Goud en zilversmeden in Amsterdam

De zeventiende eeuw was een bloeiperiode voor de zilver- en goudproductie. Het aantal geregistreerde zilver- en goudsmederijen in Amsterdam is tussen 1625 en 1675 verdubbeld, terwijl in andere sectoren van de kunstmarkt in dezelfde periode een patroon van snelle groei,

stagnatie en vervolgens verval plaatsvond.170 _{Het aantal zilversmeden op het aantal inwoners}

bleef min of meer constant. Dit geeft aan dat er een voortdurende vraag naar hun diensten

was.171 _{Het aantal goud- en zilversmeden in Amsterdam lag altijd rond de driehonderd in de}

periode tussen 1660 en 1800.172 _{In andere steden was er gemiddeld 1 smid per tweeduizend}

inwoners. In Amsterdam was dit ruim 2,5 keer zo veel.173 _{Uit belasting- en inkomensgegevens}

uit de zeventiende en achttiende eeuw blijkt dat smeden, vergeleken met andere

ambachtslieden, tot de hogere inkomensgroepen van Amsterdam behoorden.174 _Ze

behoorden tot de slechts 20% van de stedelijke huishoudens in Holland met een gemiddeld

jaarinkomen van boven de ƒ600.175

Goud- en zilversmeden in Amsterdam waren verplicht zich aan te sluiten bij het Amsterdamse goud- en zilversmidsgilde op de Sint Annendwarsstraat, gelegen in het gebied dat tegenwoordig de Wallen heet. Het is niet bekend, wanneer het gilde ontstond, maar uit

bronnen is af te leiden dat het in ieder geval vanaf 1464 actief was.176 _{Smeden maakten allerlei}

voorwerpen van edelmetaal. Zilver werd vaak gebruikt voor gebruiksvoorwerpen.177 _{Goud was}

daarvoor waarschijnlijk te kostbaar. Binnen het gilde werd onderscheid gemaakt tussen klein- en grootwerkers. Grootwerkers waren gespecialiseerd in kandelaars, bestek, servies,

schotels, kannen, dienbladen en kerkelijk zilver, zoals doopkannen en bekers.178 _Kleinwerkers

maakten, naast gebruiksvoorwerpen, zoals speelgoed, mes- en vorkhandvatten, kleine

169 _{Citroen, Valse zilvermerken in Nederland, 2.}

170 _{Rasterhoff, ‘The Markets for Art, Books, and Luxury Goods’, 254.} 171 _{de Vries en van der Woude, Nederland 1500-1815, 658.} 172 _{Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en hun gilde’, 129.} 173 _Ibidem.

174 _{Op basis van Kohier van de 200}e _{penning 1674 en Personele Quotisatie uit 1742. Zie Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en hun gilde’, 133-134.} 175 _{de Vries en van der Woude, Nederland 1500-1815, 649-650.}

176 _{Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en hun gilde’, 127-130. Dr. Lidewij Hesselink heeft onderzoek gedaan naar goud- en zilversmeden in Amsterdam in de}

zeventiende en achttiende eeuw. Ze heeft voor haar onderzoek onder andere gekeken naar archiefmateriaal van het Amsterdamse goud- en zilversmidsgilde, waarvan in verhouding tot andere gildes veel archiefmateriaal van bewaard is gebleven. Daarnaast zijn ook relatief veel originele producten bewaard gebleven omdat edelmetaal goed bestand is tegen de tand des tijds. En ook omdat luxeproducten van goud en zilver veel in musea of particuliere collecties terecht zijn gekomen.

177 _{Dit concludeert L. Hesselink na analyse van veertien willekeurige achttiende-eeuwse boedelinventarissen. in Lidewij Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en}

hun gilde’, 142-143.

lepeltjes en vorkjes, stempels, kurkentrekkers, kettingen, naaldenkokers en snuifdoosjes, ook

sieraden.179 _{Ook pomanders vielen onder het kleingoed.}

Oorspronkelijk werkten smeden doorgaans in directe opdracht van de klant en maakten ze geen voorwerpen op eigen initiatief, zonder dat ze daarvoor een koper hadden. De smid had weinig tot geen edelmetaal op voorraad in zijn werkplaats, aangezien de materialen daarvoor simpelweg te kostbaar waren. Een opdrachtgever kwam naar de smid en leverde zelf het benodigde materiaal. Dit was vaak in de vorm van oude voorwerpen of munten die

omgesmolten mochten worden voor het nieuwe object of sieraad.180 _{Vanaf de eerste decennia}

van de zeventiende eeuw deden zich echter ingrijpende veranderingen voor bij het productieproces van artistieke en decoratieve luxeproducten. Vanaf dat moment werd er namelijk meer en meer ook zonder opdracht geproduceerd. Ambachtslieden, met name kunstschilders, gingen naast hun reguliere opdrachten ook voor de vrije markt produceren, met het vertrouwen dat deze producten binnen afzienbare tijd verkocht zouden worden (zie

ook hoofdstuk 5.1).181 _{Dit was een gevolg van toenemende vraag en groeiende detailhandel}

vanaf de zestiende eeuw.182 _{In de edelsmederij deed deze trend zich ook voor. Doordat}

smeden nu ook voor de vrije markt gingen produceren, hadden ze behoefte aan winkels om deze producten aan te bieden. Dit leidde tot een scheiding tussen de werkzaamheden van smid en juwelier (dus tussen producent en verkoper) en het uiteindelijke ontstaan van het juweliersvak. Destijds noemde men dat echter nog niet zo; de term juwelier werd pas vanaf

het einde van de achttiende eeuw gebruikt.183 _{De opkomst van het juweliersvak werd versterkt}

doordat edelstenen een steeds grotere rol gingen spelen in de zeventiende eeuw. Voortaan werd het sieraad slechts gezien als een houder om edelstenen te tonen. Hierdoor werd het aandeel van de edelsmid bij het maken van sieraden steeds kleiner en traden edelsteenzetters

op de voorgrond.184 _{De eindproducten – de bezette sieraden – waren bij juweliers te koop. Het}

juweliersvak was tegen die tijd een gevestigd en zelfstandig vak geworden, dat bovendien aanzien genoot. Uit inkomensgegevens blijkt namelijk dat juweliers tot de slechts 6 – 8% van

de stedelijke huishoudens in Holland behoorden met een jaarinkomen van boven de ƒ1000.185

Onder deze groep vielen beroepen, zoals hoge officieren, kooplieden, artsen, notarissen, advocaten en ondernemers, zoals brouwers een zeepzieders. Het aantal juweliers in de Republiek was desalniettemin relatief laag. In de meeste grote steden waren geen of slechts een enkele juwelier aanwezig. Amsterdam en Den Haag waren uitzonderingen, met de

vestiging van een groot aantal juweliers.186

179 _{Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en hun gilde’, 142-143.} 180 _{Jan R. de Lorm, Amsterdams goud en zilver, (Amsterdam 1999), 9.}

181 _{Rasterhoff, ‘The Markets for Art’, 250. En Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden’, 136-139.} 182 _{van den Heuvel en Ogilvie, ‘Retail development in the consumer revolution’, 69.} 183 _{Hesselink, ‘Goud- en zilversmeden en hun gilde’, 142-143.}

184 _{Gans, Juwelen en mensen, 112.}

185 _{de Vries en van der Woude, Nederland 1500-1815, 649-650.}

186 _{In 1742 waren er in Amsterdam en Den Haag respectievelijk 97 en 12 juweliers aanwezig waren. Dat geeft een gemiddelde van 1 juwelier per 2500}