Gerechtelijke en buitengerechtelijke procedures

Gerechtelijke procedures

Binnen de civiele rechtspraak worden niet alleen geschillen behandeld (zaken waarbij ten minste twee partijen met strijdige belangen zijn betrok-ken), maar ook (eenzijdige) verzoeken, zoals een verzoek om gezamenlijk ouderlijk gezag door samenwonende ouders. Partijen kunnen natuurlijke personen zijn, maar ook rechtspersonen zoals stichtingen of bedrijven. De zaken worden meestal ingedeeld in handels- en familiezaken.

Handelszaken hebben meestal betrekking op geschillen over financiële vor-deringen, zoals contractbreuk, huur- en arbeidszaken, incassozaken, schade-claims, maar ook verzoeken om faillissement en schuldsaneringen vallen hieronder.

Familiezaken omvatten onder andere verzoeken tot curatele, bewind of men-torschap, echtscheiding, gezag en omgang, alimentatie of naamswijziging. De bestuursrechtspraak behandelt bezwaren van burgers en rechtspersonen tegen besluiten van overheidsinstanties. Alvorens zij naar de rechter kunnen stappen, moet eerst een bezwaarschrift zijn ingediend bij het desbetreffende bestuursorgaan. Pas als de belanghebbenden het niet eens zijn met het besluit op dit bezwaarschrift, kunnen zij beroep instellen bij de rechtbank. Figuur 2.4 geeft de instroom van zaken weer bij rechtbanken en appel-colleges. Dit betreft dus ook zaken waarin geen sprake is van geschillen (zoals verzoeken om gezamenlijk gezag of beschermingsbewind) en ook zaken waar geen burgers bij betrokken hoeven te zijn (zoals geschillen tussen bedrijven of bedrijven en de overheid). Opvallend is dat het aantal bestuurs-rechtelijke zaken redelijk stabiel is over de jaren, en dat het aantal civielrech-telijke zaken sterk verandert. Het aantal civiele handelszaken is vanaf 2006 sterk toegenomen en na 2010 sterk gedaald. Bij familiezaken is een continue stijging te zien over de jaren. Die stijging is sterk onder meer bij verzoek-schriften met betrekking tot beschermingsbewind (De Heer-de Lange et al., 2013, p. 97).

Figuur 2.4 Instroom gerechtelijke procedures civiel- en bestuursrecht, bij rechtbanken en appelcolleges

0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000 800.000 900.000 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Civiel, handelszaken (incl. arbeidszaken, insolventies, kort gedingen) Civiel, familiezaken

Bestuur, overig exclusief vreemdelingenzaken Bestuur, belasting

Bron: Jaarverslagen Rechtspraak

In tabel 2.2 staat een aantal wijzigingen in wet- en regelgeving dat mogelijk van invloed is op de ontwikkeling van het aantal procedures. Maar ook con-juncturele en andere ontwikkelingen kunnen een rol hebben gespeeld. Wat opvalt, is dat de verschillende bestuursrechtelijke wijzigingen niet tot zichtbare veranderingen in aantallen bestuursrechtzaken hebben geleid. Mogelijk wordt veel in de bezwaarschriftfase opgelost. Over factoren die een rol spelen in de daling van het aantal civiele handelszaken zijn nog geen harde onderzoeksgegevens beschikbaar, maar in studies naar deze rechts-zaken (exclusief insolventies en arbeidsrechts-zaken) wordt gewezen op onder andere: de economische crisis, de nieuwe (hogere) griffierechttarieven en de invoering van speciale wetgeving in september 2009 waardoor het College van Zorgverzekeraars de mogelijkheid kreeg om buiten de rechter om, via loonbeslag, achterstallige premies te innen (zie Eshuis et al., 2014, p. 65; Van Tulder, 2014).

Tabel 2.2 Enkele wijzigingen van wet- en regelgeving op het terrein van civiel- en bestuursrecht

Jaar Civielrecht Bestuursrecht

2004 Wet werk en bijstand, gemeenten verantwoordelijk voor

sociale bijstand, afschaffing verwijtbaarheidstoets.

2005 Uitbreiding hoger beroep belastingzaken

2006 Invoering Zorgverzekeringswet – Huursubsidie wordt toeslag en gaat van huurcommis-sie naar Belastingdienst

– Invoering Zorgverzekeringswet, Belastingdienst ver-antwoordelijk voor zorgtoeslag

2007 Wet maatschappelijke ondersteuning, gemeente wordt

verantwoordelijk 2008 Afschaffing verplicht procuraat

2009 – Bronheffing zorgverzekering: geen rechter meer nodig voor incasso

– Invoering Wet bevordering voortgezet ouderschap en zorg-vuldige scheiding. Flitsscheiding afgeschaft, meer schei-dingen moeten via de rechter. Verplicht ouderschapsplan. 2010 Invoering Wet griffierecht burgerlijke zaken:

nieuwe (hogere) tarieven griffierecht

Wijziging Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening gehandicapten, bevorderen arbeidsparticipatie jong-gehandicapten

2011 – Griffierecht betalen aan de poort

– Competentiegrensverhoging kanton, griffierechtverhoging 2012 Normering buitengerechtelijke incassokosten. Buitengerech-telijke incassokosten worden berekend volgens een staffel en zijn aan een maximum gebonden ter bescherming schulde-naar.

2013 Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid

SZW-wetgeving door wijziging van o.m. de Wet werk en bij-stand

Buitengerechtelijke procedures

Naast de civiele rechtspraak bestaan verschillende instanties waar recht-zoekenden terecht kunnen voor de beslechting van geschillen op specifieke gebieden, zoals consumentengeschillen, huur, financiële dienstverlening, zorgverzekeringen en de bouw. Deze instanties hebben een advies- of beslis-singsbevoegdheid.7 Ze doen onder andere uitspraak op basis van een (bin-dend) advies of arbitraal vonnis. Soms proberen ze ook in eerste instantie zelf te bemiddelen of kunnen partijen alsnog kiezen voor mediation.

Een opvallende ontwikkeling is de daling van de instroom van zaken bij De Geschillencommissie voor consumentenzaken (zie figuur 2.5). Dit te meer omdat door de jaren heen het aantal geschillencommissies is toegenomen. In het Jaarverslag 2012 noemt De Geschillencommissie als mogelijke oorzaak voor deze daling dat door de economische crisis minder transacties plaats-vinden, maar ook dat veel ondernemers klachten proberen te voorkomen

7 Zie hoofdstuk 2 in Rechtspleging Civiel en Bestuur 2012 (De Heer-de Lange et al., 2013) voor een beschrijving van deze instanties.

door problemen eerder en sneller op te lossen (De Geschillencommissie, 2013).

Figuur 2.5 Instroom zaken bij civiele buitengerechtelijke procedures*

0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 18.000 Huurcommissie De Geschillencommissie

Klachteninstituut Financiële Dienstverlening (sinds april 2007) Stichting Klachten Geschillen Zorgverzekeringen (sinds maart 2006) Raad van Arbitrage voor de Bouw

Nederlands Arbitrage Instituut

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

* Door wetswijziging in 2006 zijn gegevens over 2001-2006 van de Huurcommissie niet vergelijkbaar met opvolgende jaren en daarom weggelaten.

Bron: WODC en Raad voor de rechtspraak (2014)

Wat betreft buitengerechtelijke procedures op het terrein van het bestuurs-recht kunnen we inzicht geven in klachten die worden ingediend bij de Nationale ombudsman en bezwaarschriften bij een beperkt aantal overheids-organen.

Bij de Nationale ombudsman kan men terecht met een klacht over de over-heid als men er bij de betreffende instantie niet uitkomt. Tussen 2005 en 2013 schommelt het aantal klachten tussen 12.000 en 15.000 per jaar (Ter Voert et al., 2014).

Figuur 2.6 Afgehandelde bezwaarschriften bij vier grote bestuursorganen 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 50.000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Informatie Beheer Groep/Dienst Uitvoering Onderwijs** Sociale Verzekeringsbank 0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Belastingdienst* Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen

* Uitsluitend bezwaarschriften n.a.v. definitieve, navorderings- en naheffingsaanslagen. Sinds 2010 zijn bezwaarschriften leidend tot een ambtshalve vermindering en ingetrokken bezwaarschriften bij de cij-fers inbegrepen, wat de toename van aantal bezwaren in 2010 ten opzichte van 2009 verklaart. ** Cijfers 2005 t/m 2009 hebben betrekking op IBG, cijfers vanaf 2010 op DUO.

Bron: Klein Haarhuis (2015)

Over het aantal bezwaarschriften dat bij bestuursorganen, zoals gemeenten, wordt ingediend, zijn geen landelijke gegevens beschikbaar. In figuur 2.6 is wel het aantal afgehandelde bezwaarschriften bij vier grote landelijke bestuursorganen weergegeven. De Belastingdienst heeft de meeste schriften te verwerken: jaarlijks tussen ruim 400.000 en ruim 500.000

bezwaar-schriften. In 2006 is de Belastingdienst ook verantwoordelijk geworden voor de uitvoering van de huur- en zorgtoeslag. UWV volgt met vanaf 2008 onge-veer 85.000 jaarlijks afgehandelde bezwaarschriften tegen beschikkingen met betrekking tot de Werkloosheidswet, de Ziektewet en de Wet op de arbeids-ongeschiktheidsverzekering.8 Bij de Dienst Uitvoering Onderwijs is het aantal afgehandelde bezwaarschriften sinds 2007 sterk gedaald naar ongeveer 25.000 bezwaarschriften in 2013. Het aantal bezwaarschriften dat door de Sociale Verzekeringsbank is afgehandeld – met betrekking tot bijvoorbeeld kinderbijslag, AOW en nabestaandenuitkering – daalde vanaf 2005, maar laat in 2013 een scherpe stijging zien naar ruim 20.000 bezwaarschriften.