Buelens (2010) ondersoek in sy artikel oor die werk van Grunberg die kleinste eenheid in Grunberg se werk: die sin. Sodoende kyk hy hoe die retoriek van die skrywer funksioneer. Buelens (2010: 16) beweer dat die eerste stylkenmerk van Grunberg die apodiktiese uitspraak20 is, wat op ’n selfversekerde byna militante toon uitgespreek word en volop in
Grunberg se romans en reportages gevind kan word. Buelens noem hierdie uitsprake “oneliners”, “aforismes”, “zo-is-de-wereld-uitspraken” (16) wat direk op hulle doel afstuur, en “geladen uitspraken [die] onwillekeurig de aandacht naar zich toe trekken” (21). Hy gebruik ’n gepaste gewelddadige beeld vir hierdie taal van Grunberg wat op kernagtige en gedurfde wyse gebruik word deur te beweer dat hierdie aforismes soos “waarschuwingsschoten tijdens een bombardement” funksioneer (21). Voorbeelde hiervan word in hoofstukke 2 en 3 bespreek. “Is het wel waar wat de auteur beweert? Of klinkt dit alleen maar goed?” vra Buelens (2010: 21) van hierdie stellige uitsprake van Grunberg – ’n belangrike vraag wat van toepassing is op sy retoriese oortuigingskrag.
20. Die HAT (2005: 51) omskryf “apodikties” soos volg: “b.nw. en bw. Met groot stelligheid, beslistheid; oordrewe stellig; onomstootlik; op so ʼn manier asof ʼn mens die wysheid in pag het.”
10
Hierdie apodiktiese uitsprake kan verbind word met die maxim wat Aristoteles in sy Rhetoric (350 v.C.) aanbeveel as retoriese instrument om die skrywer se ethos – sy morele voorkeur of karakter – ten toon te stel (Kirwan 1990: 126). ’n Maxim, soos ’n aforisme of ’n spreekwoord, is volgens Nordquist [sa] ’n kort, maklik-onthoubare stelling wat ’n basiese beginsel, ’n algemene waarheid of lewenswyse bevat; ’n “nugget of wisdom – or at least of apparent wisdom”. Hierdie klem op oënskynlike wysheid is belangrik. Die maxim klink oortuigend en is volgens Aritoteles om hierdie rede gepas om as retoriese instrument te gebruik.
Aristoteles noem maxims ’n algemene stelling wat ’n verbale uitdrukking is van dit wat die gehoor reeds weet of glo: “[T]he orator has therefore to guess the subject on which his hearers really hold views already, and then must express as general truths those same views on these same subjects.” (Aristoteles 1954: 126). ’n Bepaalde kultuur, ras, godsdiens, geografiese gebied of sosiale groep ag spesifieke waardes en norme hoog en het bepaalde waardes en oortuigings met mekaar in gemeen. Hierdie gedeelde waardes is sterk retoriese gereedskap wat gemanipuleer kan word (Alcorn 1994: 18). Die gehoor sal volgens Aristoteles slegs oortuig word deur die teks of toespraak indien dit wat hulle reeds glo op stellige wyse in ’n maxim of aforisme geformuleer word. Gevolglik kan gevra word of die aforismes of maxims van Grunberg ’n uitdrukking is van die wysheid wat sy lesers reeds in pag het. Bevestig Grunberg met sy aforismes of maxims die wêreldbeeld van sy lesers, of daag hy dit eerder hiermee uit?
Burke (1998: 593) meen dat spreekwoorde of maxims ontwerp is “for consolation or vengeance, for admonition or exhortation, for foretelling.” Spreekwoorde of aforismes kan dus gesien word as gereedskap wat die strategie van die spreker of skrywer moet bedien: as instrument om te troos, te wreek, te vermaan of aan te moedig.
Die gehoor of lesers is nie passiewe ontvangers van ’n diskoers nie maar bewonder, weerstaan of verwerp dit (Alcorn 1994: 14-5). Alcorn beweer dat ’n gehoor oortuig en geraak sal word wanneer die spreker kan bewys of suggereer dat hy hulle waardes
11
ondersteun en bevorder. Op dié manier word die gehoor gevlei, gestreel en gemanipuleer. Grunberg wil juis nie sy lesers streel of vlei nie. Hy verkondig dikwels waardes wat bots met die waardes van sy gehoor, wat meermale lei tot kontroversie, gesien uit die talle bose briewe wat hy beweer hy van lesers as reaksie op sy daaglikse voetnotas21 ontvang (Rosenmöller 2011). Rosenmöller vra byvoorbeeld in ’n onderhoud op Gesprek op 2 aan Grunberg (11 Desember 2011)22: “Wie is Arnon Grunberg dat hij ’s ochtends mijn muesli met yoghurt vergalt?” In reaksie beweer Grunberg dat om aanstoot te gee, reaksie uit te lok en oor die vermoë te beskik om mense op ’n ander manier te laat kyk en dink, ’n belangrike deel is van sy taak as skrywer, polemikus en publieke intellektueel. Om die mensdom te skaad roep hy ook byvoorbeeld in 1998 as opdrag van die skrywer uit23, en ken daarmee geen geringe potensiële krag aan woorde toe nie.
1.4 “Die self” as ’n linguistiese ongeluk
Short beweer (1994: 367) dat die literêre kritiek sedert Dekonstruksie toenemend meer retories geword het, ’n tendens wat deur Paul de Man tot stand gebring is. Sedertdien, beweer Short, is alle uitdrukkings, hetsy fiktiewe, referensiële, ekspressiewe, oortuigende, poëtiese of sosiale, is gesien as tekste, as vorme van diskoers.
De Man (1973) argumenteer byvoorbeeld in sy essay “Semiology and rhetoric” (1973) dat die beginsel van literêre betekenis gevind kan word in retoriek in plaas van in vorm, inhoud, verwysing en grammatika. Dit is volgens De Man die retoriese komponent van taal wat dit egter onbetroubaar maak om die waarheid te vertel: “Rhetoric radically suspends logic and opens up vertiginous possibilities of referential aberration.” (De Man 1973: 10). Hy voer
21 Grunberg skryf ‘n daaglikse “voetnota” op die voorblad van De Volkskrant waarin hy op die politiek
kommentaar lewer.
22. Rosenmöller (2011) vra hierdie vraag na aanleiding van ʼn artikel van Grunberg in de Volkskrant (21 November 2011) waarin Grunberg geskryf het: “Waar Wilders spreekt wordt lijkenlucht verspreid”. Wilders is ʼn Nederlandse populistiese politikus, leier van die Partij voor de Vrijheid (PVV), huidiglik die vierde grootste party in die Nederlandse Parlement. Hy is ʼn kontroversiële figuur in Nederlandse politiek, bekend vir sy kritiek teen die Islam.
12
dit aan as rede waarom die letterkunde die mees onbetroubare taal is “in terms of which man names and transforms himself” (De Man 1973: 19).
Waar die klassieke retoriek die drie elemente ethos, pathos en logos as gereedskap geïdentifiseer het vir ’n teks om sy retoriese doel te bereik, beweer Short (1994: 367) is Dekonstruktiewe literêre teorie veral en byna uitsluitlik bemoeid met logos – die vorm, struktuur en interne bewegings van ’n diskoers. ’n Analise van ethos, beweer hy, kom weinig voor in die kontemporêre kritiek: “Rhetorically sensitive theories of literature bypass ethos and leave unclear who is ‘speaking’ in a literary work and why.” (Short 1994: 368).
So druk Baumlin (1994: xxi) dit uit: “Postmodernism […] might very well be redefined as an age after ethos, since the very notion of a sovereign individual now falls under question.” Short beweer (1994: 371) dat Dekonstruksie die outeur reduseer tot die status van die tekstuele funksie, in plaas van ’n stem met karaktereienskappe en ’n identiteit.24
Volgens ’n Dekonstruktiewe model is “die self” ’n “linguistiese ongeluk”, beweer Alcorn (1994:5). In plaas daarvan dat hierdie self sy/haar eie retoriek bepaal, beïnvloed die retoriek die karakter van die spreker (“selves are the effects of rhetoric [in poststructural thought - RB]” Alcorn 1994: 5). Geen stabiele vorm van die self, maar ’n self saamgestel uit ’n kombinasie van sosiale diskoerse word deur Dekonstruksie as model voorgehou. Hierdie self word maklik deur tekste en diskoerse beïnvloed, verander vinnig en “offers no determined resistance to the discourses that assault it” (Alcorn 1994: 6).
Van ’n onbevraagtekenbare outoritêre stem wat ’n groep eendersdenkende mense oortuig of oorhaal, kan daar dus nie in kontemporêre kultuur gepraat word nie. Die moderne self word gekenmerk deur pluralisme, verdeeldheid en fragmentasie (Alcorn 1994: 18). ’n
24, Die debat wat ontstaan het in The Critical Inquiry oor De Man se essays tydens die Tweede
Wêreldoorlog in anti-Semitiese kollaborateur-koerante, is vir Short (1994: 371) genoegsame bewys van die relevansie van ethos vir die kontemporêre teorie.
13
Hedendaagse retoriese model sal dus volgens Alcorn ’n meer morsige model (“messy” – Alcorn 1993:18) wees en gekenmerk word deur konflik.