In dit hoofdstuk onderzoeken we van welke instanties en personen van het vanzelf-sprekende formele netwerk ouders hulp krijgen bij de opvoeding en andere ouderschaps-taken, en welke soort steun dat is. Het gaat hierbij, zoals we in hoofdstuk 1 zagen, om per-sonen die vanuit hun beroep en expertise vaak direct met het gezin in aanraking komen, zoals leid(st)ers in de kinderopvang/peuterspeelzaal, leerkrachten, schoolarts, huisarts en verpleegkundige, medewerkers van het consultatiebureau (cb) en Centrum voor Jeugd en Gezin (cjg) (Kesselring et al. 2012). Ook rekenen we de (eventuele) werkgever van ouders hiertoe omdat deze beroepsmatig indirect bij het gezin betrokken is in de zin van het kun-nen faciliteren van de combinatie van zorg- en werktaken. Het cjg, cb, de huisarts, ver-pleegkundige en schoolarts zijn laagdrempelige (eerstelijns) voorzieningen voor ouders met zorgen, vragen en problemen rondom het opgroeien en opvoeden van hun kinderen, die hen zo nodig ook kunnen doorverwijzen naar meer specialistische hulp (Friele et al.
2018). Daarnaast onderzoeken we in hoeverre ouders gebruikmaken van andere betaalde diensten (dan de kinderopvang), zoals huishoudelijke hulp, boodschappen- en maaltijd-services en van andere bronnen van steun, zoals internet en tv.
Net als in hoofdstuk 2 presenteren we per onderwerp eerst de data van de surveys en gaan we daarna in op de gegevens uit de interviews. Anders dan in hoofdstuk 2, waarin we bij de presentatie van de resultaten uitgingen van de vormen van steun, structureren we de informatie in dit hoofdstuk op basis van de verschillende netwerkleden. Dit doen we omdat er nauwelijks kwantitatieve data beschikbaar zijn over vormen van steun van het vanzelfsprekende formele netwerk. Bovendien zijn ook niet alle soorten steun van toepas-sing bij dit netwerk, zoals financiële steun en sociale steun ter ontspanning.
3.1 Steun van het vanzelfsprekende formele netwerk
Het gebruik van het vanzelfsprekende formele netwerk is onderbelicht in eerder onder-zoek, terwijl het wel een belangrijke pijler is van het jeugdbeleid (Bartelink en Verheijden 2015; Friele et al. 2018). In het sociaaldomeinonderzoek is ouders gevraagd in hoeverre zij hulp krijgen bij de opvoeding van personen uit het vanzelfsprekende formele netwerk. In deze survey geeft 1 op de 20 ouders aan het afgelopen jaar hulp bij de opvoeding te heb-ben gekregen van school, kinderopvang of peuterspeelzaal; 1 op de 25 ouders kreeg die hulp van het Centrum voor Jeugd en Gezin (cjg) of consultatiebureau (cb) of schoolarts (tabel 3.1). Veel minder ouders hebben hulp bij de opvoeding ontvangen van de huisarts of een verpleegkundige (1%). Waarschijnlijk is hier sprake van onderrapportage omdat we vermoeden dat respondenten de vraag in de survey vooral hebben geïnterpreteerd als een vraag naar hulp bij opvoedproblemen. De vraag is namelijk ingebed in een vragenlijst over (hulp bij) beperkingen en problemen. We kijken vooral naar verschillen naar
sociaal-demografische kenmerken in het gebruik van hulp van verschillende personen of instanties
van het vanzelfsprekende formele netwerk. We zien dat ouders van jongere kinderen (t/m 11 jaar) vaker hulp bij de opvoeding krijgen van school en de kinderopvang dan de ouders van oudere kinderen (12 t/m 17 jaar). Ouders van kinderen die nog niet naar school gaan (0-3 jaar) ontvangen vaker hulp van het cjg en (logischerwijs) cb dan ouders van school-gaande kinderen. Verder zien we dat moeders, hoger opgeleide ouders en ouders van jon-geren van 12-17 jaar vaker een beroep doen op opvoedhulp van de huisarts of verpleeg-kundige dan vaders, lager opgeleide ouders en ouders van jongere kinderen. Mogelijk kloppen ouders pas bij deze netwerkleden aan als er echt iets aan de hand is of wanneer problemen te gevoelig en privé worden om met het informele netwerk te bespreken. De kans op dat soort problemen is groter bij oudere kinderen: die hebben vaker emotionele en gedragsproblemen dan jongere kinderen (vgl. Stevens et al. 2018). Dat moeders vaker dan vaders hulp bij de opvoeding van de huisarts en verpleegkundige ontvangen, kan ermee te maken hebben dat zij meer tijd doorbrengen met hun kinderen dan vaders, meer verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse gang van zaken en vaker lastige situaties met hun kinderen tegenkomen (Portegijs et al. 2016; 2018). Dat hoger opgeleide ouders vaker een huisarts raadplegen bij de opvoeding kan komen doordat zij situaties mogelijk eerder als problematisch beschouwen en daarbij vaker professionele hulp inschakelen dan lager opgeleide ouders (Van den Broek et al. 2013).
Tabel 3.1
Gebruik van hulp bij de opvoeding vanuit het vanzelfsprekende formele netwerk van ouders naar achtergrondkenmerken van ouders en kinderen (0-17 jaar), 2017 (in procenten, n = 1431)a
hulp van school/
kinderopvang, psz hulp van cjg/cb/
schoolarts
hulp van huisarts/
verpleegkundige
totale groep 5 4 1
geslacht ouder
man 5 2 0*
vrouw 6 5 2
opleidingsniveau
laag 5 7 1~
midden 5 3 1*
hoog 6 3 2
7 4 g e b r u i k v a n v a n z e l f s p r e k e n d e f o r m e l e s t e u n , b e t a a l d e d i e n s t e n
Tabel 3.1
a De volgende vraag werd voorgelegd: ‘Heeft u in de afgelopen 12 maanden hulp gehad bij de opvoeding van uw kind/één of meer van uw kinderen? Bij ja: ‘Van wie kreeg u hulp bij de opvoeding van uw kind(eren). Is dat: familieleden, etc. (meerdere antwoorden mogelijk)’ n = 585. We presenteren alleen de cijfers van de totale groep en van de groepen die van elkaar verschillen. Cijfers met een ster betekenen dat die groep significant verschilt van de groepen zonder ster (p < 0,05). Bij drie groepen betekent een cijfer met een ~ dat die groep niet afwijkt van de andere twee groepen met en zonder ster. Een voorbeeld: ouders met een hoog opleidingsniveau krijgen vaker hulp bij de opvoeding van een huisarts of verpleegkundige dan ouders met een gemiddeld opleidingsniveau. Ouders met een laag opleidingsniveau zitten hier tussenin en verschillen niet van beide andere groepen. Het
hulpgebruik verschilt niet afhankelijk van migratieachtergrond, inkomen, werksituatie, samenstelling van het gezin en het aantal kinderen.
Bron: scp/cbs (sdi’17), gewogen gegevens
3.1.1 Steun van betaalde kinderopvang
Van de professionals die een vanzelfsprekende rol hebben in het leven van ouders en kin-deren zijn leerkrachten op school en leidsters van de kinderopvang en peuterspeelzaal het meest frequent in beeld voor ondersteuning bij de opvoeding. Dat zagen we in het sociaal-domeinonderzoek, is in lijn met eerder onderzoek (Bot et al. 2013; Doorten en Bucx 2011) en we zien het ook terug in de diepte-interviews. Via de interviews krijgen we ook zicht op de soorten hulp die ouders van deze professionals ontvangen. Verschillende ouders noe-men dat deze professionals een rol spelen bij gesprekken over de kinderen (een luisterend oor), het onderling afstemmen van ontwikkelingsdoelen, het mede opvoeden en het geven van advies bij de opvoeding. Zij zijn belangrijke pedagogische basisvoorzieningen (Kessel-ring 2019).
Ongeveer twee derde van de ouders van baby’s maakt gebruik van formele opvang, zo blijkt uit het kinderopvangonderzoek (tabel 3.2). De meeste ouders kiezen voor een kinder-dagverblijf; ongeveer een op de tien heeft een gastouder ingeschakeld. Gemiddeld gaan baby’s ongeveer twee dagen per week naar het kinderdagverblijf of de gastouder. Gemid-deld vier op de tien ouders van kleuters maken gebruik van opvang bij een centrum voor buitenschoolse opvang, ongeveer een op de acht (ook) van voorschoolse opvang. Ruim een kwart maakt ook gebruik van opvang tijdens schoolvakanties. Vergeleken met de baby’s gaan kleuters minder uren naar de opvang: gemiddeld tien uur per week. Niet alle ouders maken evenveel gebruik van formele kinderopvang: hoger opgeleide ouders, ouders met een hogere inkomenspositie en ouders met een partner maken hier vaker
gebruik van dan lager opgeleide ouders, ouders met een lagere inkomenspositie en alleen-staande ouders (niet in tabel). Dit heeft deels te maken met verschillen in
arbeids-participatie en met financiële overwegingen, maar ook met opvattingen van ouders over opvang. Moeders van de hogere ses-groepen werken meer uren en ouders van deze groe-pen vinden de opvang betaalbaarder, toegankelijker en veiliger dan ouders van lagere ses-groepen (Cloïn 2010; Roeters en Bucx 2016; 2018).
Tabel 3.2
Gebruik van de verschillende vormen van formele opvang, ouders van baby’s en kleuters, 2017 (gebruik in procenten en gemiddeld aantal uren per week)a
ouders van baby’s ouders van kleuters gebruik (%) aantal urenb gebruik (%) aantal urenb
kinderdagverblijf 55 18
bso
voorschoolse opvang 12 3
naschoolse opvang 40 7
opvang in vakanties 27
gastouder 12 16 9 10
a Tabel is afkomstig uit rapport Kijk op kinderopvang (Roeters en Bucx 2018; tabel 3.8). Omdat ouders van meerdere vormen van opvang gebruik kunnen maken, tellen de percentages niet op tot 100%.
nbaby's = 899; nkleuters = 930.
b Enkel berekend voor ouders die dit type opvang gebruiken.
Bron: scp/cbs (Kok’17), gewogen gegevens
In overeenstemming met wat we net in tabel 3.2 zagen, maakt meer dan de helft van de geïnterviewde ouders in het kwalitatieve onderzoek gebruik van een vorm van betaalde, professionele kinderopvang. Voor jonge kinderen gaat het vaak om opvang in een kinder-dagverblijf of bij een gastouder. Verschillende van de geïnterviewde ouders kiezen, zoals ook bij het onderzoek van Roeters en Bucx (2018) naar voren kwam, voor een mix van zowel formele als informele opvang.
Een deel van de ouders van schoolgaande kinderen maakt of maakte daarnaast gebruik van een vorm van buitenschoolse opvang. Enkele ouders noemen de peuterspeelzaal.
Als het om ondersteuning bij de opvoeding gaat, vertelt een aantal ouders in de interviews dat ze de pedagogische setting van de opvang waarderen en dat professionals van de kinderopvang of buitenschoolse opvang hun kinderen andere dingen kunnen leren dan zij thuis leren. Ouders beschouwen hen als medeopvoeders. Een voorbeeld daarvan is een citaat van een moeder die voor haar kinderen buitenschoolse opvang gebruikt:
Ik vind het ook goed dat ze daar te maken hebben met andere volwassen personen […] dat ze daar ook gewoon in een groep leren omgaan […] Kijk, als we thuis zijn en ze roepen mij dan krijgen ze mijn aandacht vrijwel direct. En de opa en oma die springen er meteen bovenop en in zo’n groep met zo’n leidster, daar leren ze denk ik ook weer andere dingen van dan die ze thuis leren. (moeder van twee kinderen van 4 en 6 jaar)
7 6 g e b r u i k v a n v a n z e l f s p r e k e n d e f o r m e l e s t e u n , b e t a a l d e d i e n s t e n
In gesprekken met de leid(st)ers van de opvang/peuterspeelzaal worden de aanpak en benadering van de kinderen thuis en op de opvang regelmatig afgestemd. Zo vertelt een vader dat hij zijn dochter meer stimuleert de volgende dag te ontbijten als hij van de peu-terspeelzaalleidster hoort dat zijn dochter die ochtend extra veel behoefte aan eten had.
Ook heeft hij zijn gedrag rondom het afscheid van zijn dochter bij de peuterspeelzaal aan-gepast op basis van feedback van de leidster. Het afscheid viel zijn dochter soms zwaar en van de leidster kreeg deze vader te horen dat als hij rustig de tijd nam om nog even een boekje met haar te lezen, het beter met haar ging gedurende de ochtend dan wanneer hij haar gehaast wegbracht:
En ja, dan hoor je ook bij haar wat dan goed werkt en niet goed werkt en het helpt met name daarbij […] waar we haar juist mee blij kunnen maken of juist niet, daar helpt het zeker wel bij. Ja. (vader van twee kinderen van 2 en 4 jaar)
Ook kunnen sommige ouders hun onzekerheid over het gedrag van hun kind kwijt bij de leidsters van de opvang. Die zien ze regelmatig en staan dichtbij. Dezelfde vader als van het vorige citaat zegt hier het volgende over (ten aanzien van een van zijn kinderen):
Ja want dan deel je ook meer over wat je eigen overwegingen zijn, waar je over twijfelt. […], je denkt wel dat het gedrag afwijkt, maar dat betekent dat je normen hebt waar je tegen, wat is normaal en wat is niet normaal? Ja, voor een 3-jarige die heeft zelf die norm nog niet, maar dat soort overwegingen deel je wel met iemand die iets dichterbij staat dan met iemand die wat verder weg staat voor je gevoel.
Een andere vader van twee jonge kinderen vraagt zich af of het ‘scheldgedrag’ van een van zijn kinderen ‘normaal’ is. Hij vertelt dat de leidster van het kinderdagverblijf een terug-koppeling geeft op dit ongewenste gedrag van zijn kind, hem geruststelt en tips geeft over hoe hij ermee om kan gaan:
R: [De leidster] zit elke dag tussen kinderen die de leeftijd hebben van mijn kinderen, dus die merkt ook gedrag op wat afwijkt of gedrag waar ik denk dat het afwijkt terwijl dat dus hele-maal niet afwijkt want dat doen alle kinderen. […]
I: Kan je daar een voorbeeld van geven?
R: Schelden, een kind van 3 begint met vieze woordjes zeggen, dat is spannend en ik denk dan heb ik hier een kind dat loopt te schelden en ik weet zelf ook wel dat dat bij de leeftijd hoort, […] en [de leidster] zegt dat doen ze allemaal en dat moet je gewoon negeren en als die echt te ver gaat hem apart zetten of uit de situatie halen. (vader van twee kinderen van 1 en 3 jaar)
In de interviews zijn ook ouders aan het woord die afstemmen met en profiteren van adviezen van een gastouder: ‘[M]et de gastouder op maandag daar stem ik natuurlijk ook wel mee af van hoe ik het vind en zij signaleert soms ook wel dingen’ (moeder van drie kinderen tussen 7 en 12 jaar). De interviews bevestigen hiermee het beeld dat ouders die professionele/betaalde opvang voor hun kinderen gebruiken, daarmee in potentie ook de beschikking hebben over een luisterend oor en een extra bron van advies bij de opvoeding.
3.1.2 Steun van school
Binnen het onderwijs is partnerschap tussen ouders en school een belangrijke beleidsdoel-stelling. Een goede communicatie tussen ouders en de school en onderwijsondersteunend gedrag van ouders zoals voorlezen, helpen bij het huiswerk en gesprekken voeren met de leerkracht worden gezien als positieve factoren die bijdragen aan de ontwikkeling van kin-deren op school (ocw 2019). Uit eerder onderzoek blijkt dat ook ouders zelf vinden dat een goede samenwerking tussen hen en de school belangrijk is voor de ontwikkeling en leer-prestaties van hun kind (Herweijer en Vogels 2013). Dan gaat het niet alleen om de cogni-tieve ontwikkeling:
R: Op school kreeg hij seksuele voorlichting en toen kwam ik op de ouderavond en toen zei de juffrouw dat hij had gezegd van: ‘Oh dat weet ik allemaal, dat heeft papa allemaal al verteld’. […] Daar ging de ouderavond toen wel over van hoe wij dat met de kinderen bespraken. Dus als we het dan over opvoeding hebben dan komt school daar weer een stukje bij kijken. (vader van een zoon van 17 jaar)
Uit de interviews leren we dat hoe ouder de kinderen zijn, hoe verder de ouders op afstand komen te staan van de schoolomgeving. Met de toenemende zelfstandigheid van kinderen is dat geen vreemde bevinding (zie ook het eerdere kwantitatieve materiaal in tabel B2.6 en Herweijer en Vogels 2013: 70 e.v.). Een moeder met een jong kind op de basisschool merkt dat de contactmomenten met de leerkrachten op school al beperkter zijn dan die met leid(st)ers van de kinderopvang.
[B]ij de kinderopvang is het nog allemaal heel beschermd hè, en er zitten een paar kindjes op zo’n groep en die leidsters die vertellen altijd wel wat, maar zo gewoon van de basisschool is het alleen ophalen. Alleen als er iets gebeurd is dan krijg je iets te horen […].
(moeder van twee kinderen van 2 en 5 jaar)
Een vader van kinderen in de puberleeftijd vertelt dat het contact met de middelbare school beperkt is tot de tienminutengesprekken met mentoren. Hij ziet de mentoren enkele keren per jaar: ‘Dan gaat het wel over het kind en hoe gaat het op school en wat zijn er aan dingen die je eventueel anders moet doen […]’ (vader van 2 kinderen van 14 en 16 jaar). Een ouder met een kind op het mbo heeft inmiddels bijna geen directe contacten meer met de school.
Op het vmbo […] waren er wel informatieavonden inderdaad, over huiswerk en over wat een kind dan doet op school en hoe je hem daarin kan begeleiden. Maar daar hoor ik op het mbo helemaal niks van. (vader van een kind van 17 jaar)
Naast het reguliere contact tussen ouders en leid(st)ers en leerkrachten, zijn er meer inten-sieve contacten wanneer zich problemen of kwesties voordoen. Wanneer er aanleiding toe is, vragen ouders leerkrachten ook om advies, zoals de ouder die de leerkracht advies vroeg over het omgaan met zijn dochter die werd gepest: ‘[I]k heb wel gevraagd van: “Hoe kan ik dat aanpakken als ze gepest wordt?” want ze komt toch thuis met het verhaal […]’
(vader van vier kinderen tussen 0 en 17 jaar). Of de ouder die samen met de leerkracht de
7 8 g e b r u i k v a n v a n z e l f s p r e k e n d e f o r m e l e s t e u n , b e t a a l d e d i e n s t e n
ontwikkeling van zijn kind volgt en aan de hand van hoe het gaat handreikingen vraagt om de leerontwikkeling kind te stimuleren:
We hebben de laatste keer een gesprek gehad op school en dan zien we alles in een stijgende lijn en daarvoor was het wat minder. Dan zeggen wij op dat moment: nou, wat kunnen we daaraan doen? En dat komt goed zegt de leerkracht. (vader van twee kinderen van 5 en 9 jaar)
De school kan soms ook helpen bij de aanpak van tegendraads gedrag van een kind thuis dat voortkomt uit onderpresteren. Een moeder vertelt dat de school erg met hen mee-denkt en hun ook adviezen geeft over hoe zij thuis kunnen omgaan met hun hoogbegaafde zoon, door uitdagende spelletjes en knutselwerkjes met hem te doen. Dat zorgt ervoor dat hun kind beter luistert en slaapt. Op de dag vóór het interview hadden de ouders daarover een gesprek met de leraren op school en daar waren zij heel blij mee:
We hadden gister echt [een goed gesprek], … we dachten allebei: ‘Zo, wat goed zeg dit.’ Dat ze zo meedenken zeg maar. Niet dat wij daar aankomen met: ‘Help wat moeten we?’ Hele-maal niet, maar wel dat ze uit hunzelf dat dus signaleren en dat wij daar dus thuis ook weer wat mee kunnen. (moeder van twee kinderen van 1 en 4 jaar)
Wanneer de situatie erom vraagt, zijn er ook met een kind op de middelbare school regel-matige contacten tussen ouders en de school.
3.1.3 Consultatiebureau, huisartsenpraktijk en lokale basisvoorzieningen
Hierboven bespraken we twee belangrijke instellingen van de pedagogische basiszorg: de kinderopvang en school. Daarnaast zeggen veel ouders in de interviews dat ze voor hun kinderen regelmatig contact met medische eerstelijnsvoorzieningen hebben, met name het consultatiebureau en de huisartsenpraktijk. We zagen in tabel 3.1 dat het gerappor-teerde gebruik laag is.
Steun van het consultatiebureau
Het consultatiebureau is er voor het monitoren van de ontwikkeling en groei van kinderen in de eerste vier jaar in het leven van kinderen, daarna nemen de schoolartsen en school-verpleegkundigen die taak over. De zorg van het consultatiebureau is preventief, onver-plicht en onderdeel van de gemeentelijke gezondheidsdienst (ggd). Hoewel het consulta-tiebureau bij een meerderheid van de ouders in de interviews bekend is en wordt (of in het verleden werd) bezocht, blijken andere op ouderschap en jeugd gerichte basisvoorzienin-gen zoals het Centrum voor Jeugd en Gezin (cjg) lang niet voor alle ouders bekend (zie ook kader 3.1 over lokale basisvoorzieningen voor ouderschap en jeugd). De huisarts is voor ouders en kinderen de behandelend arts die een luisterend oor biedt, diagnosticeert, medi-cijnen voorschrijft en kan doorverwijzen naar specialistische zorg, bijvoorbeeld in het geval van ontwikkelingsproblemen. Het consultatiebureau komt in iets meer dan de helft van het aantal interviews ter sprake, hetzelfde geldt voor de huisartsenpraktijk. Dit lijkt niet in lijn met de lage percentages die uit het sociaaldomeinonderzoek kwamen (tabel 3.1).
Waar-schijnlijk geven deze cijfers een onderrapportage omdat ouders de vraag in de survey ver-moedelijk hebben geïnterpreteerd als een vraag naar hulp bij opvoedproblemen. In de interviews is ook gesproken over alledaagse vragen over de ontwikkeling en opvoeding van kinderen.
Verschillende ouders geven aan het consultatiebureau als een laagdrempelige voorziening
Verschillende ouders geven aan het consultatiebureau als een laagdrempelige voorziening