Hoofdstuk 2 : ‘Wir schaffen das’ (31 augustus 2015)
1. Binnenlandse ontwikkelingen: een interne strijd
De toestroom van vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika verhitte de
gemoederen hevig op binnenlands toneel, zowel in Frankrijk als in Duitsland. Naarmate de maand september vorderde, nam de twijfel geleidelijk toe in sommige groepen. In Duitsland ontstond een tweespalt tussen voor- en tegenstanders van Merkels politiek. Tegenstand ondervond zij niet alleen van de rechts-radicale AfD maar ook binnen haar eigen regering, meer bepaald van de Beierse zusterpartij CSU in de persoon van minister-president Horst Seehofer. Diens afkeer van Merkels politiek werd het duidelijkst met zijn toenadering tot Viktor Orbán, premier van Hongarije en grootste Europese tegenpool van de Duitse kanselier. Verbazend genoeg vond Merkel wel steun bij de oppositiepartij Die Linke en bij het rechts- conservatieve dagblad Bild, dat een grote wir helfen-actie uit de grond stampte. Ook de coalitiepartner SPD stond achter zijn kanselier. Tegen midden september werd de druk ook vanuit haar eigen partij, CDU, zo groot dat Duitsland overging tot de herinvoering van grenscontroles. Merkel verdedigde haar politiek tijdens een persconferentie met de
Oostenrijkse kanselier Faymann op 15 september met de herhaaldelijk geciteerde woorden: ‘Wenn wir jetzt anfangen, uns noch entschuldigen zu müssen dafür, dass wir in
Notsituationen ein freundliches Gesicht zeigen, dann ist das nicht mein Land.’ Ook in
Frankrijk lokte de vluchtelingencrisis hevige debatten uit. Vooral de linkse partijen schaarden zich achter de president. Het rechtse blok was meer verdeeld tussen voor- en tegenstanders van een open politiek. Hollande kreeg vooral van het rechts-radicale en nationalistische Front
National van Marine Le Pen veel tegenwind.
Hollande
Acht maanden eerder, vlak na de aanslag op Charlie Hebdo, hadden de Franse kranten hun president nog met complimenten bewierookt. Hollande, die in een periode van diepe crisis als waardige leider wist op te treden, kreeg veel lof in de Franse pers. Enkele stemmen, zowel uit de Franse centrumlinkse als -rechtse kranten bouwen begin september 2015 verder op dit beeld. Zij stellen Hollande, die op 8 september beslist om 24 000 extra vluchtelingen op te zullen nemen, voor als een presidentiële leider die zijn volk gidst in chaotische tijden: ‘François Hollande endosse à nouveau le costume de chef de guerre et de capitaine de temps
de crise, panoplie présidentielle par excellence.’116
Het beeld van Hollande als goede crisismanager zit met andere woorden nog vers in de geesten. Toch verschijnen er al snel barsten in dit schijnbaar robuuste beeld van de Franse president. De centrumrechtse Le Figaro stelt Hollande voor als meeloper van Merkel: ‘Comme toujours, Hollande a crié ‘moi aussi’, avec un manque d’enthousiasme notoire,’ schrijft Charles Wyplosz van Le Figaro.117
In de Griekse crisis, amper twee maanden ervoor, was de dominante positie van Duitsland in Europa opnieuw duidelijk geworden. De Frans-Duitse as was doorheen de eurocrisis uit evenwicht geraakt. Het politieke gewicht van het economisch verzwakte Frankrijk nam af, waardoor Hollande zich eerder volgzaam ging opstellen. De gereduceerde politieke invloed van Frankrijk en haar president bleek ook uit de Duitse beeldvorming. Deze kranten besteden nauwelijks aandacht aan Hollandes rol in de crisis, wat zijn beperkte invloed symboliseert.
De Franse kranten, zowel Le Figaro als Le Monde stellen Frankrijk en Duitsland sinds begin september voor als een team dat op één lijn staat in de crisis.118 Hoewel sommige journalisten erop wijzen dat Frankrijk zich samen met Duitsland als een van de meest solidaire Europese landen toont, blijkt uit andere stukken de ontgoocheling omdat in deze crisis niet Frankrijk maar wel Duitsland de kroon spant: ‘Lundi 7 septembre, on aurait presque pris la France pour un modèle de générosité, avec ses 24 000 personnes accueillies sur deux ans, si l’Allemagne n’avait pas promis d’en accueillir 500 000 cette année.’119
Het knaagt datFrankrijk zich in deze crisis niet als leider toont maar daarentegen volgzaam opstelt. Zo stelt Jean-Baptiste Garat, politiek redacteur bij Le Figaro, dat ‘la France devrait être le moteur de l'Europe, au lieu de se retrouver à la remorque de l'Allemagne.’120 Frankrijk zou als ‘pays des droits de l’homme’ het voorbeeld moeten geven in Europa.121
Maar deze taak neemt Frankrijk volgens journalist Emeline Cazi niet op zich: ‘A mon grand regret, la France n’a pas eu le courage des propos d’Angela Merkel.’122
Duitsland heeft om die reden de leiderspositie van Frankrijk in Europa overgenomen: ‘L’Allemagne détrône la France et devient le pays le plus demandé en
116 G. TABARD, ‘CONTRE-POINT ; Taisez cette «obsession» que je ne saurais avouer’, Le Figaro (8 september 2015), 8; D. REVAULT-D’ALLONNES, ‘Face à la presse, M. Hollande se pose en protecteur plus qu'en réformateur’, Le Monde (9 september 2015), 9.
117 C. WYPLOSZ, ‘L'immigration, une chance? En Allemagne, sans doute, mais pas en France’, Le Figaro (9 september 2015), 16.
118 N BAROTTE, ‘En Allemagne, la majorité de Merkel s'agite’, Le Figaro (22 september 2015), 9; M. BAUMARD, ‘Comment François Hollande s'est converti sur le tard’, Le Monde (10 september 2015), 5. 119
BAUMARD, ‘Comment François Hollande s'est converti sur le tard’, 5.
120 J.-P. GARAT, ‘Ciotti : « La position de la France a été affligeante »’, Le Figaro (15 september 2015), 6. 121 E. CAZI, ‘La grande loterie du droit d'asile’, Le Monde (26 september 2015), 6 ; T. MEIGNEN, ‘Le Blanc- Mesnil ne peut pas héberger de nouveaux migrants’, Le Monde (18 september 2015), 16.
Europe.’123
Uit de Franse kranten blijkt het besef en de teleurstelling over de verloren leiderspositie in Europa. Die verzwakte positie wordt opnieuw pijnlijk duidelijk in de vluchtelingencrisis. De Duitse kranten uiten zich sceptisch over de steun die Frankrijk aan hun land wil bieden: ‘Frankreichs Präsident François Hollande, den Merkel eigentlich als Verbündeten in der Flüchtlingskrise ausgemacht hatte, bleibt auf Abstand. 1000 Flüchtlinge wolle er von Deutschland übernehmen, sagte Hollande mit großer Geste. Eine lächerlich geringe Zahl.’124 In de Duitse kranten wordt Frankrijk met andere woorden niet als volwaardige partner gezien: de tweederangspositie van Frankrijk wordt ook daar steeds duidelijker.
Merkel
De Franse kranten stellen de kanselier in de eerste plaats voor als vooraanstaand politica door haar leiderschap in de CDU te vermelden: ‘…la CDU d’Angela Merkel…’125 Dit sluit echter niet uit dat zij Merkel toch beschrijven op genderstereotype wijze. Artikelen uit zowel de centrumlinkse Le Monde als de centrumrechtse Le Figaro wijden uitgebreid uit over Merkels ‘gevoelige’ karakter. Le Figaro stelt de kanselier voor als een emotioneel persoon, die geraakt is door het leed van de vluchtelingen, in het bijzonder van de verdronken peuter Aylan die aanspoelde op het strand van Bodrum: ‘Puis la photo dramatique de l’enfant noyé semble avoir fait chavirer le coeur de la chancelière.’126
Zoals in het vorige hoofdstuk, gaat de Franse krant uit van de stereotype tweedeling tussen emotionaliteit, wat als typisch vrouwelijke eigenschap wordt afgeschilderd en rationaliteit, wat dan weer met mannelijkheid wordt geassocieerd. Merkel wordt opnieuw in verband gebracht met deze ‘typisch vrouwelijke’ eigenschap. In tegenstelling tot voorgaande decennia, wanneer ‘typisch vrouwelijke’
kenmerken als ongeschikt werden bevonden in ‘harde’ politieke kwesties, worden die in 2015 wel als sterkte gezien. De kanselier wordt lof toegezwaaid omdat ze als leider in Europa medeleven toont. ‘Elle se méfie de la politique de l’émotion. Mais Angela Merkel, qui a pris en main le défi des réfugiés en Europe, entretient désormais son statut de leader compatissant: elle veut se trouver du côté des migrants, contre ceux qui les rejettent,’ schrijft Nicolas
123 M. BAUMARD, ‘La France déchue de son statut de terre d'accueil’, Le Monde (15 september 2015), 14. 124 N. ABÉ, ‘Herzdame’, Der Spiegel (19 september 2015), 16; M. MEISTER en E. LAPIDO, ‘Hollandes Waffe gegen IS und Le Pen; Frankreichs Präsident kündigt Luftangriffe auf terroristische Ziele in Syrien an, damit will er auch innenpolitisch punkten. Paris verpflichtet sich zur Aufnahme von 24.000 Flüchtlingen’, Die Welt (8 september 2015), 7.
125
F. LEMAÎTRE, ‘En Bavière, la CSU se désolidarise d'Angela Merkel’, Le Monde (13 september 2015), 2. 126 WYPLOSZ, ‘L'immigration, une chance ? En Allemagne, sans doute, mais pas en France’, 16.
Barotte in Le Figaro.127 In dit artikel koppelt de auteur Merkels gevoeligheid en medeleven aan haar leiderschap en interpreteert het als sterke eigenschappen van de politica. Frédéric Lemaître, Duitslandcorrespondent bij Le Monde, brengt Merkels emotionaliteit expliciet in verband met haar vrouwelijkheid: ‘Si Mme Merkel, en tant que femme, est manifestement touchée par cette adolescente (vluchtelinge Reem, J.V.R.) qui parle parfaitement allemand, la chancelière se doit de faire respecter l’Etat de droit.’128 In Le Figaro wordt Merkel bovendien in een genderstereotype moederrol geduwd, hoewel de kanselier zelf geen kinderen heeft. Dat gebeurt door te alluderen op het beeld van ‘Mutti Merkel’ dat sinds de verkiezingen van 2013 opdook: ‘Mais, dehors, Merkel est applaudie: elle est en passe de devenir la mère protectrice des réfugiés.’129
Een moeder die bescherming biedt. Het past bij het beeld van een vrouwelijke politica die de zorgtaken serieus neemt.
In de Duitse kranten staat Merkels positie als vooraanstaande politica niet ter discussie. Zij verwijzen naar haar politieke functies als bondskanselier of regeringsleider. Daarnaast vermelden zij ook regelmatig haar lidmaatschap van de CDU door haar voor te stellen als ‘CDU-Vorsitzende’, ‘CDU-Chefin’ of ‘Christendemokratin.’130
De journalisten belichten Merkels politieke stijl en omschrijven haar als een berekende en strategische politica, als een echte technocraat die bekend staat om haar terughoudendheid en
voorzichtigheid. Om dit beeld kracht bij te zetten, wijzen zij op Merkels achtergrond als natuurwetenschapper, een persoon die rationele beslissingen neemt.
127 N. BAROTTE, ‘Merkel cultive son image de leader compatissant’, Le Figaro (11 september 2015), 5 ; J.-L. THIÉRIOT, ‘Pourquoi l'Allemagne ouvre ses portes’, Le Figaro (9 september 2015), 16.
128 F. LEMAÎTRE, ‘L'Allemagne rêvée d'Angela Merkel’, Le Monde (4 september 2015), 14. 129
BAROTTE, ‘Merkel cultive son image de leader compatissant’, 5.
130 ‘"Es spielen sich unendlich viele Tragödien ab"’, Der Spiegel Online; ‘Genscher lobt Merkels Flüchtlingspolitik’, Der Spiegel Online; ABÉ, ‘Herzdame’, 16; ‘Verfassungsreform für schnelle
Flüchtlingshilfe?; Bund will das Geld direkt an die Kommunen zahlen. Das ist bisher nicht möglich. Bosbach: "Mit ein, zwei Milliarden ist es nicht getan"’, Die Welt (3 september 2015), 3.
Robin Alexander stelde vast dat de kanselier zich tijdens de crisis een nieuw imago aanmat.131 Dat wordt bevestigd door de artikelen in Der Spiegel en Die Welt. Om te beginnen is van haar
terughoudendheid niet veel meer te merken: Merkel verdedigt ditmaal vastberaden haar standpunt.132 Roland Nelles, redacteur van
Der Spiegel, neemt
zelfs de woorden
‘Realpolitikerin’ in de mond.133
In datzelfde artikel noemt hij haar ook ‘Die Flüchtlingskanzlerin’.134
Het beeld van Merkel als de persoon die zich het lot van de
vluchtelingen aantrekt wordt versterkt door de foto’s van Merkel die met vluchtelingen op de selfie gaat. Andrea Seibel bespreekt zo’n beeld in de rubriek ‘Bilder des Tages’. Zijnoemt het een ‘Beweis der Freundlichkeit und Zugewandtheit der führenden Politikerin in Europa.’135
Van koele en rationele politica tot Flüchtlingskanzlerin die de tijd neemt om met
vluchtelingen op de foto te gaan: Merkel laat in september 2015 een andere, warme kant van zichzelf zien.
Precies zoals in de Franse kranten vormt Merkels open politiek ook in de Duitse media de aanleiding om haar op genderstereotype wijze te representeren. De Duitse bondskanselier, die in de euro- en zeker in de Griekse crisis als harde tante werd gezien toont in deze crisis plots wel medeleven. Dat draagt bij aan haar imagowissel. ‘Ungewöhnlich emotional verteidigt die Kanzlerin ihre Politik der vergangenen zwei Wochen,’ schrijven Alexander, Bewarder en Vitzthum van Die Welt.136 Zoals in de Franse kranten, associëren ook de Duitse Merkel met deze traditioneel vrouwelijke eigenschap. De journalisten uit de Duitse kranten omschrijven haar emotionaliteit eveneens als een positieve eigenschap, zelfs voor een
131 ALEXANDER, Die Getriebenen, 32. 132 Idem; ABÉ, ‘Herzdame’, 16.
133 R. NELLES, ‘Die wahre Angela M.’, Der Spiegel Online. 134
NELLES, ‘Die wahre Angela M.’. 135 SEIBEL, ‘Bilder des Tages’, 2.
136 Idem; R. ALEXANDER, M. BEWARDER en T. VITZTHUM, ‘Die Regierung; "dann ist das nicht mehr mein Land!"; Emotional verteidigt die Kanzlerin ihre Flüchtlingspolitik: Sie entschuldige sich nicht, ein "freundliches Gesicht" zu zeigen’, Die Welt (16 september 2015), 4.
politicus waarvan traditioneel verwacht wordt dat die rationeel handelt. Merkel toont zich van haar barmhartige kant en neemt zo als vrouw haar verantwoordelijkheid op in deze chaotische periode.137
De emotionele kant van de kanselier verklaart Roland Nelles vanuit Merkels privéachtergrond: ‘Da spricht nicht die politische Taktikerin, sondern die mitfühlende Pastorentochter aus der Uckermark, eine Politikerin, die sich noch genau daran erinnert, warum ihre Partei das C im Namen trägt.’138 De kanselier wordt hier voorgesteld als ‘dochter
van’ maar er wordt in deze passage ook verwezen naar haar religieuze achtergrond en naar haar afkomst uit de DDR. Door deze informatie aan te halen dragen niet alleen Nelles maar ook andere journalisten in centrumlinkse en –rechtse kranten bij aan genderstereotypering.139 Dit kadert binnen de vaststellingen van Dulong en Matonti dat vrouwelijke politici vaak familiair worden benaderd.140 Bij hen gaan de media vaker in op hun privéleven dan bij hun mannelijke collega’s.141
Dat is ook het geval in de centrumlinkse en –rechtse Duitse kranten.
137
ABÉ, ‘Herzdame’, 16; ‘Köhler fordert Einwanderungsgesetz’, Der Spiegel Online. 138 NELLES, ‘Die wahre Angela M.’.
139 ABÉ, ‘Herzdame’, 16; E. FUHR, ‘Auf nach Bagdad!’, Die Welt (19 september 2015), 3.
140 DULONG en MATONTI, ‘L’indépassable féminité. La mise en récit des femmes en campagne’, 1-26. 141 Idem.
Het genderstereotype beeld van Merkel wordt nog versterkt door de uitgave van Der Spiegel op 19 september. Die dag lanceerde het weekblad het beeld van Merkel als moeder Teresa met als onderschrift ‘Mutter Angela’. Ze
stereotyperen Merkel ten eerste als moeder maar daarnaast noemen ze haar ook bij de voornaam. Florence Absolu wees er in haar onderzoek uit 2014 op dat vrouwelijke politici in de media vaker worden aangesproken bij de voornaam dan hun mannelijke collega’s.142
Dat draagt bij aan het familiariseren en personaliseren van de vrouw waardoor zij op meer informele wijze dan mannelijke politici wordt
voorgesteld. Dat leidt ertoe dat de vrouw minder aanzien krijgt voor haar functie.143 Deze uitgave van Der Spiegel parodieerde het beeld van ‘Mutti Merkel’ dat tijdens de verkiezingen in 2013 was ontstaan in Duitsland en vooral door de buitenlandse media werd
gepopulariseerd. De kanselier wordt gepresenteerd als een barmhartige zuster waarbij vluchtelingen beschutting en genegenheid kunnen vinden. Ook in Die Welt wordt Merkel, hoewel ze zelf geen kinderen heeft, op basis van haar geslacht als beschermende moeder voorgesteld: ‘Heute erscheinen der Irak und Syrien vielen als Höllenschlünde, aus denen die Menschen in gewaltigen Strömen nach Europa flüchten, vorzugsweise unter die Fittiche von Mutti Merkel.’144
Op die manier blijven deze media de traditionele rollenpatronen in stand houden.
In dezelfde lijn als de lovende woorden over Merkels politiek, ontstaat in de Franse media ook een overwegend positief Duitslandbeeld. Duitsland wordt in de centrumlinkse én –rechtse kranten omschreven als het paradijs voor vluchtelingen: ‘Qui aurait imaginé que l’Allemagne deviendrait un jour l’eldorado des réfugiés de guerre, la terre promise des victimes des
142 ABSOLU, Les femmes politiques dans la presse: mythèmes, biographèmes et archétype. 143
Idem.
144 FUHR, ‘Auf nach Bagdad!’, 3.
dictatures et des abandonnés de la mondialisation?’145 De Duitsers stellen zij voor als goedhartige mensen die de ontredderde vluchtelingen met open armen ontvangen.146 De meeste Duitsers geloven er volgens hen bovendien in dat zij erin zullen slagen de
nieuwkomers te integreren.147 Deze welwillende houding wordt in Le Monde verklaard vanuit het Duitse verleden : ‘L’Allemagne d’Angela Merkel, bien qu’elle en ait fini depuis
longtemps avec la culpabilité de la seconde guerre mondiale, a gardé le souci d’afficher une image d’exemplarité et d’ouverture au monde.’148
Sommige artikelen verwijzen naar de buitenlandse argwaan over Duitslands opstelling in de crisis: ‘Ce nouveau rôle de
l’Allemagne ne plaît pas à tout le monde.’149 Met ‘ce nouveau rôle’ verwijst Frédéric Lemaître
van Le Monde naar de dominante positie die Duitsland doorheen de crisis heeft verworven in Europa en die ten koste ging van de Franse invloed. De Franse argwaan vloeit vooral voort uit de teleurstelling om de verloren leiderspositie van Frankrijk. Ter verduidelijking: deze
artikelen met kritische noot zijn enkele uitzonderingen tussen de overvloed aan lovende artikelen over Duitsland.
145 A. LEPARMENTIER, ‘Aidons Merkel’, Le Monde (3 september 2015), 22; BAUMARD, ‘La France déchue de son statut de terre d'accueil’, 14.
146 F. LEMAÎTRE, ‘A Dresde, l'amertume et la colère de Pegida’, Le Monde (10 september 2015), 2; J. B. CHASTAND en F. LEMAÎTRE, ‘" Bild ", le miroir allemand’, Le Monde (19 september 2015), 12. 147 F. LEMAÎTRE, ‘L'Allemagne assume son nouveau visage’, Le Monde (10 september 2015), 2; F. LEMAÎTRE, ‘L'Allemagne rêvée d'Angela Merkel’, Le Monde (4 september 2015), 14.
148
M. VAN RENTERGHEM, ‘Et l’Allemagne ouvrit ses portes’, Le Monde (8 september 2015), 2. 149 F. LEMAÎTRE, ‘L'Allemagne rêvée d'Angela Merkel’, Le Monde (4 september 2015), 14.
De Duitse kranten, zowel de centrumlinkse Der Spiegel als de centrumrechtse Die
Welt presenteren Duitsland als voorbeeldland in de crisis.150 De Turks-Duitse schrijverZafer Senocak, journalist Thomas Vitzthum en Nicola Abé, correspondent voor Der Spiegel in Tel Aviv, wijzen erop dat het land menselijkheid toont aan vluchtelingen in nood.151
‘Deutschland, das ist das neue Land der guten Menschen’ schrijft Die Welt.152
Verschillende auteurs beschrijven hoe Duitsers de vluchtelingen die per trein toestroomden in de Duitse steden hartelijk verwelkomden: ‘Die Deutschen zeigen auch so, dass sie Gastfreundschaft und Nächstenliebe tatsächlich leben- und die Kanzlerin weiß das ganz genau.’153Senocak noemt Duitsland in Die Welt ‘liebenswürtig’ en ‘weitherzig’.154 Duitsland toont zich in deze crisis erg solidair en de kracht van Pegida moet volgens hem sterk worden gerelativeerd.155 Deze rechts-radicale anti-Islamitische beweging was ontstaan in oktober 2014 als reactie op de ‘islamisering’ van Duitsland en Europa en stelde zich radicaal op tegen Merkel en haar politiek. Het beeld van Duitsland als Beloofde Land voor de vluchtelingen wordt bovendien ondersteund door foto’s in Der Spiegel: het openhartige Duitsland, aangedreven door de goedhartige Merkel, is de gedroomde bestemming voor deze mensen in nood.
150 ‘Genscher lobt Merkels Flüchtlingspolitik’, Der Spiegel Online.
151 Z. SENOCAK, ‘Das ist mein Merkel-Land’, Die Welt (17 september 2015), 2; T. VITZTHUM, ‘"Es wird jetzt deutsche Flexibilität gebraucht"; Die Bundeskanzlerin kündigt wegen der Flüchtlingskrise ein großes Gesetz an, das mit bisherigen Prinzipien bricht’, Die Welt (1 september 2015), 6; ABÉ, ‘Herzdame’, 16. 152 ‘Vom Sparkommissar zum gütigen Gastgeber; Für die freundliche Aufnahme der Flüchtlinge wird
Deutschland weltweit gelobt. Doch die Türkei und Russland bleiben kritisch’, Die Welt (7 september 2015), 6. 153 F. PIATOV, ‘Netz und Wirklichkeit; Euphorie auf Facebook angesichts der Flüchtlingshilfe darf man nicht mit der Realität verwechseln. Die Probleme der Zuwanderung löst man nicht per "Like"-Button’, Die Welt (8 september 2015), 2.
154 SENOCAK, ‘Das ist mein Merkel-Land’, 2.
155 Idem; T. KRAUEL, ‘Stehaufland Europas; Wir werden dafür bewundert, wie wir Herausforderungen meistern: Nach dem Krieg den Wiederaufbau, später die deutsche Einheit. Bei den Flüchtlingen kann es wieder gelingen’, Die Welt (19 september 2015), 3.
Om de bewonderenswaardige houding van Duitsland in de verf te zetten, vergelijkt de Franse schrijver Dominique Moïsi Duitslands hedendaagse engagement met dat in het
verleden: ‘Was für ein Kontrast besteht doch zwischen dem Foto von einem kleinen jüdischen Jungen im Warschauer Getto vor weniger als achtzig Jahren und einem aktuellen Bild aus München von einem lächelnden Flüchtlingskind, dessen Kopf durch die Mütze eines
Polizisten geschützt wird. Für das erste Kind bedeutete Deutschland den sicheren Tod, für das zweite hingegen bedeutet das Land heute eine Hoffnung auf ein besseres Leben.’156
Zo wil Moïsi als gastschrijver in Die Welt bewijzen dat Duitsland geleerd heeft van het Naziverleden.