Hoofdstuk 3: Kölner Silvesternacht (31 december 2015 1 januari 2016)
1. Immigratie en integratiedebat
De gebeurtenissen in Keulen waren een zware domper voor Angela Merkel. Haar al zwaar gecontesteerde vluchtelingenpolitiek werd na de aanrandingen en diefstallen in de stad nog sterker in vraag gesteld. Vooral binnen haar eigen rangen nam de druk enorm toe. Leden van de Union stuurden verschillende signalen om duidelijk te maken dat de maat vol was. Zo richtten een veertigtal parlementariërs van de CDU en CSU een brandbrief aan Merkels adres om hun ongenoegen te uiten. Daarin vragen zij om strengere grenscontroles en om de invoer van een bovengrens voor vluchtelingen. Door de gebeurtenissen met Silvesternacht begon ook de steun van de SPD, die zich in september achter Merkel had geschaard, af te brokkelen. Merkel wilde na Keulen wel overgaan tot een strengere uitwijzingspolitiek maar het beperken van het aantal vluchtelingen met een bovengrens was voor haar echter geen optie. Daarnaast wilde de kanselier sterker gaan inzetten op integratie van de nieuwkomers in de Duitse samenleving. De manier waarop die integratie moest verlopen, verhitte de gemoederen. In Frankrijk was ook president Hollande kop van jut. Na zijn wetsvoorstel om terroristen met een dubbele nationaliteit hun Franse nationaliteit af te nemen, brak een hevig debat los. Een duidelijke scheidingslijn tussen de partijen tekende zich af: linkse en rechtse partijen kwamen lijnrecht tegenover elkaar te staan. Met zijn voorstel jaagde Hollande zijn eigen politieke kamp tegen zich in het harnas.
Merkel
Amper vier maanden voor de gebeurtenissen in Keulen plaatsvonden, hadden de Duitse media zich als een blok achter hun kanselier geplaatst. Zij apprecieerden vooral haar empathische opstelling tegenover de vluchtelingen, die als haar voornaamste sterkte werd gedefinieerd. De
kanselier liet met haar open politiek volgens hen haar groot hart zien. Kritische stemmen bleven in die periode beperkt in de onderzochte media. Naarmate het einde van 2015 naderde begonnen zij echter, zowel in Die Welt als in Der Spiegel, veel luider te klinken.232 Vooral de vergrijpen in Keulen worden voortaan als aanleiding voor de wijdverspreide Duitse
bezorgdheid aangehaald.233 De kanselier had de poorten van Duitsland zomaar open gezet, zonder erover na te denken dat al deze vluchtelingen ook moesten worden geïntegreerd in de Duitse samenleving, zo klonk het. Na de Silvesternacht ontketende in de Duitse media het debat over hoe en of vluchtelingen, die uit een cultuur met andere man-vrouw-verhoudingen kwamen, moesten geïntegreerd worden in de Duitse samenleving. De Duitse kranten werden een weerspiegeling van het binnenlandse immigratie- en integratiedebat: beide partijen lieten van zich horen.
Door haar beleid ondanks de kritieken met een stijf been te blijven doorvoeren, was Merkel volgens Torsten Krauel van Die Welt en Christina Hebel van Der Spiegel de steun van haar volk verloren.234 De Silvesternacht wordt voortaan aangevoerd als hét ultieme bewijs voor de mislukking van Merkels Willkommenspolitik. Critici zien daarin namelijk de oorzaak voor de gebeurtenissen op die fatale avond.235 Thomas Schmid, journalist bij Die Welt, noemt de ‘menschenfreundlichen Umgang mit der Flüchtlingsfrage’ naïef. De Silvesternacht doet volgens hem uitschijnen voor wat een grote integratieopdracht Duitsland staat. De
samenkomst van verschillende culturen leidt volgens hem vaak tot wrijvingen en zelfs tot haat en geweld. ‘Aus den Kölner Ereignissen lässt sich aber nicht das Argument ziehen, nun müsse endlich Schluss sein mit der Aufnahme von Flüchtlingen. Köln hat jedoch - wieder einmal- gezeigt, dass unsere Einwanderungsgesellschaft kein Rosengarten ist,’ aldus Schmid. Dat immigratie tot haat leidt, daar is ook Thomas Kielinger, correspondent voor Die Welt in Londen, van overtuigd. Je kan volgens hem pas spreken van een Willkommenskultur als er een nationale consensus rond bestaat. Dat is nu niet het geval. Door de deuren wagenwijd open te zetten voor vluchtelingen zonder rekening te houden met de verlangens van de bevolking,
232 P. WITTROCK, ‘Herzlich aber hart’, Der Spiegel Online; C. MEYER, ‘Kontrolle ist besser’, Der Spiegel Online.
233 ‘Mehrheit glaubt: "Wir schaffen das nicht"; In der Bevölkerung wachsen Zweifel am Vorgehen der Kanzlerin in der Flüchtlingskrise. Die Vorfälle in der Silvesternacht spielen eine große Rolle’, Die Welt (16 januari 2016), 1.
234 T. KRAUEL, ‘In die Ecke getrieben; Grenzen zu, jetzt doch? Vor den Landtagswahlen im März liegt in der Union die Erwartung einer radikalen Kurskorrektur in der Luft - wie damals beim Atomausstieg. Diesmal aber ist die Lage anders. Merkel bleib tnur eine Hoffnung’, Die Welt (18 januari 2016), 3; C. HEBEL, ‘Mehrheit der Deutschen wendet sich gegen Merkel’, Der Spiegel Online.
wordt de nationale identiteit verloochend, vindt hij.236 Daarnaast ligt in Merkels vluchtelingenbeleid ook de oorzaak voor de opkomst van extreemrechts, vindt Peter
Schneider, voormalig lid van de 68er-Bewegung.237 Dat houdt volgens hem een groot gevaar in: ‘Der so hochmoralische wie unehrliche Umgang mit der Flüchtlingsfrage droht unsere formidable Demokratie in den Ruin zu treiben.’238
Omwille van haar openhartige
vluchtelingenbeleid wordt Merkel als politica ook wel ‘irrationeel’ genoemd: ‘Merkel mache Politik aus dem Bauch heraus, ohne als Physikerin vom Ende her zu denken,’ aldus Torsten Krauel.239 Die irrationaliteit wordt niet gelinkt aan haar vrouwelijkheid- zoals vanuit de traditionele genderstereotypen kan verwacht worden- maar wel aan haar opleiding als wetenschapster.
De commentaren op Merkels vluchtelingenbeleid staan haar imago als sterke leider niet in de weg. Zelfs Philipp Wittrock, redacteur bij Der Spiegel en tegenstander van haar
Willkommenspolitik, noemt Merkel een ‘führungsstarken Regierungschefin.’240 Ondanks haar ‘twijfelachtige’ politiek, blijven de journalisten Merkels leiderskwaliteiten onderschrijven. Dat doen zij niet, zoals in het vorige hoofdstuk, door haar vrouwelijkheid te benadrukken, noch door te wijzen op haar ‘mannelijke’ eigenschappen. Ook haar uiterlijk wordt niet ter sprake gebracht. In januari 2016 laten de Duitse journalisten de genderstereotype
beeldvorming ditmaal opnieuw achterwege, zoals in januari 2015 het geval was.
Ook de voorstanders van Merkels Willkommenspolitik laten zich in de centrumlinkse en –rechtse media horen. Eckhard Fuhr maakt in het artikel’ Nicht ohne meine Merkel’ komaf met de critici van de kanselier: ‘Infantilismus herrscht in der deutschen Politik nicht bei Angela Merkel und ihren Anhängern, sondern bei ihren Kritikern.’241 Het sluiten van de grenzen zou volgens hem niets uithalen. Hij staat achter de visie van Merkel, die de waarheid tenminste onder ogen ziet: ‘Die Regierung Merkel ist an dieser bitteren Wahrheit näher dran als alle ihre Kritiker.’242 Cordula Meyer, integratie-expert bij Der Spiegel, spreekt de stemmen tegen die Keulen opwerpen als hét bewijs voor de mislukking van Merkels politiek:
236 T. KIELINGER, ‘Wo bleibt unsere Identität?; Wir haben den Samariter in uns entdeckt und die Grenzen für Migranten bedingungslos geöffnet. Solche Gastfreundschaft ist aber unehrlich, wenn man dabei die eigene Identität verleugnet. Jetzt wähnen sich viele Deutsche als Fremde im eigenen Land’, Die Welt (20 januari 2016), 3.
237 P. SCHNEIDER, ‘Realitätsverweigerer; Was ist nur los in Deutschland? Der so hochmoralische wie unehrliche Umgang mit der Flüchtlingsfrage droht unsere formidable Demokratie in den Ruin zu treiben’, Die Welt (16 januari 2016), 2.
238 Idem, 2. 239
KRAUEL, ‘In die Ecke getrieben, 3; W. MÜNCHAU, ‘Wie die Flüchtlingskrise den Arbeitsmarkt unter Druck setzt’, Der Spiegel Online.
240 P. WITTROCK, ‘Das große Gewürge’, Der Spiegel Online. 241
E. FUHR, ‘Nicht ohne meine Merkel’, Die Welt (16 januari 2016), 3. 242 Idem.
Die sexuellen Übergriffe werden nun zum Sinnbild einer gescheiterten Politik der Bundeskanzlerin gemacht, zum Beweis, dass Deutschland sich in der Flüchtlingsfrage übernommen habe. Sie werden hergenommen als Beleg einer misslungenen Integration- die in Wahrheit bei den meisten
Neuankömmlingen allerdings kaum begonnen hat. Oder sie werden gar als Beleg gewertet, dass junge Männer aus islamisch geprägten Ländern grundsätzlich als Gefahr für Frauen in modernen
Gesellschaften gelten müssten.Tatsächlich lässt sich das aus den Übergriffen an Silvester nicht ableiten.243
Marcel Leubecher, migratiejournalist bij Die Welt, looft Merkel om haar moed: ‘Ich habe für Angela Merkel die allergrößte Bewunderung und für ihre visionäre und mutige Entscheidung, Deutschlands Türen zu öffnen für Menschen, die vor Verfolgung, Armut, Konflikten von Westafrika bis zum Golf von Bengalen und vor allem vor dem Krieg in Syrien fliehen.’244 Roland Nelles biedt daarenboven weerwoord aan de critici die Merkel omwille van haar groothartigheid naïef noemen: ‘Wirklich naiv und leichtgläubig sind jene, die Deutschland und Europa zu einer Festung ausbauen wollen.’245
Leubecher relativeert de heisa en stemmen die beweren dat Merkel de steun van haar volk verliest. Het tegendeel is volgens hem waar, zo blijkt uit de peilingen: ‘Obwohl die Bundesregierung keine dieser Maßnahmen (invoer van bovengrenzen etc, J.V.R.) plant, erfreut sie sich wachsender Beliebtheit. Drei Punkte mehr (51 Prozent) als noch im Dezember sind mit der schwarz-roten Gruppenleistung zufrieden oder sehr zufrieden. Die Zustimmung für Bundeskanzlerin Angela Merkel (CDU) ist sogar um vier Punkte gestiegen (58
Prozent).246 Anne-Lena Roth, correspondent voor Der Spiegel in Sydney, verduidelijkt bovendien dat de meerderheid van de CDU/CSU fractie Merkels beleid wel nog altijd
steunt.247 De voorstanders van Merkels politiek proberen vooral de dramatische tegenstemmen te relativeren. Precies zoals de tegenstanders van Merkels beleid halen de voorstanders in dit debat evenmin genderstereotypen aan om de kanselier te omschrijven. Ook haar uiterlijk doet niet ter zake: daar wordt met geen woord over gerept. Deze vaststelling bevestigt de woorden van Lars Rosumek, namelijk dat Merkels uiterlijk er na een tijd voor de media niet meer om deed. Zij kreeg vooral respect voor haar politieke kwaliteiten.248
Deze stemmen bevestigen dat het Duitse debat over immigratie en integratie nu ook in de media werd gevoerd. Door de Silvesternacht waaide de discussie, die voordien vooral door
243 C. MEYER, ‘Kontrolle ist besser’, Der Spiegel Online.
244 M. LEUBECHER, ‘"Sie ist eine Visionärin der offenen Grenzen"; Der Chef der Internationalen Organisation für Migration preist den Kurs der Kanzlerin, kritisiert mangelnde Solidarität mit Deutschland und fordert von der EU eine langfristige Asyl- und Migrationspolitik’, Die Welt (20 januari 2016), 5.
245 R. NELLES, ‘Abschottung wäre naiv- und gefährlich’, Der Spiegel Online.
246 M. LEUBECHER, ‘61 Prozent sagen Ja zu Obergrenze für Flüchtlinge; Mehrheit der Deutschen wünscht härteren Kurs’, Die Welt (8 januari 2016), 6.
247
A.-L. ROTH, ‘"Das ist gefährlich, und das ist auch nicht richtig", Der Spiegel Online. 248 ROSUMEK, Die Kanzler und die Medien, 264-265.
politici werd gehouden, over naar de publieke sfeer. Dit debat kwam in Duitsland
logischerwijze om twee redenen opnieuw op de voorgrond terecht. Ten eerste kwamen er in die periode duizenden vluchtelingen aan in Duitsland die vervolgens ook moesten worden ingewerkt in de samenleving. Ten tweede verhitte die discussie nu ook onder de bevolking omdat de nieuwkomers zich, zoals de Silvesternacht zou hebben aangetoond, niet hebben aangepast aan de Duitse normen en waarden. Op die manier gaven de gebeurtenissen in Keulen een impuls aan het Duitse immigratie- en integratiedebat.
De Franse media waren in september 2015 unaniem lovend over Merkels aanpak van de vluchtelingenstroom die Europa toen overspoelde. Zij beschreven de Duitse kanselier met veel bewondering omwille van haar menselijkheid maar ook omwille van haar
leiderskwaliteiten. Sceptische stemmen lieten zich in die periode in de Franse media niet horen: de journalisten van centrumrechtse en – linkse kranten plaatsten Merkel unaniem op een piëdestal. Het algemene enthousiasme zwakte in de maanden daarop geleidelijk aan af en kreeg vooral een zware knauw na de gebeurtenissen met oudejaarsnacht. Merkel en vooral het beleid dat ze voerde werd voortaan als de oorzaak gezien voor de vergrijpen in Keulen. De afkeurende stemmen weerklinken zowel in Le Figaro als in Le Monde. De gebeurtenissen in Keulen worden in de Franse kranten aan een slechte integratie van de nieuwkomers gewijd. Dat zal een aartsmoeilijke opdracht worden volgens Guillaume Perrault, politiek journalist bij
Le Figaro. Dat is deels Merkels schuld, vindt hij: zij heeft de vluchtelingen binnengelaten in
Duitsland zonder rekening te houden met de cultuurverschillen die hiermee in het land werden binnengebracht.249 Het concept ‘vluchtelingenkanselier’ werd in september aangehaald om Merkels nieuwe imago als empathische kanselier te onderbouwen. In januari 2016 paste Nicolas Barotte, correspondent voor Le Figaro in Berlijn, deze term vooral cynisch toe: ‘La ‘chancelière des réfugiés’ doit désormais surmonter le défi de l’intégration de plus d’un million de demandeurs d’asile devenus suspects aux yeux de l’opinion.’250 Hij wijst erop dat de integratie van nieuwkomers des te moeilijker wordt gemaakt na de gebeurtenissen in Keulen waardoor Merkel voor een enorm zware taak is komen te staan. Asielzoekers worden na de Silvesternacht namelijk als verdachten gezien. Merkels critici in Franse kranten mengen zich zo in het Duitse debat over migratie en integratie.
249
G. PERRAULT, ‘Agressions sexuelles du 31 décembre’, Le Figaro (20 januari 2016), 16.
250 N. BAROTTE, ‘Les violences du jour de l'An ont frappé toute l'Allemagne; Le pays s'interroge sur l'accueil des réfugiés, alors que les plaintes pour agressions sexuelles se multiplient dans plusieurs villes’, Le Figaro (11 januari 2016), 6; N. BAROTTE, ‘DÉCRYPTAGE; En Allemagne, il y aura un avant et un après Cologne’, Le Figaro (12 januari 2016), 6.
Renaud Girard en Philippe Gélie, jounalisten bij Le Figaro die zich allebei richten op internationale politiek, beweerden dat Merkels Willkommenspolitik als een boemerang terug in haar gezicht terecht kwam.251 Gélie spreekt van ‘la fin des illusions’, het einde van Merkels mooie praatjes.252 Het is tijd voor de harde realiteit. De kanselier oogst nu volgens hen de problemen die ze in september gezaaid heeft en dreigt daardoor aldus Barotte de controle over haar politiek te verliezen.253 Hij schreef een artikel ‘Migrants: les agressions de Cologne fragilisent Merkel’ en beweert dat de politici in Berlijn zelfs aan het aftreden van de kanselier beginnen denken.254 Dit stuk wordt kracht bijgezet met het beeld van een uitgeputte Merkel. Uit de beeldtaal spreekt het verloren vertrouwen in de kanselier die in september zo
onaantastbaar had geleken. Voortaan is de Duitse leider, die in juli nog op het hoogtepunt van haar macht had gestaan, uitgeput en lijkt haar vooraanstaande politieke rol uitgespeeld.
Le Figaro: uitgeputte Merkel
Merkel wordt bedreigd door de oppositie die zich door de situatie gesterkt ziet.255 Om zijn stuk kracht bij te zetten, verwijst Barotte naar de Duitse kranten: ‘Les médias allemands se sont pris à douter : ‘Est-elle toujours la meilleure?’ a titré le 17 janvier Bild. ‘La solitaire’,
251
R. GIRARD, ‘Le gigantesque échec européen sur les migrants’, Le Figaro (12 januari 2016), 15; P. GÉLIE, ‘ÉDITORIAL; La fin des illusions’, Le Figaro (16 januari 2016), 1.
252 GÉLIE, ‘ÉDITORIAL; La fin des illusions’, 1.
253 N. BAROTTE, ‘DÉCRYPTAGE; En Allemagne, il y aura un avant et un après Cologne’, Le Figaro (12 januari 2016), 6.
254
N. BAROTTE ‘Migrants : les agressions de Cologne fragilisent Merkel’, Le Figaro (9 januari 2016), 1; N. BAROTTE, ‘Les Allemands attendent un changement de cap de Merkel sur l'accueil des réfugiés’, Le Figaro (22 januari 2016), 7.
255
N. BAROTTE, ‘ANALYSE; La coalition de Merkel peut-elle exploser sur la crise des réfugiés ?’, Le Figaro (28 januari 2016), 15.
résume Der Spiegel dans son dernier numéro.’256 De Franse kranten merken in januari 2016 op dat Merkels positie als onfeilbare politica begint te wankelen.
Ondanks de druk op de wankelende Merkel, weet zelfs de criticus Barotte dat de sterke kanselier ondanks de problemen zal standhouden tot de volgende verkiezingen: ‘Angela Merkel a perçu la faiblesse de ses opposants: personne n’a intérêt à la faire tomber.’257 Ook in de centrumlinkse Le Monde wordt het einde van Merkel als onwaarschijnlijk ingeschat. Frédéric Lemaître verwees naar Bild om zijn standpunt te onderbouwen: de peilingen uit het Duitse dagblad tonen aan de CDU en CSU nog altijd het beste scoren bij de bevolking. De oppositie was er tot dan toe dus nog niet in geslaagd om de leiderspositie van het solide
Christelijke blok over te nemen. De debatten in de Duitse kranten hebben met andere woorden een impact op de opvattingen in Frankrijk: een transnationale uitwisseling kan worden
vastgesteld. Toch verdedigen de Franse journalisten, in tegenstelling tot de Duitse media, slechts één standpunt. De kanselier kon in de Franse kranten, in tegenstelling tot de Duitse, niet op steun voor haar politiek rekenen. De Franse media bekijken de Duitse situatie van buitenaf. Dat Auβenansicht leidt ertoe dat zij de situatie interpreteren vanuit voorgevormde kaders en minder nuance aanbrengen in het verhaal. De Franse journalisten laten bovendien, precies zoals de Duitse kranten, nu ook de genderstereotype beeldvorming achterwege. Merkels uiterlijk brengen zij evenmin ter sprake. Haar vrouwelijke eigenschappen werden in september vooral aangehaald om haar ‘geweldige’ beleid te verklaren. In januari zijn de Franse journalisten niet meer zo lovend over haar politiek, waardoor de verwijzing naar haar vrouwelijke eigenschappen overbodig is geworden. Het zou namelijk onlogisch zijn datzelfde argument dit keer aan te halen om Merkels beleid te ondermijnen.
Ondanks de twijfel die de Duitsers om het hart sloeg, blijven zij toch geloven in de sterkte en de weerbaarheid van hun land en volk.258 Cordula Meyer en Philipp Wittrock spreken van een ‘sterk Duitsland’ dat wel tegen een stootje kan: ‘Deutschland sei ‘ein verdammt starkes Land’, hat SPD-Chef Gabriel gerade erklärt. Unrecht hat er damit nicht.’259
In tegenstelling tot Frankrijk kwam Duitsland in deze moeilijke periode niet in een identiteitscrisis terecht: enkele journalisten blijven ook in januari 2016 nog vasthouden aan het idee dat Duitsland in de crisis een voorbeeldrol op zich neemt. Om deze overtuiging te onderbouwen, zetten zij
256 Idem. 257 Idem.
258 P. WITTROCK, ‘Das große Gewürge’, Der Spiegel Online. 259
C. MEYER, ‘Kontrolle ist besser’, Der Spiegel Online; P. WITTROCK, ‘Das große Gewürge’, Der Spiegel Online.
opnieuw het contrast met het naziverleden in de verf.260 Duitsland heeft geleerd uit zijn verleden en neemt nu het morele leiderschap in handen. ‘Ebenso groß wie das Verbrechen muss aber die Verantwortung sein, die daraus erwächst. Und es lässt sich ja dieser
Verantwortung gar nicht besser gerecht werden als in der tätigen Hilfe für Menschen in Not. Die deutsche Vergangenheit wäre also ein gutes Argument dafür, Flüchtlingen zu helfen,’ vindt Jakob Augstein, journalist bij Der Spiegel.261 Ondanks de kritieken op de beslissingen van hun kanselier, blijven de Duitsers wel geloven in de Duitse kracht.
In september 2015 werd Duitsland in de Franse kranten voorgesteld als een sterk en grootmoedig land. De bevolking toonde zich vooral openhartig en geloofde, aldus de Franse media, in de integratie van de nieuwkomers. Xenofobe stemmen bleven er aldus hen
marginaal. Dat beeld werd helemaal omgegooid in januari 2016: ‘Après avoir si
généreusement accueilli les réfugiés, les Allemands sont sous le choc de la révélation des agressions sexuelles du 31 décembre,’ schrijft Nils Minkmar, Frans-Duits journalist, als gastauteur in Le Monde.262 De schok van Keulen wakkerde in Duitsland het immigratie– en integratiedebat stevig aan. Frédéric Lemaître schrijft in het artikel ‘Migrants: comment Cologne a tout changé’ hoe de toon in Duitsland na de gebeurtenissen met Silvesternacht helemaal is omgeslagen.263 De schok en verontwaardiging waren er zo groot dat de twijfel over de gevolgen van de komst van de vluchtelingen toesloeg bij de Duitsers.264 Volgens Barotte maken zij zich nu wel zorgen om een stijging van de criminaliteit in hun land.265 De angst onder de Duitse bevolking illustreren de Franse kranten ook met foto’s. Het wanhopige Duitse volk probeert Merkels aandacht te trekken om haar duidelijk te maken dat zij de situatie niet langer kunnen volhouden. Zij zijn- aldus dit beeld in Le Monde- teleurgesteld in