Naast de films over de echte Habsburgers, werden er in de jaren ’50 veel keizerfilms gemaakt die geen echte Habsburger als hoofdrolspeler hadden. Deze fictieve verhalen bevatten een echte Habsburger in een bijrol of een fictieve Habsburger in de hoofdrol. Dit hoofdstuk zal deze films analyseren.
Kaiserwalzer
In 1953 verscheen de film Kaiserwalzer van de bekende keizerfilmregisseur Frans Antel. Winnie Markus en Rudolf Prack vervulden de hoofdrollen. De film gaat over de liefde tussen aartshertog Ludwig en lerares Luise Pichler. De twee worden verliefd als Ludwig incognito reist en zich voordoet als een luitenant. Wanneer Luise echter achter zijn ware identiteit komt, overtuigt keizerin Elisabeth de jonge lerares ervan om Ludwig op te geven. Net als in de Sissi-films zit er een grappig subplot in deze film: aangezien Ludwig zich voordoet als luitenant Zauner, zorgt dat voor verwarring in het liefdesleven van de echte luitenant Zauner. Deze rol werd gespeeld door Gunther Philipp, die net als Josef Meinrad en Hans Moser in veel keizerfilms het grappige subplot op zich nam. Het komische element is bij de niet-historische keizerfilms duidelijker aanwezig.
Het fictieve liefdesverhaal heeft veel weg van Erzherzog Johanns große Liebe: in beide gevallen wordt een Habsburgse aartshertog verliefd op een burgermeisje, zonder dat zij in eerste instantie weet wie hij is. De aarshertog zou zo alles opgeven om met het meisje te kunnen trouwen, maar zijn familie wil dat niet. Waar Johans broer Frans het huwelijk verbiedt, is het hier keizerin Elisabeth die het huwelijk stopt. Zij doet dit echter niet door het huwelijk te verbieden, maar door Luise rede te laten zien. Hierdoor wordt de traditionele orde in stand gehouden. Volgens Robert von Dassanowsky past dat einde wel bij de wensen van het naoorlogse bioscooppubliek. De film suggereert de mogelijkheid van sociale mobiliteit, maar prijst tegelijkertijd een goedbedoeld absolutisme dat orde, veiligheid en bestaande klassenstructuren beschermt en promoot.79 Dit goedbedoelde absolutisme komt naar voren in de persoon van keizerin
Elisabeth. Zij zorgt ervoor dat een huwelijk tussen Luise en Ludwig verhinderd wordt, maar doet dit niet met slechte bedoelingen. Ze is in het begin van de film aardig tegen Luise, die ze tegenkomt tijdens een paardentocht in de bergen, en is begripvol voor Luises
33
gevoelens. Ze wil echter Ludwig beschermen, die zomaar alles zou opgeven in een vlaag van verliefdheid, maar waarvan Elisabeth denkt dat het hem op de lange termijn ongelukkig zou maken. Hij hoort dan immers niet meer bij het keizerhuis, maar zou in zijn nieuwe omgeving evenmin volledig geaccepteerd zijn. Hierdoor wordt dus het beeld gecreëerd dat Elisabeth haar acties vanuit het hart doet en het beste met Ludwig voor heeft, in plaats van dat ze de slechte heks is die het huwelijk tussen twee geliefden verhindert. Volgens Dassanowsky leek zo’n wereld, hoe elitair en ondemocratisch die ook was, in de naoorlogse fantasie ‘quite preferable to the angst of cold war occupation’80. De
film geeft dus een sfeer van orde en vastigheid in de onzekere bezettingstijd. Oostenrijk wilde graag haar onafhankelijkheid terug, maar in het 1953 van deze film was dat nog niet het geval. De Koude Oorlog maakte de onzekerheid extra groot. In die historische situatie valt er dus juist een verlangen te bespeuren naar de Habsburgse tijd. Die was misschien niet perfect, maar iedereen wist wel waar hij of zij aan toe was. Oostenrijkers hadden behoefte aan duidelijkheid. Deze film is een goed voorbeeld van dat gevoel.
Aartshertog Ludwig lijkt zich meer thuis te voelen dan de meeste hoofdpersonen uit hoofdstuk 1, maar ook hij is niet geheel gelukkig met zijn status als Habsburger. Het staat hem tegen dat hij moet trouwen met de prinses van Saksen, zonder verliefd op haar te zijn. Hij blijft beleefd en doet bij de ontvangst precies wat de regels voorschrijven, maar niets meer dan dat. Wanneer hij Luise ontmoet en smoorverliefd op haar wordt, wil hij afstand doen van zijn titels om met haar te kunnen trouwen. Zijn verlangen naar ware liefde lijkt sterker dan zijn eigen plichtsgevoel als lid van het Habsburgse keizerhuis. Het thema van atypische Habsburgers als hoofdpersoon wordt dus doorgezet in de fictieve films. Keizerin Elisabeth herinnert hem aan zijn plichten tegenover de keizer, die hij niet zomaar in de steek kan laten. Ze begrijpt echter wel dat Ludwig een keer simpelweg ‘mens’ wil zijn en niet altijd als voorbeeld wil dienen. Dat is echter hun lot als Habsburgers, vindt zij. De Habsburgers mogen niet zomaar mens zijn, want de mensen hebben de Habsburgers boven henzelf geplaatst. Elisabeth en Ludwig worden hierdoor automatisch menselijker gemaakt. De film laat zien hoe zwaar het af en toe is om een Habsburger te zijn, maar laat deze plicht uiteindelijk wel winnen boven de emoties van verliefdheid. Van elkaar houden is soms ook leren loslaten als dat beter is voor de ander, zo leert de film de kijker. Luise zoekt uiteindelijk toenadering tot haar collega Resinger, die al de gehele film
34
verliefd op haar is, terwijl Ludwig met de prinses van Saksen danst. De kijkers konden dus wegdromen bij het sprookjesachtige verhaal over de liefde tussen aartshertog Ludwig en lerares Luise, maar een huwelijk tussen hen zou eveneens zorgen voor veel spanningen en onzekerheden. In die zin was de uiteindelijke oplossing een bitterzoet, maar wel bevredigend einde voor de Oostenrijkers van de jaren ’50.
De film was een doorn in het oog voor critici, maar erg populair bij het publiek. Dassanowsky schrijft: ‘Although the critics were less than enthusiastic, it was an audience pleaser at home and in West Germany.’81 Walter Fritz bevestigt dit beeld. Het blad Film
und Funk kon bovendien in 1954 vaststellen dat Kaiserwalzer tot dan toe de meest populaire Oostenrijkse film in Duitsland ooit was: ‘Die Branche reibt sich die Hände, die Kritiker raufen sich die Haare.’82 Hoewel de kwaliteit van de film dus volgens critici zeer
matig was, was het wel precies wat het Oostenrijkse – en ook het Duitse – publiek in die tijd wilde zien in de bioscopen. Zij wilden graag films waarbij ze konden wegdromen, zoals in hoofdstuk 1 al duidelijk werd. Het maakte niet uit dat de films vol van clichés, nostalgie en aangedikte kitsch zaten.
Verder is aan deze film opvallend dat geopend wordt met een militaire parade. Dat is iets wat bij de keizerfilms over echte Habsburgers niet voor kwam. Tevens gebruikt de film elementen uit de Heimatfilms, zoals natuurbeelden. Landschap was een belangrijk element in de naoorlogse identiteit van de Oostenrijkers.83 Dit element is duidelijker terug
te zien in Kaiserwalzer. Muziek krijgt ook meer aandacht dan in eerder besproken films. De Kaiserwalzer van Johann Strauss jr. speelt een belangrijke rol in het verhaal. In de inleiding is besproken dat de Oostenrijkers juist probeerden om de muzikale prestaties van vroeger over te brengen naar hun eigen naoorlogse identiteit. Films konden hier dus bij helpen door deze prestaties in verhaallijnen te verwerken. Als de historische Habsburgers geen bron van identiteit vormden, kwamen andere identiteitselementen duidelijker naar voren.
Kaisermanöver
Eén jaar na zijn film Kaiserwalzer kwam Frans Antel alweer met een nieuwe keizerfilm: Kaisermanöver. De hoofdrollen werden opnieuw vertolkt door Winnie Markus en Rudolf
81 Dassanowsky, Austrian Cinema, 154.
82 Fritz, Im Kino erlebe ich die Welt, 236. 83 Rathkolb, The Paradoxical Republic, 5.
35
Prack. Zoals genoemd was dit bewust gedaan om eveneens orde en stabiliteit te creëren: mensen wisten wat ze moesten verwachten. De film gaat over de liefde tussen Komtesse Valerie von Trattenbach en Hauptmann Gustl Eichfeld. Zij is echter door haar vader al beloofd aan majoor graaf Jurinic. Eichfeld blijkt de auteur te zijn van het controversiële boek Kaisermanöver, waarin verbeteringen voor het Oostenrijkse leger worden voorgesteld. Jurinic probeert dit te gebruiken om een huwelijk tussen Eichfeld en Valerie te voorkomen en Valerie voor zichzelf te krijgen, maar zijn plan mislukt. Gunter Philipp en Hans Moser vervulden opnieuw bijrollen, de andere ‘komische sidekick’ werd dit keer gespeeld door Walter Müller.
In tegenstelling tot Kaiserwalzer, heeft Kaisermanöver wel een traditioneel happy end waarbij de hoofdpersonen met elkaar mogen trouwen. De onmogelijke liefde tussen hen bestaat echter niet uit een standsverschil: Valerie is simpelweg al door haar vader aan iemand anders beloofd. Eichfeld en Valerie hoeven dus niet in klasse te stijgen of te dalen om met elkaar te kunnen trouwen, zoals bij aartshertog Ludwig en Luise Pichler het geval was. Eichfeld en Jurinic komen uit verschillende milieus, waarbij Jurinic ‘oudrijk’ is en van de oude stempel, terwijl Eichfeld meer de jonge, moderne generatie vertegenwoordigt. Beide zijn echter gerespecteerde mannen met aanzien in het leger. Het verlangen naar duidelijkheid hoefde in deze film dus niet tot uiting te komen door twee hoofdpersonen die binnen hun eigen klasse bleven.
Het militaire aspect is duidelijk aanwezig in deze film. Hij begint net als Kaiserwalzer met een militaire parade en eindigt daar ook mee. De mannelijke personages bezetten bijna allemaal posities in het Oostenrijkse leger en het boek Kaisermanöver gaat over de werking van dit leger. Zoals hierboven beschreven, verlangde het Oostenrijkse bioscooppubliek naar een tijd van orde, duidelijkheid en zekerheid. De nadruk op militaire aspecten lijkt ook uit deze verlangens verklaard te kunnen worden. Het leger bracht eveneens een gevoel van orde met zich mee: er was een hiërarchie met duidelijke regels waar iedereen zich aan moest houden. Personen wisten wat er van hen verwacht werd en wat de gevolgen waren als ze zich daar niet aan hielden. Deze strakke regels zorgden voor vastigheid. Het is niet alleen de Habsburgse keizerlijke wereld die geromantiseerd werd, maar ook de militaire wereld die daarmee samenging. Beide werelden hadden deze orde en vastigheid, waarbij duidelijke regels het leven beheersten. Van de militaire wereld werden juist de strakke parades en precies georganiseerde oefeningen gebruikt om deze orde en vastigheid te benadrukken. De chaotische realiteit
36
van oorlogen kwam zo vlak na de Tweede Wereldoorlog bewust niet in beeld, zeker aangezien de oorlogen die in de tijd van deze films plaatsvonden, zoals de verloren Slag bij Solferino in 1859 tegen Frankrijk en Sardinië en de verloren Oostenrijks-Pruisische oorlog van 1866, vaak niet succesvol waren voor de Habsburgse Monarchie.
De nadruk van de film ligt erg op eer, waar Eichfeld in uitblinkt. Wanneer Jurinic Eichfeld uitdaagt voor een duel, maar daar dronken aan komt zetten, spaart Eichfeld zijn leven als een eervolle militair. Jurinic heeft door deze actie juist zijn eer verkwanseld. De mannelijke hoofdpersoon wordt gecontrasteerd met de ‘komische sidekick’. In Kaisermanöver is dat Zugführer Frans Radler. Het ietwat dommige en onhandige personage is vrouwengek, maar valt uiteindelijk voor Valeries kamermeisje Steffi. Een dergelijke rol was ook al te zien in Kaiserwalzer. Hier was het de dommige luitenant Zauner die dol is op vrouwen en zijn Weense vriendin Anni inruilt voor banketbakkersdochter Mizzi. Deze personages krijgen vaak een belangrijk subplot in de film. Hun dommige en komische houding contrasteert met de serieuze, intelligente en eervolle mannelijke hoofdpersoon. Deze wordt hierdoor in een beter daglicht gesteld, aangezien zijn positieve eigenschappen en goede moraal hierdoor impliciet benadrukt worden. De komische personages zorgen dus niet alleen maar voor luchtigheid in het verhaal, maar staan ook in dienst van de positieve karakterisering van het hoofdpersonage. In de Sissi-films werd dit al gedaan door de onhandige en snel verliefde Böckl. Böckl contrasteerde met het trouwe liefdespaar Sissi en Frans Jozef dat serieuze zorgen had. Deze personages zijn dus niet uniek aan de puur fictieve keizerfilms, maar komen hier wel vaker in voor. In Erzherzog Johanns große Liebe werd wel gebruik gemaakt van een negatief personage om het hoofdpersonage beter over te laten komen, maar de komische bijrollen waren geen antagonisten zoals in die film het geval was.
Het genre wordt vanaf deze film meer operetteachtig. In Kaisermanöver komen vier liedjes voor, die geen belang hebben voor het lopende verhaal. Dit is een duidelijk verschil met de ‘historische’ keizerfilms, waar dit soort liedjes niet voor kwamen. De keizerfilms met echte Habsburgers in de hoofdrol hadden vaak nog een politieke of historische verhaallijn, al was die ondergeschikt aan het liefdesverhaal. In Kaiserwalzer en Kaisermanöver zit een dergelijke verhaallijn niet. Het draait volledig om het liefdesverhaal, waarbij de overige verhaallijnen komische subplots zijn. De verhalen zijn puur fictief, waarbij de politiek-historische situatie geen rol speelt. Dit is ook te zien aan de rol van de echte Habsburger in Kaisermanöver. Keizer Frans Jozef speelt een kleine
37
bijrol aan het einde van het verhaal. Wanneer hoofdman Eichfeld in de problemen is gekomen omdat hij het ‘schandalige’ boek Kaisermanöver heeft geschreven en bovendien het geplande huwelijk tussen Jurinic en Valerie heeft verstoord, gaan meerdere personages naar de keizer in een poging vergeving te verkrijgen voor Eichfeld. Frans Jozef verschijnt hier als een goedige, vergevingsgezinde vaderfiguur. Afgebeeld als een oude man met zijn bekende snor, vergeeft hij Eichfeld gemakkelijk voor het schrijven van het boek. Hij bedankt de hoofdman zelfs voor de inzichten die hij op militair gebied heeft en het wijzen op de misstanden in het leger, hoewel hij hem berispt voor de manier waarop hij deze heeft geuit. In plaats van een boek schrijven, had Eichfeld zijn mening beter op een andere manier over kunnen brengen aan de keizer. Frans Jozef herstelt echter Eichfelds eer en beveelt hem vervolgens om met Valerie te trouwen, aangezien hij haar eer heeft beschadigd toen hij haar huwelijk verstoorde. Deze straf is voor het verliefde paar echter geen straf, waardoor Frans Jozef degene is die ervoor zorgt dat alles goed komt. Het keizerhuis speelt hierbij dus een positieve rol, waarbij Frans Jozef als almachtige keizer alle problemen in één klap oplost. De rol van Frans Jozef is echter alleen belangrijk voor de liefdesverhaallijn van de film. Politiek-historische context wordt niet gegeven, ook niet bij deze echte Habsburger, waardoor hij bijna op gelijke hoogte van een fictief personage komt. Keizer Frans Jozef stond bekend om zijn conservatieve denkbeelden, dus het is maar de vraag of de echte keizer militaire kritiek zo gemakkelijk zou hebben vergeven. Dat is echter niet belangrijk voor de film: die wil juist een beeld schetsen van een goedige keizer die ervoor zorgt dat het liefdespaar voor altijd bij elkaar kan zijn. In deze film is het creëren van nostalgie naar die goede, oude keizer en de goede, oude tijd dus het belangrijkste wat betreft de rol van het keizerhuis.
Critici waren niet enthousiast over de film. Het Duitse blad Der Spiegel was erg kritisch: ‘Dünnflüssige K. u. K.-Politur aus Routine-Beständen, nachgefaßt zum Aufwichsen einer bläßlichen Liebesgeschichte, der selbst ein so sanfter Monarch wie Kaiser Franz Joseph, als sie ihm endlich zu Ohren kommt, das mühsam verschleppte Happy-End brüsk diktiert.’84 Ook andere critici vonden dat de film niet origineel was en
vooral om de mooie uniformen draaide.85 Volgens Robert von Dassanowsky maakte dit
84 ‘Neu in Deutschland’ Der Spiegel 35 (1954) 25.08.1954 via <http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-
28957288.html> geraadpleegd op 15-02-2018.
85 ‘Kaisermanöver’ Lexikon des internationalen Films 2000/2001 via
<https://www.zweitausendeins.de/filmlexikon/?sucheNach=titel&wert=40587> geraadpleegd op 15-02- 2018.
38
echter niets uit voor het succes van de keizerfilms: het publiek was altijd klaar om te ontsnappen in nieuwe keizerlijke fantasieën.86
Die Deutschmeister
De grootste concurrent van Frans Antel, regisseur Ernst Marischka, maakte in 1955 zijn beroemde Sissi-film. Dat was echter niet de enige keizerfilm van Marischka uit dat jaar: hij bracht tevens Die Deutschmeister uit. Ook hierin speelde Romy Schneider de hoofdrol, opnieuw bijgestaan door haar moeder Magda Schneider. Het Schneider-duo was een favoriet van Marischka. Hij had Romy Schneider als onbekende actrice gecast in Mädchenjahre einer Königin over koningin Victoria, eveneens samen met haar moeder. Het jaar daarop zette hij het duo dus in voor zowel Sissi als Die Deutschmeister. Hans Moser en Gunter Philipp keerden terug voor komische bijrollen, terwijl Josef Meinrad ditmaal een serieuzere bijrol speelde. De meeste regisseurs hielden zich dus aan het ‘hergebruiken’ van bepaalde acteurs voor bepaalde types.
Die Deutschmeister heeft een andere inslag dan bovengenoemde keizerfilms, aangezien alle hoofdpersonages van ‘gewone’ komaf zijn. De volkscultuur, volgens Rathkolb een van de belangrijke pijlers van de Oostenrijkse identiteit, krijgt hierdoor een belangrijkere rol.87 Stanzi Hübner, een plattelandsmeisje, gaat op bezoek bij haar tante
Therese Hübner, die een bakkerij in Wenen runt. Voor zowel nichtje als tante is er een liefdesverhaal in de film. Stanzi ziet een legerparade voorbijkomen, waarbij ze valt voor de jonge Deutschmeister Wilhelm Jurek. Haar tante is al lange tijd verliefd op Hofrat Hofwirt (gespeeld door Meinrad), die iedere dag broodjes voor de keizer komt halen. Ze geeft echter niet toe aan deze gevoelens vanwege het standsverschil tussen hen.
Hoewel de personages dus van simpele komaf zijn en een deel van de film ook over het werken in de bakkerij gaat, komen een aantal aspecten overeen met Kaiserwalzer en Kaisermanöver. Allereerst is het militaire aspect belangrijk. Jurek is niet de meest traditionele militair, aangezien hij de trommelaar van zijn regiment is, maar hij is wel deel van het leger. De gehele film draagt hij een militair uniform en er komt een belangrijke militaire parade in de film voor. Het tweede aspect dat terugkomt, is de muziek. Een deel van de muziek staat net als bij Kaiserwalzer in dienst voor het verhaal: Jurek is musicus en wil graag componeren. Er worden echter ook andere liederen door personages
86 Dassanowsky, Austrian Cinema, 158.
39
gezongen die niet noodzakelijk zijn voor het verhaal. De film is dus net als Kaisermanöver van het operettegenre binnen de keizerfilms. Wilhelm Jurek was een historisch persoon, die inderdaad de Deutschmeister-Regimentsmarsch schreef die in de film een belangrijke rol speelt. De muzikale prestaties blijken dus opnieuw belangrijk om in een film te worden overgebracht. Ook het natuuraspect van de traditionele Heimatfilm is terug te zien in verschillende shots.
De rol van de echte Habsburger wordt weer vertolkt door keizer Frans Jozef. Zijn betekenis voor de film is vergelijkbaar met zijn betekenis in Kaisermanöver. Dit keer is het Stanzi die op audiëntie gaat bij de keizer. Ze heeft een zelf gecomponeerde mars van haar vriend Jurek in een brood verwerkt in de hoop dat het bij de keizer aan zou komen. Het gevolg van deze actie is echter dat haar tante geen brood meer mag leveren aan de keizer.