Ingebedde waarden

Onze eerste onderzoeksinteresse was inhoudelijk en breed: wat kunnen we via een verge- lijking van de disciplines leren over de aard van waarden, hun functie, achtergrond, de manier waarop ze worden beïnvloed en hoe ze veranderen. De drie disciplines hebben zeer verschillende manieren laten zien om waarden te benaderen, kenmerken en begrijpen. La- ten we deze manieren kort terugroepen en samenvatten.

Binnen de Duitse filosofie mislukten alle pogingen om waarden als onafhankelijk be- staande 'dingen' te grondvesten, waarna de filosofie zich steeds meer heeft gericht op gebruik en bruikbaarheid van waarden in de praktijk, wat gepaard ging met een grote na- druk op verschillen-in-praktijk: pluralisme kenmerkt sindsdien de filosofie. Traditionele onderscheidingen van waarden, zoals de neo-kantiaanseen de traditioneel-ethische, zijn

niet verdwenen, maar hebben hun omvattende funderende en verklarende pretenties vrijwel geheel verloren. De huidige filosofie staat open voor verschillende benaderingen, inclusief empirische, en daardoor voor samenwerking met empirische wetenschappen, zoals de so- ciologie en de psychologie.

Ook binnen de sociologie geldt het als verouderd om waarden als substanties te zien. Modellen waarbinnen waarden een funderende functie hebben, bijvoorbeeld voor gedrag, hebben daarmee sterk aan kracht ingeboet. In de plaats daarvan zijn benaderingen van de sociale werkelijkheid ontwikkeld waarin interactie en heterogeniteit centraal staan. In deze benaderingen is er geen eenduidige causale richting, bijvoorbeeld van waarden naar ge- drag, maar zijn waarde ingebed in praktijken en processen, waar ze deels een onderbewust bestaan leiden en vooral zichtbaar worden via instituties, gewoonten en routines, en waar causaliteit complex is. Bij het bestuderen van zulke praktijken kunnen wel meer en minder stabiele patronen van waarden worden gevonden, maar de gevonden patronen hangen af van de onderzoeksvragen en hun status is voortdurend omstreden.

De integratieve psychologische theorie die in dit rapport is gepresenteerd brengt waarden vooral in verband met motivatie: waarden zowel als gedrag worden gestuurd en ondersteund vanuit vier motivationele functies en vanuit de affecten die zorgen voor de overgang tussen deze functies. Net als in de sociologische benadering hier zijn waarden diepgaand 'ingebed' in een complex functionerend systeem, intrapersoonlijk in dit geval, dat maar zeer ten dele een bewust karakter heeft, en waarin waarden direct samenhangen met affecten en impliciete motieven.

Waarden komen dus te voorschijn als moeilijk af te bakenen. Ze kunnen niet als los- se entiteiten worden begrepen, maar worden binnen alle disciplines binnen een context geplaatst. Binnen die diverse contexten worden ze steeds in verband gebracht met andere factoren en begrippen, waarvan ze op wisselende manieren worden afgebakend. In de soci- ologie en filosofie worden waarden bijvoorbeeld op diverse manieren onderscheiden van 'belangen'. Waarden hebben daarbij een meer universele en/of argumentatieve connotatie, belangen worden geassocieerd met specifieke posities en/of met onderhandelen. Ook heb- ben waarden nauwe banden met normen; een gangbare, maar zeker niet de enige, karakterisering van het verband is dat we via waarden aangeven wat we van waarde vin- den, en dat normen de daarmee geassocieerde gedragsregels zijn. Binnen de psychologie zijn het affecten, motieven, doelen en behoeften die met meer of minder moeite van waar- den worden onderscheiden. Waarden hebben relaties met deze andere begrippen die per psychische functie verschillen, en het is niet gemakkelijk binnen dit complex van begrip- pen meer dan een tamelijk breed beeld te vormen van wat waarden nu eigenlijk zijn.

Minder dan enkele decennia terug lijkt het ontbreken van eenduidigheid en afbake- ning echter een probleem. Voor de zoektocht naar de 'dingen' die waarden zijn, die illusoir is gebleken, is een andere zoektocht in de plaats gekomen: hoe enig grip te krijgen op waarden in een realiteit die complex is en in voortdurende verandering, die op duizend-en- een verschillende manieren door mensen wordt geconstrueerd en gereconstrueerd, en die ons voortdurend dreigt te ontglippen. Binnen diverse terreinen van wetenschap is meer ver- trouwen gegroeid in het onderzoekbaar maken van deze complexiteit.

De verbanden zijn weliswaar nooit simpel maar er doemt via onze omzwervingen toch een coherente benadering van waarden op. Het is een meer holistische benadering, waarin 'inbedding' een centraal begrip is, zowel conceptueel als empirisch. Waarden ver-

schijnen als onderdelen van omvattender gehelen, door sociologen getypeerd als sociale praktijken, door psychologen als het motivationele systeem, door filosofen als conceptuele systemen of referentiekaders. Binnen deze gehelen zijn waarden ingebed zonder eenduidig vastgespijkerd te kunnen worden. Volgens zowel sociologen als psychologen leidt het be- studeren van waarden bijvoorbeeld regelrecht tot de noodzaak te erkennen dat (processen rond) waarden grotendeels onbewust zijn. Wat voor waarden geldt, geldt overigens even- goed voor andere begrippen; ze verwijzen naar elkaar en kunnen niet los van elkaar worden begrepen. De aandacht is verschoven van 'dingen' naar 'relaties'.

Het bestuderen van relaties binnen heterogeen opgebouwde gehelen vraagt enerzijds om erkenning voor de complexiteit van deze gehelen, maar anderzijds ook om afbakening van vraagstellingen en thema´s, want niemand kan ooit alles tegelijk onderzoeken. Het hangt van de vraagstelling af of waarden als centraal thema verschijnen. Waarden zullen vooral prominent opdoemen in vraagstellingen rond de cognitieve inhoud van wat mensen van belang vinden. De vraag naar manieren om waarden in te delen en ordenen is en blijft daarbij belangrijk, evenals de zoektocht naar prioriteiten, relatief stabiele patronen of con- stellaties van waarden. De disciplines die in dit rapport aan de orde zijn hanteren diverse manieren om orde aan te brengen in het domein van waarden, zoals in het volgende sche- ma is samengevat.

Filosofie Psychologie Sociologie

Kant

Cognitief (kennen) Ethisch (willen)

Esthetisch /expressief (voelen) Ethiek

Goede zaken Rechten/plichten Deugden

Functies (ondersteunend voor waarden) Waarschuwing Toenadering Analyse Integratie Dimensies Individueel-collectief Statisch-dynamisch Materieel-immaterieel

De manier waarop deze indelingen zich tot elkaar verhouden komt verderop aan de orde, net als de patronen die erdoor zichtbaar worden.

Ook de manier waarop beweging in zulke patronen ontstaat is een interessante vraag, die evenmin een eenvoudig antwoord kent, want beweging kan in een complex geheel op ontelbare manieren ontstaan. Mensen zijn zich in gewone situaties bijvoorbeeld maar heel beperkt bewust van de waarden die daarin het belangrijkst zijn: veel waarden zijn verstopt in gewone vanzelfsprekendheden. Iedere verschuiving of verstoring, zoals de komst van nieuwe bewoners of de stem van nieuwe sprekers, kan waarden naar de voorgrond halen die tot dan toe vanzelfsprekend en onbenoemd waren, en een onvermoed proces in gang zetten. Maar ook uiteenlopende zaken als nieuwe technologieën, charismatische mediaper- soonlijkheden, economische malaise, psychotherapie, verandering in zorgvoorzieningen, argumentatie, rampen en calamiteiten, of simpelweg ouder worden kunnen impliciete

waarden zichtbaar maken, en beweging brengen in waardenpatronen van individuen en/of groepen. Steeds hangen de patronen die zichtbaar worden mede af van vraagstelling en aanpak.

Ook voor dit onderzoek geldt dat de resultaten zijn bepaald door vraagstelling en aanpak. Wij waren, mede aan de hand van de casussen, geïnteresseerd in inhoudelijke en methodische raakvlakken tussen de disciplines met het oog op bruikbaarheid voor beleid. De patronen en raakpunten die met deze bril opdoemden hebben wij gerangschikt onder de noemers van twee themas:

- Gevoelsmatige aspecten van waarden hebben meer aandacht nodig;

- Indelingen van waarden staan in dienst van het begrijpen van waardenprocessen. In de rest van dit hoofdstuk werken we deze twee themas nader uit.