2. Het naoorlogse onderwijs in Bosnië-Herzegovina
2.1 Het Bosnische onderwijs in een historische context
De verdeling van leerlingen op basis van hun etniciteit is een fenomeen dat teruggaat naar het einde van de negentiende eeuw, toen B-H nog onderdeel was van Oostenrijk-Hongarije, en is dus niet uitsluitend recent van aard. Ondanks de poging van het Oostenrijk-Hongaarse bestuur om het onderwijssysteem te moderniseren en seculariseren, eindigden de hervormingen voornamelijk in fragmentatie van het onderwijssysteem op basis van etnische verdeling, waarbij elke etnische groep autonomie had gekregen.241 Op deze manier werden nationalistische ideeën via het onderwijs uitgedragen en diende het onderwijs als een middel om identiteiten te beschermen.242 Vakken als taal
en godsdienst waren de belangrijkste instrumenten voor deze bescherming van identiteiten en geestelijken, in plaats van de overheid, hadden de leiding over de inhoud van het onderwijs.243 Het feit
dat de wortels van etnische verdeling in het Bosnische onderwijssysteem zo ver reiken als de negentiende eeuw toont dat de huidige bestuurlijke structuur, die is opgesteld met het Verdrag van
239 Valery Perry, ‘The Permanent Interim: Bosnia and Herzegovina’s Ongoing Educational Crisis’.
240 S. Adam Cardais, Freedom House, ‘A Challenge to “Separate but Equal” in Bosnia’,
https://freedomhouse.org/blog/challenge-‘separate-equal’-bosnia#.VU9ppFxEiUw, geraadpleegd op 10 mei 2015.
241 Gordana Bozic, ‘Reeducating the Hearts of Bosnian Students: An Essay on Some Aspects of Education in Bosnia and Herzegovina’, pp. 322-323.
242 Ibidem, p. 323.
243 Ibidem.
Dayton na de recente oorlog, niet de enige oorzaak is van het hedendaagse onderwijssysteem dat ook is gebaseerd op etnische verdeling.244
Gedurende de periode waarin B-H een onderdeel was van het socialistische Joegoslavië was onderwijs een belangrijk middel voor Joegoslavische identiteitsconstructie en nation-building.245 Doordat onderwijs een belangrijke rol speelde in het construeren van een collectieve nationale identiteit, zorgde het onderwijs er tegelijkertijd voor dat etnische verschillen minder belangrijk werden waardoor nationalisme werd tegengegaan.246 Tito’s gebruik van onderwijs om conflict juist uit de weg
te gaan bewijst dat onderwijs ook op een positieve manier gebruikt kan worden, met name na een periode van conflict.247 De reden waarom het Tito lukte om eenheid en gelijkheid via het onderwijs te
bewerkstelligen was dat het onderwijssysteem in Joegoslavië sterk gecentraliseerd was en via het centrale curriculum de ideologische doctrine van socialistische democratie verkondigd werd, waardoor leerlingen beïnvloed werden om te leven als socialistische burgers en het onderwijs niet door nationalisten misbruikt kon worden.248 Meerdere academici beweren dat juist omdat de socialistische
doctrine door middel van onderwijs werd verspreid het voor de nationalistische politici gemakkelijk was nationalistische ideeën ook via het onderwijs te propageren na het uiteenvallen van Joegoslavië, omdat slechts de doctrine veranderd moest worden.249
Naast de ideologische benadering van onderwijs was de passieve vorm van leren en onderwijzen een tweede belangrijk kenmerk van het vooroorlogse Bosnische onderwijssysteem. Kennis werd beoordeeld op basis van het onthouden van zoveel mogelijk informatie en het zo correct mogelijk reproduceren van de onderwezen informatie, waarbij onafhankelijk kritisch denken en een
eigen mening vormen niet gewaardeerd werden.250 ‘The relation between teacher and the student was
based on authority and fear, and the structure of curricula often insisted on linking ideological and pedagogical issues, with the emphasis being on “correct” interpretations and unquestioning acceptance on the part of the students (Dizdar).’251 Men zou kunnen stellen dat de passieve mentaliteit van de jeugd en jong volwassenen en hun minimale betrokkenheid bij de ontwikkeling van de maatschappij in naoorlogs B-H hieraan gelinkt zijn.252 De jeugd heeft tenslotte nooit geleerd om door
kritisch na te denken en een eigen mening te hebben op een positieve manier iets te kunnen beïnvloeden, en de kans is groot dat zij zelfs geremd worden om een actievere houding aan te nemen door de angst die is ontstaan voor het tonen van eigen initiatief in klaslokalen bij de aanwezigheid van
244 Ibidem, p. 322.
245 Pilvi Torsti, ‘Segregated Education and Texts: a Challenge to Peace in Bosnia and Herzegovina’, p. 72.
246 Safia Swimelar, ‘Education in Post-war Bosnia: The Nexus of Societal Security, Identity and Nationalism’, pp. 162-163.
247 Ibidem, p. 166.
248 Gordana Bozic, ‘Reeducating the Hearts of Bosnian Students: An Essay on Some Aspects of Education in Bosnia and Herzegovina’, p. 324.
249 Pilvi Torsti, ‘Segregated Education and Texts: a Challenge to Peace in Bosnia and Herzegovina’, p. 67.
250 Larisa Kasumagic, ‘Engaging Youth in Community Development: Post-War Healing and Recovery in Bosnia and Herzegovina’, International Review of Education, nr. 3-4 (2008), p. 380.
251 Ibidem.
een hogere autoriteit.253 Men zou ook nog een stap verder kunnen gaan door te stellen dat de
stemgerechtigde volwassen burgers van B-H juist vanwege deze onderwezen passieve mentaliteit gebaseerd op angst voor autoriteit zo beïnvloedbaar en volgzaam waren vlak voor en tijdens de oorlog, en daarmee vatbaar waren voor nationalistische retoriek die escaleerde in de Bosnische oorlog langs etnische scheidslijnen.
Zoals hierboven al aangegeven was het voor de nationalistische politici die vlak voor de oorlog aan de macht kwamen makkelijk om na het uiteenvallen van Joegoslavië de doctrine van het socialisme te vervangen met het nationalisme, waardoor onderwijs een breed middel werd om nationalistische ideeën te propageren onder kinderen en jongeren. De basis voor het huidige onderwijssysteem werd reeds gelegd gedurende het eerste jaar van de oorlog in 1992. Het leger dat de macht had in het bezette gebied bepaalde welk curriculum op de scholen in het betreffende gebied gebruikt werd, wat er in de praktijk op neerkwam dat er drie verschillende etnisch getinte onderwijssystemen, curricula en tekstboeken ontstonden die verdeeld waren volgens de militaire frontlijnen.254 Gedurende de oorlog, maar ook de vijf daarop volgende jaren, was het zelfs gebruikelijk
dat curricula en tekstboeken uit de buurlanden Servië en Kroatië gebruikt werden voor scholen in regio’s waar er respectievelijk een Servische of Kroatische meerderheid was.255 Aangezien ook na de
oorlog de meeste territoriale eenheden etnisch gedefinieerd waren en het politieke klimaat van B-H overwegend nationalistisch bleef, is het voor de politici makkelijk geweest om de oorlogse onderwijsverdeling op basis van etniciteit voort te zetten.