Gevangenen en gedeporteerden’

DE G R O E P W E I G E R A A R S V A N DE ‘ L O Y A L I T E I T S V E R K L A R I N G ’ O N ­

D E R

d e b e r o e p s o f f i c i e r e n (p. 123, r.2 1 en 23). De groep werd in september '40 met acht, niet zeven officieren uitgebreid, onder hen drie, niet twee, officieren van het Algem een Hoofdkwartier.

DE W E G V O E R I N G V A N G E N E R A A L W I N K E L M A N

(p. 129, r. 12—14). Zijn drie adjudanten en zijn chauffeur hadden gevraagd, hem te mogen vergezellen. Dat werd, wat twee adjudanten en de chauffeur betrof, goedgevonden.

m a j o o r

C.

g i e b e l (p. 13 3, r. 5 v.o.). Zijn voorletter is abusievelijk als ‘ G ’ aangegeven.

DE O F F I C I E R VA N HE T K O R P S M A R I N I E R S BIJ DE C O L D I T Z - G R O E P

D E E L 8

* DE S I M U L A N T E N O N D E R DE K R I J G S G E V A N G E N O F F I C I E R E N IN

l a n g w a s s e r (p. 137, r.9—7 v.o.). Ten onrechte is hier m elding gemaakt van kapitein M. de Boer. Hij kwam vrij op verzoek van de directie van de Nederlandse Spoorwegen.

DE N E D E R L A N D S E K A M P O U D S T E I N S T A N I S L A U

(p. 1 38, r. 11 - 1 2 ) . Luitenant-generaal S. G. Nauta Pieter was opvolger van vice-admiraal B. Schreuder.

k o l o n e l s. v e l d m e i j e r

(p. 139,

r.

11).

Was kolonel van de Generale Staf, niet van de infanterie.

*

k a p i t e i n

1.

l

.

u i j t e r s c h o u t (p.

139).

Aan hetgeen op p.

138

en

139

over de door velen afgekeurde actie van deze verm eld is wordt het volgende toegevoegd: Uijterschout werd in december ’

4 2

in staat gesteld, naar bezet Nederland terug te keren waar hij een functie kreeg bij het Rijkstextielbureau. In

'4 4

kwam hij in contact met de illegaliteit in westelijk Noord-Brabant. Daar is hij actief geweest bij het verzamelen en doorgeven van belangrijke spionagegegevens, met name toen de Geallieerden in Noord-Brabant doordrongen.

DE U I T S T A N I S L A U O N T S N A P T E O F F I C I E R E N DI E I N V R I J H E I D B L E ­

V E N

(p.

143,

r.

10).

Dit waren er zes, niet vijf. Van die zes wist schout- bij-nacht L. A. C. M. Doorman samen met luitenant-ter-zee D. W. baron van Lynden Engeland te bereiken. Luitenant G. H. M. van der Waals (p.

143,

r.

15—18)

is in

'4 8

in een gevangenis te M oskou overleden.

DE O N T S N A P P I N G V A N O F F I C I E R E N U I T H E T K A M P S T A N I S L A U

(p.

146,

derde alinea). D e v ijf die tijdens de verhuisdrukte ontsnapten, deden dit via een gat onder de buitenmuur, waardoor reeds eerder drie officieren waren gevlucht. Luitenant van der Waals was in augustus

'4 3 ,

verkleed als Servisch soldaat-corveeër, door de hoofdpoort ontsnapt.

O N T V L U C H T I N G E N V A N R E S E R V E - O F F I C I E R E N

(p.

I5 7 ,

r.

l8 ).

Uit het kamp bij Lissa zijn er acht ontvlucht, zeven tijdens de drukte van de verhuizing naar Neu-Brandenburg.

d e r a n g v a n

s S - S C

h a r f ü h r e r

(p. 169,

r.

18).

Deze is een onderof­ ficier (zelfde correctie: noot 2, r. 3).

*

d e v i j f

‘

g i j z e l a a r s v a n r o t t e r d a m

’

(p. 186, r. io—15). Deze passage heeft betrekking op Bennekers, niet op Ruys. D rie van de v ijf weigerden geblinddoekt te worden voor het vuurpeloton en de enige naam die wij kennen (p. 187, r. 1 v.o.), is die van Ruys.

f o r t s p i j k e r b o o r (p.225, noot 1, r.6). Ligt in Noord-H olland. t e k s t c o r r e c t i e s (p.226, onder D). V oor ‘Lost’ leze men: Tost, voor ‘Tiebenau’ : Liebenau.

t e k s t c o r r e c t i e (p.234, r. 16). Voor ‘adjudant-inspecteur’ leze men: adj unct-inspecteur.

d r

.

w . k a t (p.237, r.21). Was niet van Joodse afkomst.

j .

M.

k a u b

-

m e e s t e r s (p.2 4 1, r. 11). Was medewerkster van d e ‘eerste’ O D , niet van de Stijkelgroep.

EEN G E D I C H T V A N ‘ ME L I S S T O K E ’ ( H E R M A N S A L O M O N S O N ) (p.

302

,

r. 9 v.o. en noot 2). Het geciteerde gedicht is van zijn hand.

* DE V O N N I S S E N , G E W E Z E N T E G E N DE L E D E N V A N DE D I E N S T

-w i m e n d e g r o e p

-

o o s t e r h u i s (p.358, r.4 -2 v.o.). Gaston Vander- meerssche en zijn naaste m edewerker Jo h n Cohen zijn w èl geëxecuteerd. h a r m e n v a n d e r l e e k (p. 367, r.4 v.o.). Zijn voornaam is abusievelijk als ‘Herman’ aangegeven.

d e k a p e l m e e s t e r i n a u s c h w i t z

-

b i r k e n a u (p.4óo,r. 13 v.o.).Zijn juiste familienaam is: Kopycinski.

N E D E R L A N D E R S I N H E T A U S S E N K O M M A N D O - L A N G EN ST E I N

(p. 489, r. 18). V oor "4 3 ’ leze men: '44.

p a s t o o r a

.

j . s c h e e r u i t v e l p (p. 542, noot i, r. 3). Zijn naam is abusievelijk als ‘Scheers’ vermeld.

O N T S N A P P I N G ME T V L I E G T U I G E N N A A R E N G E L A N D

(p.582, r. 13). V oor ‘twee Fokker’s G - i ’ leze men: een Fokker G - i en een T VIII W.

D E E L 8

DE G E V A N G E N E N I N H E T C O N C E N T R A T I E K A M P S C H O O R L (p.

582, r. 5—2 v.o.). De vier-en-tw intig waren inwoners van Zandvoort en om ­ geving die deel hadden genomen aan een eindexamenfeest waarvoor uitnodigingen verzonden waren die honende anti-Duitse termen hadden bevat (vier werden tot gevangenisstraf veroordeeld, de overigen vrij spoedig vrijgelaten).

*

w i l l y e n g b r o c k s (p. 587, noot 3). Het woord ‘beweerde’ drukt twijfel uit — wij vervangen het door: schreef. Engbrocks was, zoals al eerder bleek (p. 406, noot 3), de gevangenen welgezind.

DE M O O R D OP DE R U S S I S C H E K R I J G S G E V A N G E N E N U I T H E T K A M P

A

m e r s f o o r t (p. 594, r. 9 v.o.). Zij zijn niet op de Leusder hei maar dicht bij het kamp doodgeschoten.

m r

.

m

.

l

.

k a n

(p .6 1 0 ,

r.

9 — n ) .

Deze is niet in het concentratiekamp Am ersfoort omgekomen maar in Bergen-Belsen.

DE ‘ A S O C I A L E N ’ I N HE T C O N C E N T R A T I E K A M P O M M E N (p .6 3 6 ,

r. 7—I v.o.). Zij die door de kampleiding als ‘asocialen’ werden aangeduid, waren dat lang niet allen.

DE B E H A N D E L I N G V A N DE G E V A N G E N E N I N O M M E N NA ME I

'4 3 (p.637, r.6—9). D e leden van de extra-afgebeulde Strafkompanie werden w èl kaalgeknipt. Een priester werd slechts eens in de maand, een predikant een enkele keer toegelaten. D e familiebezoeken op zondag vonden met grote tussenpozen plaats en duurden kort.

* H E T S M O K K E L E N V A N B R I E V E N U I T HE T C O N C E N T R A T I E K A M P

v u g h t (p. 7 17 —18). Deze passage dient te luiden: Incidenteel werden ook w el clandestiene brieven het kamp uitgesmokkeld door politiemannen die ‘goed’ waren. M eer systematisch werd dat in de zomer van '43 gedaan door een opperwachtmeester van de gemeentepolitie uit Den Bosch, L. M. A. Hermse, die verscheidene malen in gezelschap van een politie­ man uit Vught het kamp wist binnen te kom en; hij stopte dan telkens een hoeveelheid clandestiene brieven in de borstzak van zijn tuniek. Nu was Hermse al eens eerder aan een S S ’er opgevallen doordat hij hulp had trachten te bieden aan Joden in een van de Aussenkommandos van Vught — toen die S S ’er Hermse op 3 augustus '43 Vught zag verlaten, greep hij onm iddellijk in; Hermse, in wiens borstzak meer dan twintig brieven

werden gevonden (er bleek ook dat hij hoeveelheden vitaminen het kamp had binnengesmokkeld), werd een jaar lang in Vught gevangen gehou­ den.

Bij een andere gelegenheid (wij weten niet w ie daarbij betrokken was) werden brieven die het kamp binnengesmokkeld waren, hetgeen ontdekt was, door op de Kommandantur werkzame gevangenen zo snel w egge­ werkt dat Lagerkommandant Chm ielew ski ervan overtuigd was dat S S ’ers dat hadden gedaan — een hele groep S S ’ers moest een middag lang strafexerceren.

H E T V E R T R E K V A N D A V I D K O K E R EN DE P H I LI P S - G R O E P U I T HE T

J U D E N D U R C H G A N G S L A G E R TE V U G H T (p.

720

, r. 10 V.O.).

V iel

o p 2,

niet op 3 ju n i '44 (zelfde correctie: p. 786, r. 15 v.o. en daar vervalt noot 2) en het vertrek vond, anders dan de geciteerde getuige (niet: Koker) vernam, kort voor middernacht plaats.

* DE B E L E V I N G VA N DE J O O D S E G O D S D I E N S T I N DE K A M P E N

w e s t e r b o r k e n b e r g e n

-

b e l s e n (p.725 e.v.). Op 12 december '78 zond de emeritus-opperrabbijn A. Schuster ons vanuit Jeruzalem een b rief waarin hij opmerkte dat mr. A. J. Herzberg in Kroniek der Jodenver­ volging en prof. dr. J. Presser in Ondergang te w einig aandacht hadden besteed aan de beleving van de Joodse godsdienst in kampen als W es­ terbork en Bergen-Belsen. ‘Zij beiden’, aldus Schuster, ‘stonden ver van het religieuze Joden dom ’ — hij meende evenwel dat het niet juist zou zijn wanneer daarover in ons werk niet werd geschreven. Wij later derhalve hier het grootste deel uit Schusters b rief volgen — hij schreef:

‘ Het gedrag der z.g. orthodoxe Joden in Westerbork zowel als in Bergen- Belsen was van dien aard (de w einige uitzonderingen daargelaten), dat zij een voorbeeld waren voor de anderen met betrekking tot de rustige aanvaarding van hun lot. Zij maakten geen ruzie, drongen niet naar voren bij de etensverdeling, maar zaten rustig in hun hoekje te lezen o f te bidden. Zij beantwoordden geheel aan het beeld, dat de niet-vrom e Joden van hen hadden.

W at het religieuze leven betreft, werden in Westerbork dagelijks godsdienst­ oefeningen gehouden. M ij staan nog voor de geest een indrukwekkende predi­ katie van de heer I. Maarsen, opperrabbijn van D en Haag, en eén wetenschappe­ lijke voordracht van de heer S. Dasberg, waarnemend opperrabbijn van Amster­ dam. Ik zelf heb in een der synagogen op de H oge Feestdagen het gebed geleid en heb enige malen jongens, die bar mitswa (kerkelijk meerderjarig) werden, toegesproken. Ik heb daar zelfs een huwelijk ingezegend en (mede) een kerkelijke

D E E L 8

echtscheiding voltrokken. M ijn mederabbijnen deden hetzelfde in hun kring en hun barak In Westerbork ging dat alles vrij gemakkelijk.

Veel moeilijker was het in Bergen-Belsen. Hiervan kan ik u het volgende mededelen.

Aan de spits van de stoet gevangenen, die op II januari 1944 van het station naar het kamp te voet ging, liep iemand, het was mijn zwager de heer J. Goldschmidt, met een wetsrol op de arm.

M ijn ambtgenoten de heren S. Dasberg en A. B. N . Davids, opperrabbijn van Rotterdam, werd (zij hadden als beroep rabbijn opgegeven) het zwaarste werk opgelegd, waardoor zij te uitgeput waren om actief aan het geestelijke werk deel te nemen. M et de heer Dasberg gebeurde het volgende. Hij kreeg de order de beerput alleen te ledigen. Toen hij na vele uren daarmee klaar was en naar boven klom, zei de Scharführer tot hem: ‘Na, Herr Oberrabbiner, haben Sie sich schmutzig gemacht?’, waarop de heer Dasberg het sindsdien in het kamp en daarna onver­ getelijke antwoord gaf: ‘Nein, nicht mich. Nur meine Kleider. ’

W at m ijzelf betreft, door een ingeving geleid gaf ik als beroep op: leraar in de klassieke talen, wat ook trouwens waar was. O p mij werd dus niet speciaal gelet. Ik organiseerde synagogediensten, leerde en zong met de jeugd en stond stervenden bij. Een van mijn huidige buurtgenoten in Jeruzalem sprak met mij er over, dat ik zijn bar mitswa-viering in Bergen-Belsen had geleid, wat ik mij nog goed herinnerde. M ij staat nog voo r ogen de geheel in het geheim gehouden eredienst op N ieuw jaar (1944) waar ik in het gebed ben voorgegaan en waar zelfs op de sjofar (ramshoorn) geblazen werd. D e dienst op de Grote Verzoendag heb ik in het z.g. Altersheim georganiseerd, waarbij de Duitsers om ons te storen het licht doofden, waarop wij bij kaarslicht het gebed hebben voortgezet.

Ik w eet uit wat men mij naderhand vertelde, dat de gezamenlijke Jodendom s- beleving in Bergen-Belsen bij een aantal mensen het besef om onder alle omstandigheden vol te houden heeft versterkt.’

DE H U I S V E S T I N G V A N DE OP

3

O K T O B E R ' 4 2 I N W E S T E R B O R K

b i n n e n g e v o e r d e

,

o p g e h a a l d e j o d e n (p.733, r. 12). Het door C oen Rood uit zijn herinnering vermelde getal van ‘minstens vierdui­ zend’ is stellig te hoog.

d e v a d e r v a n e s t h e r (e t t y) h i l l es um ( p . 7 3 5 , r. 1 0 - 1 1 ) . Was leraar aan het gymnasium te Hilversum, niet rector (zelfde correctie: p. 7 5 8 ,

r. 9 —8 v.o.).

v e r b e t e r d f o t o

-

o n d e r s c h r i f t (na p .764). Foto 62 toont de O r­ dedienst in Westerbork, niet de Fliegende Kolonne. Op foto 63 geeft Pisk instructie aan ordonnansen.

J O S P I ER EN DE IN T H ER ES I EN S T A D T O P G E N O M E N FI LM (p.

774

,

r. 1—2). Spier maakte schetsjes van de opnamen.

P O S T

u i t b e r g e n

-

b e l s e n (p.

7 7 9 ,

noot

2).

Deze post is een heel enkele keer in Nederland ontvangen. De rest werd door de kam p-SS’ers ver­ nietigd.

H E T T R A N S P O R T V A N DE P H I LI P S - G R O E P U I T V U G H T NA AR

a u s c h w i t z (p.786, noot 3). N oot 3 vervalt. Het transport verliep via

het traject Vught-N ijm egen-Bentheim -H annover-Goslar-Breslau-

Auschwitz.

DE T R E I N T R A N S P O R T E N T O T M I D D E N I N H E T K A M P B I R K E N A U

(p. 802, laatste alinea). Anders dan wij schreven, zijn transporten uit Nederland al van eind maart '44 a f midden in het kamp Birkenau (Auschwitz II) aangekomen.

DE T R A N S P O R T E N N A A R A U S C H W I T Z V A N 2 4 A U G U S T U S ' 4 3

t

.

e

.

m

.

3 s e p t e m b e r '4 4 (p. 806, r. 6—2 v.o.). Als gevangenen werden 6 732 (niet 6632) gedeporteerden ingeschreven, onm iddellijk vergast 6 899 (niet 6 999).

* W E I G E R I N G E N IN H E T E X P E R I M E N T E N - B L O C K V A N HE T C O N ­

C E N T R A T I E K A M P

a u s c h w i t z

i

(p. 853, laatste alinea, en p. 854, eerste en tweede alinea). Er zijn ook omstreeks tien weigeraarsters geweest onder diegenen die in het Experimenten-Block bleven; op één na die om onnaspeurlijke redenen in het Block mocht blijven, werden zij naar Birkenau doorgestuurd.

H E T A U S S E N K O M M A N D O W A A R LEX V A N W E R E N G E V A N G E N Z AT

(p. 860, tweede alinea). Was niet Jawischowitz maar Janina.

In document 1939-1945 D E E L 1 3 (pagina 134-140)