3 ( 2 0 0 8 ) 2 m i j n g e n t 227
I
aangevuld met wat studiewerk. Ik heb me vaag geïnspireerd op Geert Maks boek over Europa waarin de auteur van de ene plaats naar de andere gaat1en volgens bepaalde the-
ma’s plekken bezoekt.
Het is een boek dat je op verschillende manieren kan lezen. Eerst en vooral is het een traject dat u al wandelend hebt afgelegd, maar men kan het bovendien lezen als een autobiografisch traject of als een inventaris van politieke acties en zelfs als een steden- bouwkundig handboek. Het geeft perfect de positie weer van de politicus die nadenkt, beslist, handelt over de stedelijke ruimte en hoe die beleefd wordt door anderen.
Vanaf 14 jaar was ik al met politiek bezig, maar ik ben vanuit de voetgangersbeweging in de actieve politiek en een mandaat gestapt. Eerder toevallig ben ik in 1989 schepen
1 Frank Beke verwijst hier naar G. Mak, In Europa. Reizen door de twintigste eeuw (Amsterdam-Antwerpen 2004).
Over dit boek (en nog meer over de lopende televisiebewerking) is al veel inkt gevloeid. Zie onder meer de polemiek tussen Peter Rietbergen en Mak in Tijdschrift voor Geschiedenis 118 (2005) 48-60.
Afbeelding 1: Cover van het boek van Frank Beke, Mijn
228 m a r c b o o n e e n p i e t e r u y t t e n h o v e stadsgeschiedenis
I
van openbare werken en ruimtelijke ordening geworden. Het was een enorm departe- ment. Het omvatte openbare werken, inclusief gebouwen, ruimtelijke ordening en ste- denbouw, plantsoenen, landbouw – wat in Gent eerder minimaal is – en ook het grond- en bouwbedrijf. Met andere woorden, ik had zowel de plannings- als de uitvoeringsin- strumenten onder mijn bevoegdheid. Het was een erg inspirerende tijd omdat het je verplicht na te denken over je stad. Deze ervaring is in belangrijke mate de basis geweest voor mijn politiek denken en handelen. Vandaar dat dit in het boek heel sterk naar voor komt. Het ruimtelijke wordt benadrukt door de gekozen methodiek en het feit dat, als je rondloopt in de stad, dat natuurlijk het meest tastbare is wat je ziet. Cultuur komt er ook in voor en verder een aantal aspecten die mij persoonlijk sterk boeien, zoals wel- zijn en samenlevingsproblemen. In mijn politieke denken vertrek ik heel sterk vanuit de ruimtelijkheid.
Het mooie aan het boek is dat het traject van de wandeling samenvalt met uw le- venstraject. Het boek begint met uw jeugd, u loopt door de buurten van uw jeugd en bij het ouder worden en de politieke carrière leest u dat ook af in die buurten. Ook de ont- wikkeling van uw belangstelling voor grotere projecten komt als een conclusie naar voor. Zit er een scenario achter deze opbouw van het boek?
Dit is wel het idee bij de wandelingen. Het boek is een product van de omstandigheden waarin ik ben geboren en opgegroeid. Mijn vader was weliswaar apotheker maar ik ben een kind van heel eenvoudige mensen. Mijn moeder is tot haar 14 jaar naar school ge- weest en is dan op een kasteel gaan ‘dienen’, zoals dat toen heette. Ik heb mijn jeugdja-
Afbeelding 2: Frank Beke onthult samen met de kunstenaar Jo Van Rijckeghem het kunstwerk ‘3 x gekooid’ in het Muinkpark (september 1999). Foto Carlos Hourez. Stadsarchief Gent-De Zwarte Doos, FO/67/921.
3 ( 2 0 0 8 ) 2 m i j n g e n t 229
I
ren in volksbuurten doorgebracht en dat heeft mijn politiek denken in belangrijke mate getekend.
Een charmant detail in dat verband is dat u zegt dat u het resultaat bent van Geluk In
’t Werk2en van het feit dat uw ouders elkaar uitgerekend daar hebben ontmoet. Er zit een hint in naar de doener, de man die werken belangrijk vindt. Er klinkt zeer veel ar- beidsethos in door, altijd met heel concrete dingen bezig zijn.
Ja, ik ben een bezige bij. Maar ik ben tegelijkertijd iemand die theoretisch nadenkt. In mijn jongere jaren, toen de generatie van mei ’68 doordrongen was van grote ideolo- gieën, heb ik altijd geprobeerd om mijn engagement zo concreet mogelijk te vertalen. Ik ben toen een aanhanger geweest van een theorie ontwikkeld door André Gorz, het revolutionair reformisme: men moet zijn eisen ver genoeg stellen zodat een kwalitatie- ve sprong kan worden gemaakt. Dat beoogt een omschakeling van de maatschappij door heel concrete zaken te doen en te veranderen. Het heeft mij uitstekend geholpen in mijn politiek handelen. Iemand als Jacques Dhaenens, een romanist die heel wat the- oretisch werk heeft gepubliceerd en helaas te jong is gestorven, heeft mij veel geleerd. Eerst definieer je de doelstelling en daarna pas de weg die er naartoe leidt. Dat is iets wat ik altijd heb geprobeerd: goed nadenken over datgene wat je wilt en rustig, niet overhaast, de tijd nemen om het te bereiken.
‘Il faut laisser du temps au temps’, zoals Mitterrand het verwoordde.
Dat is het. Tijd is een miskend goed in onze maatschappij, alles moet veel te haastig ge- beuren. Iedereen neemt wel eens een onverstandige beslissing, maar hoe meer tijd je neemt om een zaak van verschillende kanten te bekijken, hoe kleiner de kans wordt op fouten.
Een lokaal politicus
‘Jonge mensen mogen best radicaal zijn, vind ik. Ik ben pas gematigder gaan denken toen ik al een stuk in de dertig was. Maar ook als jonge socialist geloofde ik niet in de revolutie. Ik was geen barricadespringer. Het is nooit mijn ideaal geweest dat de arbeidersstrijd moest worden gevoerd met de rode vlag en het geweer in de hand. Wel geloofde ik in de theorie van het revolutionaire reformisme, die in de jaren zes- tig opgang maakte. Die theorie gaat ervan uit dat je hervormingen moet invoeren, maar wel zo snel dat je toch een kwalitatieve sprong meemaakt. Ik was in die tijd een overtuigde marxist, en ik vind dat veel analyses van Marx nu nog overeind blijven.’ (F. Beke, Mijn Gent, 2006, p. 38)
Komen we nog even terug op de ideologie en de manier om die te realiseren. Als we naar de actualiteit kijken valt op dat socialistische partijen het op nationaal niveau niet bij- zonder goed doen – zie Nederland, België, Duitsland, Frankrijk, de Scandinavische lan- den… – maar wat wel opvalt is dat belangrijke Europese steden – Parijs, Londen, Ber- lijn, Rome3… – geleid worden door socialistische burgemeesters, vaak met veel succes en
2 Geluk in ’t Werk (giw): de naam van de Laurent-kring in de wijk Brugsepoort; deze kringen waren genoemd naar
de negentiende-eeuwse Gentse liberale schepen François Laurent die sociale verenigingen oprichtte om aan volksver- heffing te doen.
230 m a r c b o o n e e n p i e t e r u y t t e n h o v e stadsgeschiedenis
I
weerklank. In het kleine Vlaanderen bent u het prototype geworden van de goed be- sturende no-nonsense burgemeester. Hoe verklaart u dat: de partij en haar ideologie doet het goed op lokaal niveau, maar dat lukt niet op het tussenliggende (nationale) ni- veau, om over het Europese maar te zwijgen?
Ik heb daar meerdere verklaringen voor. De eerste is dat de socialistische partijen ideo- logisch stuurloos zijn, onder meer omdat ze geen antwoord hebben op de vlug verande- rende maatschappij, de geglobaliseerde wereld. Ze moeten daar dringend werk van ma- ken en zich naar een heel verschillend electoraat richten. Louter op het electoraat van de klassieke arbeider kunnen ze niet meer steunen. Dat men een groot ideologisch manifest moet schrijven om die identificatie weer op te bouwen, denk ik niet. Men moet de her- kenbaarheid bij de kiezer weer opbouwen. Een tweede verklaring moet worden gezocht in het stedelijk milieu: daar hebben de socialistische burgemeesters nog een direct con- tact met de bevolking. De klassieke achterban is bij locale verkiezingen niet helemaal weg. Ook de hoger opgeleiden, de tweeverdieners, worden aangesproken omdat er keu- zes zijn gemaakt inzake cultuur en stedenbouw. Ik ben recent enkele keren in Berlijn ge- weest. Het is een prachtige stad maar evenzeer een stad met veel armoede. Men mag zul- ke problemen niet laten verrotten. De kloof tussen rijk en arm moet worden aangepakt. Alle landen zijn natuurlijk verschillend qua wetgeving, maar men kan stellen dat steden meer middelen moeten krijgen zodat ze dat sociaal proces onder controle krijgen. Je kunt steun geven, maar om de situatie ten gronde aan te pakken, mist de stad vaak de hef- bomen. Je kunt je zelfs afvragen in hoeverre een staat die nog heeft.
Afbeelding 3: ‘Lire la ville’. Een straat in een Gentse industriebuurt leent zich uitstekend om de historische gelaagdheid van een stad te herkennen. Een negentiende en vroeg twintigste-eeuw- se straat met op de achtergrond laat twintigste-eeuwse woonprojecten en de schoorsteen van een relict van het Gentse industriële verleden. (Gent, Tarwestraat, © Peter Stabel)
3 ( 2 0 0 8 ) 2 m i j n g e n t 231
I
Dan voelt men als politicus toch ook zijn beperkingen: de kloof tussen wat men zou wil- len en wat men uiteindelijk maar kan doen. Maar u staat wel af en toe voor een kies- publiek dat precies die verwachting heeft en u daarop afrekent.
Je kunt inderdaad geen ijzer met handen breken, dat moet je beseffen. Op een eerlijke manier omgaan met je kiespubliek is daarom ontzettend belangrijk. Het gaat niet op om valse dingen te beloven. Anderzijds moet je ook ver genoeg gaan want met plat realisme bied je geen perspectief. Ik leg ongelooflijk veel nadruk op communiceren. Politici van- daag vergeten dat vaak, ze communiceren niet, ze praten des te meer. Ze praten boven- dien vooral met de media maar communicatie heeft veel facetten. Het vraagt ook luister- bereidheid. Dat is alleen mogelijk als je zelf contact hebt met de mensen. Via de media heb je enkel contact met journalisten, niet met de mensen zelf, noch via de tv, noch via de krant. De mensen hebben maar vertrouwen in een politicus als ze weten dat je be- trokken bent bij waarmee ze leven een waarin ze leven. Betrokkenheid is essentieel.
Daar heeft een lokale politicus het natuurlijk een stuk gemakkelijker.
Het is een ongelooflijk verschil. Ik kon als burgemeester bijna elke zaterdag bij de men- sen langsgaan. Ik ging voornamelijk naar die wijken waarvan ik vermoedde dat de be- woners vanzelf niet zo gemakkelijk contact maken of kunnen maken met de overheid. Ik ben iemand die heel veel te zien is in de stad, die op allerlei plaatsen verschijnt, niet alleen bij de culturele gebeurtenissen waarin ik het meest geïnteresseerd ben, maar ook op kermissen, enzovoort. De mensen weten dat je er bent en aanspreekbaar bent. Een nationaal mandataris heeft het natuurlijk moeilijker. Dat verklaart misschien waarom socialistische partijen het lokaal nog goed doen en nationaal wat minder. De meeste van de burgemeesters die ik ken – Patrick Janssens4is een vrij atypisch geval – komen uit
het volk en kunnen dat contact met het volk houden.
Een stad om in te wonen
Uit wat u daarstraks zei, begrijp ik dat een politiek van stadsvernieuwing en cultuur ei- genlijk ten goede komt aan de klasse van tweeverdieners en hoogopgeleiden en niet noodzakelijk aan diegenen die het in eerste instantie nodig hebben?
Dat mag u zo niet begrijpen. Het komt niet alleen de tweeverdieners ten goede, maar ze profiteren er proportioneel wel meer van. In een stad met nogal wat hoogopgeleiden als Gent hebben ze genoeg kansen om de culturele horizon ruimer te leggen dan de groep van mensen die uit de maatschappij vallen en zich op zichzelf terugtrekken. Je moet in het beleid beide aspecten sturen. Het sociaal-economische heb je als stadsbe- stuur veel te weinig in handen. Het culturele en het onderwijs, daar kun je meer ingrij- pen. Vandaar de optie om Gent uit te bouwen als stad van kennis en cultuur, die voor iedereen toegankelijk is.
Men heeft het vaak over ‘gentrification’ om een proces van verburgerlijking in bepaal- de stadsbuurten aan te duiden. Fors stijgende huur- en koopprijzen van woningen zijn daar doorgaans een duidelijke aanduiding van. Is dit in Gent een ongewild effect van stadsvernieuwing gebleken?
232 m a r c b o o n e e n p i e t e r u y t t e n h o v e stadsgeschiedenis
I
Afbeelding 4a en 4b: Van beluik tot woonerf. Vele verpauperde beluiken waar de Gentse industriearbeiders waren gehuisvest, werden in de voorbije decennia gerenoveerd en trekken nu hoogopgeleide en jonge nieuwe stedelingen aan. (Gent, Gerststraat, © Peter Stabel)
3 ( 2 0 0 8 ) 2 m i j n g e n t 233
I
De immobiliënmarkt is overal oververhit geraakt en prijzen zijn uit de pan gerezen. Dit is een van de nadelige effecten van stadsvernieuwing. Dat kun je zeer moeilijk sturen. Je hebt enkele ruimtelijke instrumenten zoals plannen van aanleg, maar veel kun je daar niet mee doen. Er is bovendien het eigen initiatief van de stad – eigen woningen bouwen, gron- den opkopen en goedkoop ter beschikking stellen – en sociale huisvesting. Maar als je dit niet massaal kan inzetten, blijf je in de marge werken van de immobiliënmarkt en wordt elke ingreep problematisch. Voor het overige zijn we er in Gent in geslaagd om een be- hoorlijke mix van sociale groepen te behouden. Ik heb niet de indruk dat de ‘Gentenaar’ zich verdrongen voelt. Maar een hardnekkige groep mensen zit echt in de marge van de maatschappij en naar mijn gevoelen wordt die groep steeds groter. Het gaat vooral om inwijkelingen. Grote groepen mensen die niet van de klassieke migraties uit Turkije en Marokko afkomstig zijn – een proces dat al lang bezig is en waar we als beleid mee heb- ben leren omgaan – maar uit Oost-Europa, met vooral de Roma uit Slovakije, zijn hier aan hun lot overgelaten. Komt daar nog bij dat ze niet langer illegaal zijn en dus geen asiel meer kunnen aanvragen, sinds Slovakije is toegetreden tot de Europese Unie.
Stedenbouw is met mensen bezig. De middelen zijn materieel, maar de effecten liggen op een ander niveau. Sociale huisvesting hinkt echter achterop. Komt daar iets voor in de plaats of kan men de sociale huisvesting toch weer verstevigen?
Ik zou sociale huisvesting aanwakkeren, er zijn meer kwaliteitsvolle sociale woningen nodig. Veel te lang heeft men op te weinig kwaliteit ingezet. Een sociale woning met één slaapkamer is gekkenwerk. Zelfs oudere mensen willen meer dan één slaapkamer, voor hun kleinkinderen bijvoorbeeld of voor zich alleen, om zich enkele momenten te kunnen afzonderen. Het beleid moet met deze veranderende eisen rekening houden. En ook de regelgeving moet hierbij veranderen. Allerlei politieke en andere bevoog- dingsmechanismen voor sociale huisvesting hebben tot een soort gettovorming en ver- dere marginalisering geleid en dat werkt spanningen tussen de oorspronkelijke bewo- ners en de nieuwkomers in de hand.
Gent is bekend voor zijn beluiken, een sociale dimensie van de stad die stilaan een histo- rische dimensie is geworden. Vele zijn afgebroken. Moet die afbraak verder gaan of zijn er andere mogelijkheden? Moeten ze niet als getuigenis van een industriële revolutie worden behouden?
Daarover zijn destijds onder professor Herman Balthazar en Romain Berteloot studies gemaakt. Die aandacht was belangrijk op zich. Het zijn inderdaad getuigen van een stuk geschiedenis. Er zijn echter nogal wat beluiken met heel minimale woonkwaliteit. In bijvoorbeeld de heel kleine steegbeluikjes moest je door een gang van nog geen me- ter breed en kwam er ook nauwelijks licht binnen. Ik heb die beluiken in mijn kinder- jaren maar al te goed gekend, met de toiletten op de koer en maar één kraantje voor het hele beluik. Men had zelfs geen stromend water. Aan de fameuze Fricandonpoort aan de Muide,5waar de straatgoot een open riool was geworden, kwam alle afval terecht in
het smalle weggetje dat er langs liep. Deze levensomstandigheden zijn helemaal niet meer aanvaardbaar aan het begin van de eenentwintigste eeuw. De kwaliteit van de be-
234 m a r c b o o n e e n p i e t e r u y t t e n h o v e stadsgeschiedenis
I
luikwoningen laat daarom niet altijd toe om ze te behouden. De beluiken werden niet voor de eeuwigheid gebouwd, maar met het doel de arbeiders zo goedkoop mogelijk te huisvesten. Je kan er wel enkele bewaren door ze te renoveren en er aantrekkelijke wo- ningen van te maken, meestal door er meerdere samen te nemen in één woning. Dat kan, en het is ook gebeurd.
Grote en kleine stadsprojecten
‘Architectuurpuristen zullen erop wijzen dat het decor nep is, dat het niet meer is dan een façade opgehangen door de eindnegentiende-eeuwse bourgeoisie die in een nationalistische hang naar het verleden een vers middeleeuws sausje over de stad goot. Dat is inderdaad waar. Van de gerestaureerde gevels aan de Gras- en Koren- lei en het neogotisch aangeklede postgebouw van Cloquet op de Korenmarkt, over de neogotische gevelrij aan de Sint-Michielshelling, met als hoogtepunt het totaal gerestaureerde, zeg maar opnieuw gebouwde Gravensteen: ‘le vieux Gand’ waar- mee de affiche van de wereldtentoonstelling in 1913 uitdagend uitpakte, is weinig volledig origineel (…) De van nature nogal cynische en kritische Gentenaar kan het niet nalaten daar nogal meewarig over te doen. Maar het is wel dankzij de roman- tiek van die tijd dat de grote meerderheid van het historische patrimonium gered werd van de sloophamer.’
(F. Beke, Mijn Gent, 2006, p. 104)
U ziet de stad als een opeenstapeling van lagen. Er zijn de resultaten van uw eigen po- litieke werking die zich inschrijft in die stad, maar er is bijvoorbeeld ook een netwerk van standbeelden en gebouwen die verwijzen naar historische feiten, enzovoort. Deze geven de stad een taal, een beeldtaal. Is dat een bewuste visie op de stad die zichzelf moet vertellen?
Toen ik schepen van ruimtelijke ordening werd, heb ik vaak met architecten en ste- denbouwkundigen gesproken en één van de begrippen die mij is bijgebleven is de lees- baarheid van een stad. Een stad die niet leesbaar is, heeft misschien wel een karakter, maar de mensen ontdekken het niet. Leesbaarheid kan op heel wat manieren worden bereikt: via merktekens, gebouwen, standbeelden; of door een goed stratenbeheer en onderhoud van publieke ruimte, door aandacht voor ontmoetingsruimten, enzovoort. Ze kan verder te maken hebben met verkeersregeling. Vanuit de voetgangersbeweging is mij bijgebleven dat we onze ruimte op een slechte manier zijn gaan indelen. Ieder- een heeft nog een eigen stukje maar het geheel wordt te weinig als publieke ruimte er- varen. De straat is daar een goed voorbeeld van: de voetganger op de stoep, de fietser zo rechts mogelijk van de weg, terwijl in feite een straat iets zou moeten zijn waar iedereen op een ongedwongen manier zijn plaats moet kunnen innemen. Leesbaarheid kan op verschillende manieren worden bereikt. De stad is op onomkeerbare wijze een product van haar geschiedenis. Gent is een middeleeuwse stad die in de negentiende eeuw sterk is geïndustrialiseerd. Maar nadien waren het Zollikofer-de Vigneplan6of de
6 Het vanaf 1883 geïmplementeerde Zollikofer-De Vigneplan was een Haussman-operatie waarbij men door nieu-
we stratentracés te trekken en monumenten te isoleren van hun bebouwde omgeving de binnenstad wilde hertekenen en beter toegankelijk maken (nvdr).
3 ( 2 0 0 8 ) 2 m i j n g e n t 235
I
autosnelweg die tot in het Zuidpark voert, dicht bij het hart van de stad, allemaal in- grepen die je niet zomaar ongedaan kan maken. Die vaak minder gelukkige ingrepen