"Ait a happle avore gwain to bed, An' you'll make the doctor beg his bread" ( An apple a day keeps the doctor away ) - Elizabeth Wright
Het motief van de paradox in het biomedische model en de versterkende werking van een nieuwe definitie van gezondheid biedt een diepere legitimering van de eigen professionaliteit van de leefstijl- en vitaliteitsprofessionals. Echter, nu blijft de vraag: waarom zouden mensen een beroep doen op een leefstijl- of vitaliteitsprofessional als ze ook gewoon lekker thuis op de bank kunnen blijven zitten met een zak chips binnen handbereik? Wat beweegt, volgens de professionals, hun cliënten om naar ze toe te komen?
Het motief van een groeiende nadruk op eigen verantwoordelijkheid
De leefstijl- en vitaliteitsprofessionals maken onderdeel uit van een samenleving waarin een groeiende nadruk op eigen verantwoordelijkheid voor gezondheid komt te liggen (Ministerie van VWS 2011). De professionals benadrukken zelf ook hoe belangrijk ze het vinden dat iemand zijn
verantwoordelijkheid voor zijn eigen gezondheid neemt. Op de vraag in hoeverre gezondheid iemands eigen verantwoordelijkheid is antwoordde een professional:
"Honderd procent, om er iets aan te doen?" "Ja"
"Je hebt iets van vijftig procent genetische dingen en dan heb je nog tien procent aangeleerd en dan veertig procent wat je kan beïnvloeden en veranderen. En als je alles afhaalt wat er gebeurt, dan is het eigen verantwoordelijkheid. En voor de één is dat goed bericht, en de ander raakt in paniek. Want die weet niet wat ie er mee kan. En heel zwart-wit gezegd. Wat je
mensen gaat leren is skills en naast de eigen verantwoordelijkheid die iemand heeft. Niet dat je iemand niet mag helpen of geholpen mag worden, graag zelfs, we zijn sociale wezens. Je kan mensen leren hun reflexiviteit te vergroten, dus hun vaardigheden te vergroten.
Doorzettingsvermogen is een vaardigheid." - Interview professional
Een andere professional antwoordde hier op:
"Ja daar ben ik best wel hard in. Dat vind ik eigenlijk toch wel 99 procent iemands eigen
36
mensen van buitenaf proberen je aan de slag te krijgen. Ik vind het heel mooi dat er bepaalde campagnes zijn. Maar ik heb altijd moeite met mensen die zeggen: Ja, maar ze moeten mij meer stimuleren. [...] Dus ik vind het verbeteren van je leefstijl, dat is toch wel iets dat vanuit iemand zelf moet komen." - Interview professional
Weer een andere professional benadrukte:
"Wij geloven dat mensen invloed hebben op hun vitale leeftijd. Dat is onze visie. Wij geloven
dus dat.. Wat we daar mee zeggen is een stukje invloed he, dus dat mensen daar daadwerkelijk zelf verantwoordelijkheid in kunnen nemen om daar iets aan te doen. En vitale leeftijd
bedoelen wij: hoe je je voelt." - Interview professional
Hier wordt duidelijk gemaakt dat iedereen die verantwoordelijkheid kan nemen, jong en oud, ziek en gezond:
"Vitaal zijn is in onze visie, de fysieke, mentale en emotionele vrijheid hebben om jezelf maximaal te kunnen ontplooien. Concreet betekent dit voor ons meer uit het leven kunnen halen. Dat kan als je jong én oud bent, maar ook als je gezond én ziek bent. Daarmee hebben we vitaliteit losgekoppeld van leeftijd en gezondheid, hoewel gezondheid natuurlijk kan bijdragen aan meer uit het leven halen." - Website opleidingsinstituut
Vaak wordt over controle nemen gesproken in combinatie met eigen verantwoordelijkheid:
"Nou ik ben van mening dat je controle moet nemen, in hoeverre dat kan, over je eigen leven. Dus, jij kan wel slachtoffer zijn van een bepaalde welvaartsaandoening, zoals overgewicht of diabetes of chronische vermoeidheid of wat dan ook. Maar als je er zelf iets aan kan doen, dan moet je het toch doen. En eigenlijk wordt nu best wel vaak de verantwoordelijkheid bij de artsen of dokters neergelegd." - Interview professional
Of over zelfmanagement:
"Om integrale gezondheid te bevorderen is het van belang dat mensen zich zelf
verantwoordelijk voelen voor/ eigenaar zijn van die gezondheid. [..] De Leefstijlprofessional werkt daarom niet vanuit het diagnose-receptmodel, maar vanuit een integraal perspectief en participatief model dat leidt tot empowerment en zelfmanagement van de doelgroep." - Website beroepsvereniging
Hier wordt zelfs overheidsbeleid aangehaald wanneer het gaat over eigen verantwoordelijkheid:
"Het huidige kabinet (2011) wil dat de Nederlander zelf verantwoordelijk wordt voor zijn gezonde leefstijl. Om dat te bereiken zal de overheid minder opleggen en zal de informatie en
37
voorzieningen makkelijker toegankelijk worden. Dat de keuze voor een gezonde en actieve leefstijl de logische keuze van de burger zelf wordt." - Website beroepsvereniging
En later:
"Er komt een omslag van ‘gezond moeten leven’ naar ‘makkelijker toegankelijk maken van gezonde keuzes." - Website beroepsvereniging
De paradox die lijkt te ontstaan wanneer enerzijds benadrukt wordt dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen gezondheid, maar tegelijk de hulp van een professional in ‘mogen’ schakelen om hun gezondheid te bevorderen blijkt in tweede instantie geen paradox te zijn. Eigen
verantwoordelijkheid en hulp van een professional versterken elkaar juist en het is de combinatie van die twee aspecten die bijdraagt aan de legitimering van de professionaliteit van de leefstijl- en vitaliteitsprofessionals. Je bent zelf verantwoordelijk voor je gezondheid en je kunt hulp krijgen om het heft in eigen handen te nemen. Die hulp versterkt het gevoel van eigen verantwoordelijkheid, want elk individu kan een hulpvraag neerleggen bij een professional3, dus het ‘ik wil wel, maar ik weet niet hoe’ argument gaat niet langer op. Verschuilen achter onwetendheid over de juiste leefstijl kan niet meer, hulp is voor handen en daarmee de plicht eigen verantwoordelijkheid te nemen en iets te gaan
doen in plaats van alleen bewust te zijn van deze plicht. Hier schetst een professional zijn rol in het
thema van eigen verantwoordelijkheid:
"Ik geeft eigenlijk het gereedschap aan wat je nodig hebt, maar je moet het wel zelf doen. Als
je het moeilijk vind om het zelf te doen, dan coach ik je daar in, geef je praktische adviezen, die precies afgepast zijn op jouw dagelijks leven. En de dingen die je mist, die vervangen we door alternatieven die ook lekker en leuk zijn, maar uiteindelijk moet je het wel zelf doen. Dus er hoort wel een stukje actie bij." - Interview professional
Zoals eerder al bleek uit de eerste kennismaking met de professionals zijn zij er dus ook om de ‘hoe vraag’ te beantwoorden:
"Iedereen wil zich toch goed voelen en gezond voelen? En daar heb je zelf ook gewoon heel
veel invloed op. Dus in die zin probeer ik iedereen die ik zie een beetje te scholen, of een stukje kennis mee te geven, zodat ze zelf het gereedschap hebben om zich goed in hun vel te voelen." - Interview professional
3
Hierbij geen rekening gehouden met het feit dat niet alles door de verzekering vergoed wordt en inkomensverschillen waarschijnlijk van grote invloed zijn op wel of geen professional kunnen inschakelen.
38
Over de rol die de professional speelt in de gedragsverandering van de cliënt zegt dit opleidingsinstituut:
"Het kunnen inschatten, beïnvloeden en bestendigen van de veranderingsbereidheid, zodat er
gewerkt kan worden aan duurzame gedragsverandering, noodzakelijk voor het vitaler maken en houden van gezonde mensen." - Opleidingsinstituut
De nadruk op eigen verantwoordelijkheid gaat hand in hand met de ideeën van Foucault over biomacht en het biologisch burgerschap zoals beschreven door Rose. Wanneer het gaat over macht, wordt al gauw aan de overheid of de staat gedacht. Echter, Foucault stelt dat hij gelooft dat politieke macht ook uitgeoefend wordt door middel van een aantal instellingen die de indruk wekken niets met politieke macht te maken te hebben, die onafhankelijk lijken maar het niet zijn (Chomsky & Foucault 1971). Macht uit zich ook in de dagelijkse praktijken van de medische professie in de kliniek en in de activiteiten van sociaal werkers (Turner 2002:12). Macht in de vorm van een geïnternaliseerd
preventief gezondheidsbesef waarbij biologische burgers (Rose 2007) zichzelf en elkaar identificeren op basis van biologische fysieke eigenschappen, zelfsturend worden in de optimalisering van hun gezondheid en op die manier bijdragen aan het project van bestuur: namelijk het creëren van een gezonde en productieve populatie (Foucault 1978). De leefstijl- en vitaliteitsprofessionals lijken niet zo veel te maken te hebben met de overheid en haar gezondheidscampagnes maar ze maken wel degelijk deel uit van iets groters. De professionals maken deel uit van een technisch apparaat, doordrongen van dit verantwoordelijkheidsbesef, waarbij door middel van micro-interacties tussen mensen en tussen allerlei instituties, organisaties en mensen biomacht z’n werk doet. Het ‘opvoeden’ van de burger, het gezond(er) maken van de populatie gebeurt op een indirecte manier die in niets te vergelijken is met het middeleeuwse ontmoedigingsbeleid van de koning en zijn zwaard. Op het moment dat burgers overtuigd zijn van het idee dat het bevorderen van leefstijlfactoren belangrijk is en bovendien je eigen verantwoordelijkheid, hebben ze de morele waarden over gezondheid (langs de lijnen van statistische normaliteit) geïnternaliseerd en heeft biomacht zijn werk gedaan.
Daarbij dragen de leefstijl- en vitaliteitsprofessionals bij aan de kennisproductie over de
populatie door allerlei metingen uit te voeren en gegevens te verzamelen over leefstijl en vitaliteit. Dit heeft een versterkend effect op de beroepsgroep zelf; het delen van kennis maakt betere hulpverlening mogelijk en het kan een bijdrage leveren aan de statistische databank van de populatie. De statistische gemiddelden en deviaties bieden de overheid weer de mogelijkheid beleidsmatige aanpassingen door te voeren. Dit ligt in lijn met Foucaults idee dat kennis en macht elkaar versterken (1989). Het volgende fragment geeft weer hoe met meten omgegaan wordt door de professionals:
"Dat had ik straks niet gezegd, maar veel, groot onderdeel van ons werk is dat we ook
39
hebben we allerlei apparatuur voor, maar ook mentaal. Dus stressmetingen." - Interview professional
De categorisering van cliënten op basis van bepaalde fysieke (en mentale) kenmerken draagt nog iets anders met zich mee. Bepaalde categorieën krijgen meer waarde dan andere categorieën doordat er een grotere hulpvraag aan hangt. Hier wordt duidelijk dat de biovalue van bepaalde groepen interessant is voor andere partijen dan de overheid, namelijk voor de leefstijl-, en vitaliteitsprofessionals. De exploitatie van deze categorieën gebeurt op een manier die bijdraagt aan de legitimering van de professionals, namelijk in de field of hope. Hier zal ik later op terug komen.
Het motief van een ongezonde omgeving die het ons moeilijk maakt het heft in eigen handen te nemen
De plicht om gezond (vitaal, energiek, gelukkig) te zijn en de hulp die je kunt krijgen bij het
verbeteren van je leefstijl om dit te bereiken versterken de legitimering van de professional voor z’n eigen professionaliteit en onmisbaarheid. Een ander interessant thema dat naar voren komt in de data versterkt dit idee. Omgevingsfactoren spelen volgens de professionals ook een rol in de mogelijkheden om daadwerkelijk gezond te kunnen leven. De wereld waarin wij leven, zo stellen de professionals, maakt het ons moeilijk gezond te leven en vitaal te zijn. Er worden allerlei redenen aangedragen waarom de omgeving het ons moeilijk zou maken. Van de toxische stoffen die we dagelijks inademen tot de aantrekkelijke, maar ongezonde voorverpakte producten in de supermarkt. Van een enorm toegenomen werkdruk, tot straling van wifi en mobiele telefoons. Van hormonen en antibioticum in ons vlees tot leeggeviste zeeën. Gezondheid is een enorme uitdaging als het aan de professionals ligt. Tijdens een interview merkt een professional op:
"Kijk de wereld is zo snel veranderd en die veranderd nog steeds zo snel. Je kan alles doen, je hebt alles nu. Namelijk mobiel internet en een beeldscherm op je smartphone, je krijgt alles nu. Daar wennen mensen aan. En je hoeft ook niet meer te bewegen [..] Je hoeft eigenlijk nergens meer iets voor te doen lijkt het. Als je dat gaat doen, ja je lijf heeft beweging nodig." - Interview professional
Een andere professional benadrukt:
"Het is zo groot wat er allemaal niet goed is. Dat is echt een beetje vreselijk. Weet je, alle
randvoorwaarden zijn eigenlijk niet goed, als je kijkt naar gezondheid. Weet je, we hebben natuurlijk milieuvervuiling. Elke dag wordt je bedolven onder toxische stoffen waar je je niet bewust van bent. Of dat nou is van auto’s of schoonmaakmiddelen of andere dingen die in de lucht vliegen. Maar zeker ook dingen die in het drinkwater zitten. Zitten resten van medicatie in drinkwater. Er zitten hormonen in ons vlees. Er zit antibioticum in ons vlees. Er zitten plastics in onze voeding van de verpakkingen waar het in zit. Zijn allemaal toxische invloeden.
40
[..] Weet je, het is, er zijn zo veel dingen wat er niet meer goed is… Dat het gewoon een uitdaging is om gezond te zijn." - Interview professional
De uitdaging is groot, maar is er wel één die je zelf aan moet gaan, zo blijkt uit het volgende fragment:
"Ik ben van mening van wel, maar ik zeg niet dat het makkelijk is. Want het wordt ons heel
moeilijk gemaakt, als je kijkt naar het aanbod in de supermarkt. Overal staan wel kreten op van: bewuste keuze, of light. Neem dit, neem dat. En mensen zien door de bomen het bos niet meer, omdat er zo veel prikkels zijn. Iedereen roept tegenwoordig iets over gezondheid, het is ook best wel een hip iets nu. [..] Dus ik vind zeker dat je zelf verantwoordelijkheid hebt, maar ik kan me voorstellen dat het voor mensen wel moeilijk is om dan hun pad te zien van.. welk pad moet ik nou bewandelen om tot mijn gezondheid te komen. Dus in die zin probeer ik mensen dus een stukje kennis, stukje gereedschap mee te geven zodat ze zelf hun lijf snappen, zodat ze ook meer begrip op kunnen brengen voor hun klachten, begrijpen waar het vandaan komt. En zodat ze zelf ook beter begrijpen hoe de juiste keuzes te maken." - Interview
professional
Het aangaan van de uitdaging om gezond te leven hoef je, als het aan de professionals ligt, niet alleen te doen blijkt uit deze fragmenten. Ook het idee dat mensen vrij weinig kunnen doen aan die
veranderde omgeving komt naar voren:
"Weet je het is lastig omdat er vanuit de overheid ook niet, weet je.. Kinderen krijgen op school
geeneens een les voedingsleer. Dus hoe kan je nou van mensen verwachten dat ze zichzelf goed kunnen voeden." - Interview professional
Een andere professional zegt over voeding:
"En op voedingsgebied wordt er van alles geclaimd en superfoods.. daar zijn we inmiddels wel achter; er werken twee dingen goed aan superfood: dat zijn de marketing en de sales. Maar voor de rest is het gewoon voeding. Het zelfde verhaal kan je ook op bloemkool loslaten, alleen kun je daar niet zoveel marge op pakken, is niet zo sexy." - Interview professional
Weer een ander spreekt over een obesogene omgeving waarin wij moeilijk kunnen floreren:
"De wereld is veranderd, we noemen het een obesogene omgeving eh… maar wij hebben niet
de vaardigheden gekregen om te kunnen floreren in deze nieuwe obesogene omgeving. De vaardigheden hebben bijvoorbeeld te maken met: hoe leer je beter slapen. Hoe leer je bewegen naar jouw anatomie. Hoe leer jij eten vinden dat bij jou past. Hoe leer jij als je wilskracht te kort komt hoe je dat moet sparen, hoe je dat moet trainen, hoe je dat strategisch in kunt zetten. Hoe leer je ongewenste gewoontes te vervangen door gewenste gewoontes. Hoe leer je überhaupt gedrag, waarvan je niet eens weet dat je het uitvoert , veranderen. Dat zijn
41
vaardigheden die je dus niet op school leert, niet van huis uit mee krijgt, maar dat zijn precies de vaardigheden die je nodig hebt om te kunnen floreren in een obesogene omgeving." - Interview professional
Later zegt een professional:
"Ja mensen zijn in die zin een beetje dom geworden wat dat betreft. En dat bedoel ik niet
onaardig, alleen gewoon omdat we de kennis niet meer van kleins af aan tot ons krijgen." - Interview professional
De omgevingsfactoren zoals omschreven door de professionals werpen een interessant licht op het idee van eigen verantwoordelijkheid voor gezondheid. De omgeving lijkt een deel van die
verantwoordelijkheid weg te nemen door het ons moeilijk te maken. Aan de andere kant kun je je natuurlijk afvragen op welke manier wij eigenlijk zelf verantwoordelijk zijn voor onze omgeving en daar een actieve bijdrage aan leveren. Tegelijk versterkt de moeilijke omgeving het eigen
verantwoordelijkheidsbesef, want als je niets doet wordt je als het ware ‘opgeslokt’ door die
ongezonde omgeving. Wat maakt dit discours eigenlijk zo aantrekkelijk, terwijl dit moeilijk te rijmen valt met sommige feiten over onze gezondheid? We worden ouder dan ooit, de eerste persoon die 150 jaar wordt schijnt al geboren te zijn. Ons werk is lang niet meer zo fysiek belastend als het ooit was en kindersterftecijfers dalen. Waarom menen we dan toch zo slecht bezig te zijn met z’n allen? Op welke manier spelen verschillen in sociale klasse hierbij een rol en wat zou de nieuwe definitie van
gezondheid, zoals door de professionals gecommuniceerd, hierin bijdragen? Dit zijn vragen om een heel nieuw onderzoek naar te beginnen en vallen buiten de reikwijdte van deze scriptie. Uiteindelijk gaat het er in dit onderzoek met name om dat het argument van de omgeving die het ons moeilijk maakt gezond te zijn opnieuw legitimering biedt voor de professional en zijn beroep.
Een hoopvolle boodschap
Biologisch burgerschap, zoals door Rose omschreven, vindt plaats in de field of hope (Rose 2007). De hoop die ons handelen structureert in situaties van ziekte en dreiging van ziekte zou volgens Rose door vele nieuwe experts en expertises gevormd worden (ibid.: 136). De leefstijl- en vitaliteitsprofessionals zijn experts op het gebied van het voorkomen van ziekte en op het gebied van meer uit het leven kunnen halen in situaties van gezondheid én van ziekte. De taal van die de professionals spreken is een taal van hoop. De hoop op een gezondere leefstijl, op meer energie, op meer uit het leven kunnen halen en uiteindelijk dus de hoop op meer geluk. Is het u opgevallen dat zorgwekkende mededelingen over eigen verantwoordelijkheid of een ongezonde leefomgeving zeer vaak gevolgd worden door de mogelijkheid er iets mee te doen in de vorm van hulp van een professional? Hulp is voorhanden, je kunt het niet alleen maar je hoeft het ook niet alleen te doen. De boodschap is duidelijk: iedereen kan aan z'n leefstijl of vitaliteit werken, want wilskracht en doorzettingsvermogen zijn vaardigheden die je kunt leren, sturen en strategisch inzetten. Niets doen is dus geen optie. Hiermee wordt niet alleen de
42
mogelijkheid op een vitaal en gelukkig leven, maar ook de plicht op een vitaal en gelukkig leven