Een klein gedeelte van de keizerfilms bevatte geen echte of fictieve Habsburger, maar speelde zich wel nadrukkelijk af in de keizerlijke tijd. Hierdoor kwam de keizerlijke sfeer toch duidelijk naar voren bij deze films. Dit hoofdstuk zal deze films kort analyseren.
Der Kongress tanzt
Veel elementen die in eerdere hoofdstukken besproken zijn, keren terug in de laatste categorie keizerfilms. Frans Antel maakte in 1955, het jaar dat hij geen keizerfilm met (fictieve) Habsburgers uitbracht, wel de film Der Kongress tanzt. Rudolf Prack bleef zijn favoriete keuze voor de rol van de mannelijke hoofdpersoon, ditmaal tsaar Alexander I. Hoofdrolspeelster Johanna Matz, die tevens de hoofdrol had in Im Prater blüh’n wieder die Bäume en de nog te bespreken film Hoch klingt der Radetzkymarsch, speelde handschoenmaakster Christl. Volgens Walter Fritz waren de hoofdrolspelers belangrijke pionnen in de keizerfilmstrijd tussen Antel en Marischka: Marischka had ‘zijn’ Romy Schneider, Antel ‘zijn’ Johanna Matz.105 Christl wordt vanwege een misverstand
gearresteerd voor een aanslag op de Russische tsaar. Hij redt haar echter, waarna ze tijd met elkaar doorbrengen en verliefd worden. De film was een remake van de gelijknamige film uit 1931 en speelde zich af tijdens het Congres van Wenen in 1814-1815. Hiermee behandelt het een iets eerdere periode dan de meeste keizerfilms: buiten de historische films over keizerin Maria Theresia en aartshertog Johan behandelden alle keizerfilms een periode vanaf het midden van de 19e eeuw. Der Kongress tanzt is echter aan een specifieke
historische gebeurtenis gekoppeld, waardoor de film zich wel in deze tijdsperiode moest afspelen. Aan de inhoud en stijl van de film is niet te zien dat het zich om een andere tijdsperiode gaat. In tegenstelling tot Maria Theresia en Erzherzog Johanns große Liebe is Der Kongress tanzt een kleurenfilm. Bovendien zijn veel elementen van de typische keizerfilm terug te vinden in deze film.
Allereerst zijn er opnieuw (komische) bijrollen van Gunter Philipp, Hans Moser én Josef Meinrad, die voor luchtigheid zorgen binnen het verhaal. Hoewel de film niet begint met een militaire parade maar met een balletvoorstelling, is na 11 minuten alsnog een militaire parade te bewonderen. De militaire pompeusheid uit andere films komt dus terug. De vrouwelijke hoofdrol Christl is van beroep handschoenmaakster en daarmee
50
een simpele arbeidster. Dit arbeidersperspectief kwam bij de films over fictieve Habsburgers al vaker voor. Het zijn vaak simpele arbeiders, maar zij zijn desondanks wel tevreden met hun baan. Sociale conflicten vanuit de arbeiderswereld komen niet aan bod binnen dit perspectief. Verder zijn in deze film weer liedjes te horen, waarmee de film zich aansluit bij het veelgebruikte operetteconcept.
Identiteitsverwarring, wat in het vorige hoofdstuk al als belangrijk thema werd genoemd, loopt als een rode draad door Der Kongress tanzt. Christl wordt aangezien voor bommenwerpster als zij een cadeautje naar de tsaar wil gooien. Alexander houdt vervolgens zijn identiteit als tsaar voor haar verborgen. Bovendien maakt hij gebruik van een dubbelganger, die voor hem invalt tijdens allerlei gelegenheden. De dubbelganger is een domme, lompe man, die alleen gericht is op vrouwen. De komische bijrollen zijn dit keer geen directe sidekick van de mannelijke hoofdrolspeler, maar door zijn dubbelganger is er alsnog een personage dat de serieuze, eervolle tsaar in een positiever daglicht zet.
Aangezien de film aan een historische gebeurtenis is gekoppeld, wordt er wel iets meer historische context gegeven. De Oostenrijkse kanselier Klemens von Metternich wil dat de tsaar afgeleid wordt door allerlei luxueuze gelegenheden waar hij heen moet, zodat hij niet bij de belangrijke politieke gesprekken aanwezig kan zijn en Oostenrijk dus meer invloed in Europa kan verkrijgen. Zijn plan wordt echter verpest door het bericht dat Napoleon Europa is binnengevallen. Rondom het congres vonden inderdaad veel feestelijke evenementen plaats.106 Waar veel historici zich volgens Brian E. Vick primair
op de diplomatieke kant van het congres concentreren, doet de film dit vooral op de feestelijkheden, waardoor alle pracht en praal zorgen voor de keizerlijke, nostalgische sfeer. Metternich wordt opnieuw als een manipulator afgeschilderd.
Hoewel er geen lid van het Oostenrijkse keizerhuis centraal staat, is de verhaallijn erg vergelijkbaar met eerdere keizerfilms. Johanna Matz werd in Im Prater blüh’n wieder die Bäume verliefd op aartshertog Peter Ferdinand, in deze film wordt ze dat op tsaar Alexander I. In beide films brengen ze de dag samen door, worden ze meteen verliefd ondanks het standsverschil en wil de mannelijke hoofdpersoon graag samenblijven. Alexander belooft Christl terug te komen voor haar, maar Christl gelooft dat niet. Net als Im Prater blüh’n wieder die Bäume is er dus geen happy end vanwege een te groot
51
standsverschil. Alexander is eveneens een type dat niet geheel gelukkig is met zijn rol, aangezien hij vaak een dubbelganger inzet om zijn taken over te nemen. Hoewel het dus geen keizerfilm is met (fictieve) Habsburgers erin, volgt de film wel precies dezelfde formule en zijn de films in die zin inwisselbaar.
Volgens Robert von Dassanowsky dacht Antel dat de Habsburgse nostalgie nog populairder zou worden als het gecombineerd werd met muzikale elementen en cinemanostalgie, waardoor hij voor een remake van een populaire film uit de jaren ’30 koos. De implementatie van muzikale elementen was ook duidelijk te zien in zijn films uit hoofdstuk 2. Tegelijkertijd zou Antel ook de korte levensduur van een trend herkennen, waardoor hij naast de keizerfilms andere genres begon te onderzoeken, zoals serieuzere historische drama in de film Spionage (1955).107 In 1955 was de trend echter op haar
hoogtepunt. Hoewel de recensenten de remake traag en middelmatig vonden, was de hype rondom keizerfilms nog niet afgelopen.108
Kaiserjagd im Salzkammergut
Kaiserjagd im Salzkammergut, ook bekend onder de titels Hofjagd in Ischl en Zwei Herzen und ein Thron, verscheen in 1955 onder regie van Hans Schott-Schöbinger, die inhaakte op de populariteit van de films van Marischka en Antel. De film vertelt het verhaal van twee adellijke personen: Nina Charlotta van Rusland, het nichtje van de tsaar, en prins Eberhard van Pruisen. Nina Charlotta moet trouwen en prins Eberhard is een van de kandidaten. Beiden verzetten zich echter tegen het idee van een gearrangeerd huwelijk en trouwen liever uit liefde. Het romantische idee van trouwen uit liefde komt in veel keizerfilms voor, hoewel de realiteit vaak minder romantisch was en politieke huwelijken een belangrijke rol speelden bij adellijke huizen. Zowel Nina als Eberhard reizen incognito naar het Oostenrijkse plaatsje waar de keizersjacht plaats gaat vinden, het evenement waarbij Nina haar bruidegom moet kiezen. Zij ontmoeten elkaar toevallig, zonder te weten wie de ander is, en blijken elkaar leuk te vinden. Na het overwinnen van een aantal misverstanden willen Nina en Eberhard uiteindelijk uit liefde trouwen, waarmee er dus voor allen een happy end is.
107 Dassanowsky, Austrian Cinema, 163-164.
108 ‘Neu in Deutschland’ Der Spiegel 1 (1956), 04.01.1956 <http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-
31587107.html> geraadpleegd op 05-06-2018 en ‘Der Kongress tanzt (1955)’ Lexikon des internationalen
Films 2000/2001 via <https://www.zweitausendeins.de/filmlexikon/?sucheNach=titel&wert=7892>
52
De films zonder Habsburgers blijven wel precies de formule van de keizerfilms volgen. Gunter Philipp speelde de komische rol: een dommige militair die zijn eerste grote opdracht heeft tijdens de voorbereidingen van de keizersjacht. Met zijn vriendin Liesl zijn de gewone arbeiders gerepresenteerd. Eberhard doet zich voor als schilder op het landgoed van een rijke dame en symboliseert het thema van identiteitsverwarring. Dit wordt versterkt door het personage van de Oberförster. Deze oude man is een lookalike van keizer Frans Jozef, waardoor hij vaak voor de keizer wordt aangezien. Aan het einde van de film vraagt de politie hem zelfs om als dubbelganger voor de keizer in te vallen omdat de veiligheidssituatie te gevaarlijk zou zijn voor de echte keizer. Zo komt de keizer toch een beetje terug in de film. De aanwezigheid van Habsburgers blijkt dus geen vereiste voor een typische keizerfilm. De films zonder Habsburgers doen extra hun best om de keizerlijke sfeer te creëren door hoofdpersonen uit andere adellijke vorstenhuizen te nemen en de setting rondom bijvoorbeeld de keizersjacht te plaatsen, waardoor veel verhaallijnen in het teken staan van de naderende komst van de keizer. Met de Habsburgse sfeer die opgeroepen wordt, is er bijna geen onderscheid tussen films met fictieve Habsburgers en films zonder Habsburgers.
Bij de fictieve Habsburgfilms was al een verschuiving te zien naar meer Heimat- elementen als zang en natuur. Dit lijkt nog sterker te worden wanneer er geen Habsburgers in de films voorkomen. Hoewel er in Kaiserjagd im Salzkammergut niet heel veel gezongen wordt, speelt natuur wel een zeer belangrijke rol. Aan het begin van de film zingen verschillende personages een lied in de bergen, waarbij het personage Liesl bloemen aan het plukken is. Gedurende de film speelt de jacht een belangrijke rol en komen veel natuurbeelden voorbij. Ook eindigt de film in de natuur, hoog in de bergen. Naarmate er minder keizerlijke elementen te vinden zijn, lijkt de Heimatfilm steeds dichter bij de Kaiserfilm te komen. Het filmlexicon benadrukt eveneens in haar recensie de nadruk op kostuums en natuur, waarmee de film een ‘clichématige Heimatfilm’ werd.109 Beiden speelden echter een rol in de identiteitsontwikkeling: films probeerden
het heden aan het verleden te verbinden en trots te ontwikkelen voor keizerlijke personen, maar dit was ook het geval voor muziek, landschap en volkscultuur.
109 ‘Zwei Herzen und ein Thron’ Lexikon des internationalen Films 2000/2001 via
<https://www.zweitausendeins.de/filmlexikon/?sucheNach=titel&wert=16513> geraadpleegd op 06-06- 2018.
53
Opernball
Ernst Marischka bracht in 1956 Opernball uit. Dit was eveneens een remake van een film uit de jaren ’30, die weer allebei gebaseerd waren op een Weense operette uit 1898. Zowel Antel als Marischka gebruikten hun films zonder Habsburgers dus onder andere voor remakes van eerdere films. De film volgt twee getrouwde koppels rondom het jaarlijkse Opernball. De twee vrouwen vermoeden dat hun mannen vreemdgaan, waarna ze besluiten dat op het bal te gaan testen. Dit zorgt voor veel misverstanden. Josef Meinrad en Sonja Ziemann speelden allebei een hoofdrol, terwijl Hans Moser de komische bijrol vervulde. De film heeft als een van de weinige films geen militair aspect, maar maakt wel gebruik van het muzikale aspect. Net als veel andere keizerfilms krijgt Opernball geen positieve recensie: het filmlexicon noemt het een film die ‘stijfjes’ is en ‘geen charme ontwikkelt’, ondanks de aanwezigheid van populaire acteurs.110
De meeste films zijn liefdesverhalen over twee personen die problemen en misverstanden moeten overwinnen om bij elkaar te komen. Wanneer het verhaal over een reeds getrouwd echtpaar gaat, staan huwelijksproblemen centraal, zoals in de latere Sissi-films, Maria Theresia, Skandal in Ischl en ook Opernball. Beide koppels zijn al getrouwd, maar het gaat niet goed met beide huwelijken: er heerst wantrouwen en vermoeden van overspel. Aan het einde van de film worden alle misverstanden echter opgelost, waarna de echtgenoten elkaar vergeven en het huwelijk weer een stuk gelukkiger is geworden. Daarmee volgt de film het bekende narratief: er gebeurt eerst iets wat het vertrouwen in het huwelijk nog slechter maakt, maar uiteindelijk lost het koppel haar problemen op.
Net als bij Der Kongress tanzt is identiteitsverwarring daarna het belangrijkste thema. De vrouwen besluiten hun echtgenoten te testen door een anonieme uitnodiging naar hun echtgenoot te sturen om een vrouw in een roze jas te ontmoeten op het bal. Om de verwarring compleet te maken, stuurt een van de mannen zijn dienstmeisje naar het bal in een roze jas om een grap uit te halen met zijn vriend. Hierdoor bestaat veel onduidelijkheid over wie precies met wie heeft gedineerd. De Verwechslungskomödie was dus een van de populairste elementen die werd gebruikt. Hoewel dit natuurlijk een klassiek genre was, is het wel opvallend dat het thema zo populair was in een tijd dat
110 ‘Opernball’ Lexikon des internationalen Films 2000/2001 via
<https://www.zweitausendeins.de/filmlexikon/?sucheNach=titel&wert=40457> geraadpleegd op 06-06- 2018.
54
Oostenrijkers verder juist stabiliteit en duidelijkheid in hun films verlangden. Mogelijk was het makkelijker voor Oostenrijkers om zich met dit genre te identificeren omdat ze zelf ook onzeker waren over hun identiteit en hoopten dat dit net als in de films uiteindelijk duidelijk zou worden.
Kaiserjäger
Willi Forst maakte in 1956 de film Kaiserjäger. De hoofdrollen werden vertolkt door Adrian Hoven en Erika Remberg, die in eerdere keizerfilms slechts bijrollen hadden. De dochter van de gravin, Komtesse Antonia, wordt door een regiment Kaiserjäger aangezien voor jongen. Antonia, die door haar grootvader op een ‘jongensachtige’ manier is opgevoed, gaat daarna door voor cadet Toni. Zo mag zij mee op oefening met de Kaiserjäger. Wanneer zij echter als zichzelf naar een bal gaat, worden de luitenant Pacher en Antonia verliefd op elkaar. Pacher komt er vervolgens achter dat zijn cadet Toni in werkelijkheid Antonia is.
Identiteitsverwarring is ook hier een duidelijk thema, aangezien Antonia zich voordoet als Toni. Gunter Philipp speelde de simpele sidekick van Pacher, de door morsecode geobsedeerde luitenant Otto Schatz. Het militaire aspect is weer nadrukkelijk aanwezig, zowel in de mannelijke personages als in Antonia, die opgevoed is in lederhosen en met militaire commando’s. Het landschap komt positief naar voren: Antonia reist bewust terug naar het slot van haar herkomst, dat in een bergachtige omgeving ligt, om even te ontsnappen uit Wenen. Volgens haar is de lucht daar zeer anders. De ‘vrije’ bergen worden in de film erg geprezen, daar kan Antonia werkelijk zichzelf zijn. Het muzikale aspect komt eveneens terug in de film. Onder andere Antonia en haar moeder zingen tweemaal een lied met hommage aan Tirol. In Kaiserjäger is dus een duidelijke nadruk op het prijzen van de natuur en omgeving te zien, waar Oostenrijkers trots op konden zijn.
Opvallend is dat de film een klein verschil heeft bij de problemen om tot een huwelijk te komen. Opnieuw is een standsverschil het probleem dat tussen de geliefden in staat, maar ditmaal is het de vrouw die hoger staat dan de man. Pachers baas raadt hem af om met Antonia te trouwen, omdat hij dan altijd bekend zou staan als ‘de man van de Komtesse’. Uiteindelijk is Pachers liefde voor Antonia echter groter en maken de twee het goed. Het is een van de weinige films waarbij de vrouw hoger staat dan de man. Het vrouwelijke personage in de film heeft echter meer ‘mannelijke’ trekjes, gezien haar
55
opvoeding en vermomming. Naarmate de film vordert, wordt Antonia echter steeds meer ‘een echte vrouw’, zoals haar moeder opmerkt.
Het filmlexicon is kritisch: ‘Dürftiger Unterhaltungsfilm, der den Charme des aristokratischen Altösterreichs und die Tradition der glorreichen Kaiserjäger aufleben lassen möchte, aber nicht mehr als oberflächliche Militärromantik zu bieten hat.’111 Het
creëren van de sfeer van het oude keizerrijk bleef dus een belangrijke factor voor de makers van de keizerfilms, ook – of misschien juist – wanneer geen Habsburgers in de films speelden. Er waren allerlei andere factoren, zoals de Kaiserjäger in deze film, die nostalgie naar het keizerrijk op konden wekken.
Hoewel de films een formule van succeselementen volgde, was er volgens Dassanowsky wel een verschil te zien naarmate de trend vorderde. In het begin lag de nadruk op epische keizerlijke drama, maar na een tijdje verschoof die nadruk naar keizerlijke militaire komedies. In de eerste jaren van de trend, werden er inderdaad meer films gemaakt over bestaande Habsburgse personen. De films over aartshertog Johan en keizerin Maria Theresia leidden de trend, waarna Kaiserwalzer met de fictieve hertog Ludwig, de film over Frans Ferdinand en de eerste Sissi-film volgden. In 1954 was de eerste militaire komedie Kaisermanöver gemaakt. Vanaf 1955 werden er steeds meer niet- historische Habsburgfilms gemaakt: alleen de film over kroonprins Rudolf en de vervolgen op de populaire Sissi-film werden tussen 1956 en 1958 gemaakt, tegenover tien niet-historische keizerfilms tussen 1955 en 1958. Van deze niet-historische keizerfilms hadden veel films zoals reeds geconstateerd een nadrukkelijk militair element, wat Dassanowsky’s bewering ondersteunt. Hij verklaart deze verschuiving doordat het publiek behoefte had aan minder sentimentaliteit, maar wel graag naar de pracht en praal van het keizerrijk keek. Ook bleef volgens hem de behoefte bestaan om de Oostenrijkse culturele identiteit met de films te voeden.112 De Kaiserjäger uit deze film konden precies
dat doen, vanwege de lange traditie van Kaiserjäger vanuit de Habsburgse Monarchie.
Hoch klingt der Radetzkymarsch
In 1958, tegen het einde van de bloeitijd van de keizerfilms, regisseerde Géza von Bolváry de film Hoch klingt der Radetzkymarsch, met opnieuw Johanna Matz in de hoofdrol. Winnie
111 ‘Kaiserjäger’ Lexikon des internationalen Films 2000/2001 via
<https://www.zweitausendeins.de/filmlexikon/?sucheNach=titel&wert=7594> geraadpleegd op 07-08- 2018.
56
Markus, hoofdrolspeelster van Kaiserwalzer en Kaisermanöver, keerde terug in een belangrijke bijrol. Poetsmeisje Franzi Lechner leidt een opstand van de Weense poetsvrouwen nadat een beledigend lied over poetsvrouwen rondgaat, gezongen door zangeres Lina Strobl (Winnie Markus). De tekst van het lied blijkt gedicht door luitenant Stephan, de vriend van Lina Strobl. Hij wilde wraak nemen op Lina door met Franzi aan te pappen, maar die weigerde en sloeg hem. Daarop was hij zo kwaad dat hij de tekst schreef. Franzi was echter alle mannen die zich aan haar opdrongen beu. Zodra ze Stephan beter leerde kennen, werden de twee verliefd, zonder dat Franzi wist dat Stephan schuldig was aan het beledigende lied. Net als veel andere films begint ook deze film met een militaire parade en speelt muziek een belangrijke rol in de film. Het filmlexicon karakteriseert het als een ‘gemoedelijke en simpele’ film, waarbij de nadruk erg op het vermaak ligt.113
Waar in de meeste films het militaire aspect erg wordt geprezen, is dat anders in deze film. De soldaten zitten op immorele wijze achter de vrouwen aan, maken grapjes over hen en maken misbruik van hen. Zelfs hoofdpersoon Stephan maakt zich hier schuldig aan, terwijl in andere films de moreel superieure hoofdpersoon vaak naast immorele personages werd geplaatst. Stephan ziet zijn eigen fouten in de loop van de film wel in. Hij schreef het lied in een opwelling, zonder dat het de bedoeling was dat Lina het zou gaan vertolken. Hij vindt Franzi oprecht leuk en zou zo alles voor haar opgeven. Hoewel opnieuw het militaire thema en het arbeidsperspectief terugkomen in de film, bestaat er een duidelijkere scheiding tussen de hardwerkende arbeiders die opkomen voor hun eer, terwijl de militairen juist proberen om die eer naar beneden te halen.