2.10.1 Algemene inleiding
Elk project kent risico‟s en onzekerheden. Risico‟s hebben betrekking op de mogelijkheid dat verwachte effecten toch niet optreden of dat niet verwachte effecten juist wel
optreden. Risico‟s kunnen zowel betrekking hebben op de projectfinanciën als op de projectomgeving. Voorbeelden van financiële risico‟s zijn de gevolgen van bijvoorbeeld een verandering in woonvoorkeuren of een wereldwijde economische recessie voor de afzet van de geplande woningen. Voorbeelden van risico‟s aangaande de leefomgeving zijn bijvoorbeeld dat verwacht werd dat buitendijks bouwen geen veiligheidsproblemen te weeg brengt maar dat dit door veranderde klimatologische ontwikkelingen toch het geval is. Risico‟s kunnen in beeld gebracht worden bijvoorbeeld middels een scenario-analyse. Dat houdt in dat de kosten en baten van het project worden bepaald onder verschillende omstandigheden.
Onzekerheden hebben betrekking op de mogelijkheid dat effecten groter of kleiner zijn dan de oorspronkelijke inschatting. Onzekerheden kunnen zowel betrekking hebben op de omvang van de effecten (Qw) als op de prijs (P). Onzeker is bijvoorbeeld hoeveel
recreatiebezoeken ontstaan door een aantrekkelijk plein. Onzeker is ook hoeveel het grondverzet voor de aanleg van een toegangsweg over vijf jaar kost. Onzekerheden worden inzichtelijk gemaakt middels een gevoeligheidsanalyse. Dat houdt in dat er gevarieerd wordt met hoeveelheden en prijzen zodat duidelijk wordt wat de gevolgen zijn van de onzekerheden voor het kosten-batensaldo van het project en wat de bandbreedte is van het saldo.
Bij het opstellen van de kosten-batenanalyse is het van belang om rekening te houden met onzekerheden en risico‟s. Dankzij aanvullende analyses ontstaat een reëler beeld van de hoogte van de kosten en de baten. De kosten-batenanalyse geeft daarbij ook weer belangrijke informatie voor de analyse, omdat hierdoor een kwantitatief beeld ontstaat van de hoogte van de risico‟s. Hieronder worden de aanvullende analyses kort genoemd. De volgende onzekerheden en risico‟s kunnen worden onderscheiden32:
Kennisonzekerheden. Onzekerheden die veroorzaakt worden door het ontbreken van volledige kennis over hoeveelheden, prijzen, effecten en dergelijke. Een
gevoeligheidsanalyse op de onzekere variabelen en effecten ligt voor de hand. Op deze manier wordt de invloed van variatie in variabelen en effecten op de uitkomsten van een KBA duidelijk.
Beslisonzekerheden (of planonzekerheden). Deze hangen samen met de keuze van een projectvariant van een project. De belangrijkste beslisonzekerheden worden duidelijk door verschillende varianten te vergelijken. Uitstel kan onderdeel zijn van zo‟n variant. Indien beleidsbeslissingen die buiten het project liggen invloed kunnen hebben op het project, ligt aanvullende scenario-analyse voor de hand.
Toekomstonzekerheden (of bijzondere gebeurtenissen). Dit betreft de kans op schade bij onvoorziene gebeurtenissen, inclusief stopzetting van het project. Deze wordt idealiter in kosten- en batenstromen opgenomen middels kans maal gevolg.
Macro-economische (niet-spreidbare) risico’s en diversificeerbare (spreidbare) risico’s. Risico‟s zijn diversificeerbaar als ze geen samenhang vertonen met de
macro-economische ontwikkelingen. Indien of voorzover de projectuitkomsten wel samenhang vertonen met macro-economische ontwikkelingen zijn risico‟s niet spreidbaar.
Als toekomstonzekerheden niet middels kans maal gevolg in kosten- en batenstromen kunnen worden opgenomen, kan de hoogte van verzekeringspremies of kunnen de kosten van beheersmaatregelen een alternatieve indicatie bieden voor de waarde van een
gebeurtenis. Als ook dat niet mogelijk is zou met een post onvoorzien kunnen worden gewerkt of met een kwalitatief overzicht van gebeurtenissen.
De waardering van macro-economische en spreidbare risico‟s is complexe materie33.
Spreidbare risico‟s hoeven niet te worden gewaardeerd, tenzij ze in theorie spreidbaar zijn, maar in de praktijk niet worden gespreid. Macro-economische risico‟s worden in
32 Zie o.a. Ministerie van Verkeer en Waterstaat; Ministerie van Financiën; Centraal Planbureau; RebelGroup:
Risicowaardering. Aanvulling op de Leidraad OEI, december 2004.
beginsel gewaardeerd via een risico-opslag op de risicovrije discontovoet (zie paragraaf 2.9). Als alle risico‟s die samenhangen met inkomstenbronnen buiten het project op de juiste manier middels de risico-opslag gewaardeerd zouden zijn, is de rol van scenario- analyse niet zo groot meer. Toch kan scenario-analyse tot belangrijke inzichten leiden. Scenario-analyse maakt duidelijk wat er met de uitkomsten gebeurt indien „de omgeving‟ (toekomstscenario‟s) er anders uitziet: het is de invloed van die „omgeving‟ op kosten en baten die inzichtelijk wordt gemaakt. De risico-opslag laat de invloed van verschillende toekomstscenario‟s niet zien maar corrigeert meteen op de hoogte van kosten en baten.
2.10.2 Specifieke aandachtspunten integrale gebiedsontwikkeling
Risicoanalyses worden beschouwd als een ‘technische aangelegenheid’
In de ideale situatie geeft de projecteigenaar aan wat de belangrijkste risico‟s en onzekerheden zijn en rekent de opsteller van de kosten-batenanalyse deze door. In de praktijk komt het er echter veelal op neer dat de opsteller van de kosten-batenanalyse zelf een inschatting maakt van de belangrijkste risico‟s van het project. De praktijk leert dat projecteigenaren van integrale gebiedsontwikkelingsprojecten zich niet altijd herkennen in deze risico‟s.
Wij raden daarom aan om de onzekerheden rond het project altijd met de projecteigenaar te bespreken en gezamenlijk een keuze te maken voor aanvullende analyses. Een
pragmatische oplossing is om in ieder geval de twee of drie grootste kosten- en batenposten (welke het saldo bepalen) nader te beschouwen en hiervan een nadere analyse te maken, door middel van variatie met zowel de omvang van de kosten en effecten (Qw) als de prijs (P) De consequenties van de belangrijkste risico‟s en
onzekerheden zijn dan in beeld gebracht. Een gevoeligheidsanalyse van de risico-opslag van de discontovoet behoort tot de standaardanalyses binnen een KBA.
Checklist onzekerheden
Zijn de belangrijkste risico‟s en onzekerheden van de grootste kosten- en batenposten in kaart gebracht?
Zijn de consequenties van deze risico‟s en onzekerheden in beeld gebracht? Is een gevoeligheidsanalyse gemaakt op de risico-opslag van de discontovoet?