Republic as the Centre of the European Book Trade. Ed. C. Berckvens-Stevelink [et al.], Leiden/New York 1992, p. 223-235, concludeert zonder duidelijke argumenten dat de onderhandelingen op niets uitliepen.
43. HAB, 82 Novi, f. 253. Voor Gool (of Golius) zie NNBW deel 10, kols. 287-289. 44. HAB, 82 Novi, f. 270 (20/30-5-1656).
45. HAB, Bibl. Arch. II, 1-12, no. 682 (2 juni 1656).
46. ARA, HvH nr. 5287.30, f. 66v (16 juni 1656) en HAB, 82 Novi f. 269 (20 juni [1656]): ‘La somme avec les fraiz iusque a Amst. sera 2834-15-0.’
47. HAB, 82 Novi, f. 267 (27 juni [1656]): ‘Au tout, tant ce qui escrit de S. de Heemstede et les fraiz est paijé’.
48. HAB, sign. Bc 1616. Wel zijn sommige titels in de marge aangestreept, maar niet door de hertog. Deze titels leverden in vergelijking met de Bücherradkatalog niets op. Vergelijk bijv. de veilingcatalogus van 4 april 1650, die de hertog van uitgebreide aantekeningen voorzag. (HAB, sign. Be Kapsel 3(1)).
49. Een vergelijking van de catalogus uit 1654 en de Handschriftkatalog. Augustei leverde niets op. Misschien bevinden zich aangekochte handschriften in de nog niet ontsloten
handschriftenafdeling Novi van de HAB.
50. Zie Maria von Katte, p. 179-181 voor een chronologisch overzicht van de Bücherradkatalog. Dit overzicht is opgesteld aan de hand van enerzijds de schaarse datumvermeldingen en anderzijds het jaar van verschijnen van bepaalde titels (terminus post quem). Werd bijvoorbeeld een boek uit 1656 ingeschreven op pag. x, dan betekent dat automatisch dat deze pagina in of na 1656 tot stand kwam.
51. Bücherradkatalog, p. 4436.
52. Bijvoorbeeld Bücherradkatalog p. 4432-4436: zonder uitzondering komen alle daargenoemde Theologici en Historici ook bij Pauw voor.
53. Bij mijn reconstructie heb ik voornamelijk gekeken naar de Theologici, Juridici, Historici en Medici. Gezien de eerste taxatie van 5-12-1655, waren dat de vakgebieden waarvoor de hertog de meeste interesse toonde. In het kader van mijn onderzoek was het niet mogelijk de vele honderden titels op de genoemde pagina's van de Bücherradkatalog na te gaan. Het totaal van 157 treffers is dan ook voorlopig. Een probleem bij de vergelijking van de Bücherradkatalog en de catalogus Pauw was de indeling naar vakgebied. Menigmaal trof ik door hertog August bij Historici ondergebrachte werken bij Pauw onder Theologici aan. De lastige rangschikking der titels bij Pauw (alfabetisch op auteur, hoofdwoord of titel, geheel willekeurige rangschikking binnen het alfabet) maakte identificatie moeilijk.
54. De hertogelijke banden bestaan uit een witte perkamenten band, zonder ribben op de rug, gesloten met groene linten. Stempels of andere decoraties ontbreken.
55. Volgens een vriendelijke mededeling van dhr. J. Storm van Leeuwen gaat het hier naar alle waarschijnlijkheid om Noordnederlandse banden. Nader onderzoek zou moeten uitwijzen of zij inderdaad speciaal voor Pauw vervaardigd werden: in dat geval kunnen ze een
aanknopingspunt vormen voor verdere studie van zijn bibliotheek. 56. Voorbeelden van deze band: HAB, sign. 64.14-64.17 Theol. 2o
(Lyon 1639); sign. 4.4 Hist. 2o (Parijs 1625); sign. 15.1 Hist. 2o(Venetië 1623); sign. 19.4 Med. 2o(Hanover 1607); sign. 12.2 Med. 2o(Parijs 1622) en sign. 32.2-32.5 Hist. 2o(Parijs 1633).
57. Voor Caspar Vosberghen zie NNBW deel 4, kols. 1417. Hij overleed in 1649; zijn boeken werden op 17 juli 1651 geveild. Het enige exemplaar van de veilingcatalogus bevindt zich in Kopenhagen, KBK 79II-39 II(6), zie Book sales catalogues no. 794. Het boek van Albert Haijen staat vermeld op p. 18, no. 104 (Miscellanei in folio).
58. Over deze veiling zie Bert van Selm, Een Menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw, Utrecht 1987, p. 17, 146-147 en 169-170 (noot 10 en 12-14). Misschien heeft Reinier Pauw dit boek op de veiling verworven en is het later bij zijn zoon Adriaan terecht gekomen. Het is onduidelijk of de bibliotheek van Reinier aan Adriaan is vermaakt. Zie Krol, op. cit. (noot 2), p. 80. Adriaan Pauw kan het boek uit de verzameling van Hanneman natuurlijk ook zelf op een andere verkoping hebben aangeschaft.
59. Voor Pieter Pauw, zie NNBW deel 4, kols. 1051-1053. Zijn testament bevindt zich in het Gemeente archief Leiden, Notariëel archief 129, no. 170 (1-9-1617). Mochten zijn kinderen geen gebruik willen maken van zijn boeken, dan stond het de voogden vrij de boeken te verkopen. Voor Winsemius, zie NNBW deel 10, kol. 1223.
60. HAB, 82 Novi, f. 251 (ongedateerd). Ook het laatste deel van Aitzema's opmerking is veelzeggend. Wanneer hij gelijk heeft, betekent het dat er bij de veilingen uitsluitend boeken van Pauw zijn verhandeld en er geen restanten of delen uit andere bibliotheken onder de hamer gingen.
61. Een vergelijking van de catalogus uit 1654 en de veilingcatalogi uit 1656 en 1657 (KBK 79II-85) laat zien dat grote aantallen boeken uit de bibliotheek van Pauw voor de veiling al verkocht waren. Van de 5589 Theologici in de catalogus van 1654 zijn er in de veilingcatalogus nog 3831 titels over, wat inhoudt dat maar liefst 1758 boeken al van de hand waren gedaan. Van de 1385 juridische titels zijn er in 1656 nog 1182 over; een verschil van 203 titels. In 1656 blijkt de helft van de handschriften voor de veiling verkocht te zijn: van de 146 handschriften zijn er bij veiling nog 74 over. Bij de Historici-Politici ontbreken in de veilingcatalogus van september 1657 692 boeken; waren er in 1654 3036 titels in de bibliotheek, in 1657 zijn dat er nog maar 2344. Vergelijk ook de opmerking uit het verslag van Hendrik de Swaef dat enkele theologische werken al waren verkocht. HAB, Briefe Herzog August. Rechnungen bis 1666 (ongeordend).