fruIt- en GroentetuInen

de oorsprong van de tuinkunst ligt in de tuinbouw, die op zijn beurt nauw verbonden was met de land-bouw. in de middeleeuwen bezaten vrijwel alle abdijen een moestuin. de regel van benedictus bepaalde immers dat de monniken in hun eigen levensonderhoud moesten voorzien. dit betekende dat ze groen-ten, keukenkruiden, geneeskrachtige kruiden en fruit moesten kweken. Middeleeuwse kloostertuinen hadden een rechthoekige of vierkante plattegrond en waren door middel van een padenkruis onder-verdeeld in vier percelen, die op hun beurt onderonder-verdeeld waren in bedden. de bedden in de moestuin waren rechthoekig en rondom afgezet met planken.

de middeleeuwse kloostertuinen stonden model voor de lusthoven van de vorsten en de adel. aangezien er binnen de muren van de middeleeuwse burchten weinig plaats was, werd de lusthof meestal buiten de slotgracht aangelegd. Lusthoven waren altijd ommuurd of omgeven met een doornhaag of een omhei-ning van vlechtwerk. vandaar dat deze lusthoven in de Latijnse bronnen hortus conclusus (besloten tuin) genoemd werden. evenals de kloostertuinen hadden deze lusthoven een vierkante of rechthoekige plat-tegrond en waren ze onderverdeeld in rechthoekige perken, met elkaar kruisende paden. dit patroon lag aan de basis van de ontwikkeling van de geometrische tuin in europa.553

de tuintraktaten van de renaissance en de vroege barok besteedden bijzonder veel aandacht aan de teelt van groenten en fruit. het was pas in de loop van de 17e eeuw dat er geleidelijk aan een scheiding ont-stond tussen de tuinkunst en de tuinbouw. Maar ook daarna bleef de groenteteelt en vooral de fruitteelt een belangrijke plaats innemen in de tuinen.

1. tYpOLOgie

emile stappaerts, leraar aan de tuinbouwschool van vilvoorde en auteur van het boek Praktische leer-gang over groenteteelt (1923), onderscheidde vier types moestuinen: burgerstuinen, werkmanstuinen, landbouwerstuinen en groentetuinen voor de handel.

Burgerstuinen waren gelegen bij herenhuizen en landgoederen. Ze waren meestal ommuurd en werden onderhouden door een professionele hovenier. er werden zowel groenten als fruit gekweekt. de fruit-bomen waren meestal leifruit-bomen. de hoogstamfruitfruit-bomen stonden immers in de boomgaard. de op-pervlakte varieerde van 5 are tot 2 hectare en soms meer. er was gewoonlijk materiaal aanwezig voor het kweken van groenten in het vroege seizoen, zoals glazen klokken, bleekpotten, broeikassen enz. er werden niet alleen grove groenten gekweekt maar ook fijne groenten zoals artisjokken, asperges, toma-ten, komkommers, rabarber, zeekool, enz.. Burgerstuinen hadden meestal een rechthoekige plattegrond. de indeling was afhankelijk van de oppervlakte. de grote tuinen waren door middel van een padenkruis ingedeeld in vier percelen. bij kleinere tuinen was dit slechts zelden het geval. de opbrengst was voor de eigenaar en zijn familie bestemd. het surplus was voor de hovenier, die het mocht verkopen.

Fig. 85 Modelplan-nen van burgerstuiModelplan-nen (Stappaerts 1923).

Werkmanstuinen waren zelden groter dan 10 are. Ze waren gewoonlijk gelegen achter de arbeiders-woning. de plattegrond was meestal rechthoekig. de arbeiderstuin was altijd omgeven door een haag of een afsluiting van metaaldraad. vanwege de geringe oppervlakte werd de tuin niet onder-verdeeld in percelen. in de meeste tuintjes was er een pad van 75 à 100 cm breed dat langs de afsluiting liep. in arbeiderstuinen werden hoofd-zakelijk grove groenten en aardappelen gekweekt. als de tuin groot genoeg was, kon aan de westzijde van het perceel een rij fruitbomen geplant wor-den. tussen deze fruitbomen kon men aardbeien telen. de opbrengst van de tuin was volledig voor eigen gebruik bestemd. typische groenten voor arbeiderstuinen waren uien, wortelen, prei, selder, kolen, erwten, bonen, enz. er werden ook kruiden gekweekt zoals tijm, dragon, bieslook, enz. tot de werkmanstuinen rekende stappaerts ook de volks-tuintjes die aan de rand van de grote steden lagen. Boerentuinen waren vroeger een vast onderdeel van elke boerderij. in de tuin werden niet alleen groenten geteeld maar ook keukenkruiden, ge-neeskrachtige kruiden en bloemen. de opbrengst was bestemd voor de boer en zijn gezin. de tuin werd gewoonlijk door de boerin onderhouden, de

boer gaf voorrang aan de landbouwteelten.554 boerentuinen waren meestal omgeven met een haag van meidoorn, liguster of taxus. de tuin was doorgaans ingedeeld in vier perken, die van elkaar gescheiden waren door met buxus omzoomde paden. veel voorkomende bloemen in boerentuinen waren tulpen, hyacinten, lelietjes-van-dalen, zonnebloemen, goudsbloemen, stokrozen, dahlia’s en zinnia’s. er stonden ook heesters en struiken zoals rozen, pioenen, hortensia’s, boerenjasmijn en sering. de bloemen dienden niet alleen voor de versiering van het boerenhuis maar ook voor veldkapelletjes. de tuin leverde ook ro-zenblaadjes en palmtakken voor de processie. in de boerentuin stonden ook bessenstruiken zoals aalbes, zwarte bes en kruisbes, soms in de vorm van fruithaagjes. vaak stonden er ook vormbomen (topiary) van taxus of buxus. er kwamen zelden of nooit naaldbomen, rododendrons of gazonstroken in voor.

554 stappaerts 1923, 12-13.

handelstuinderijen (of groentetuinen voor de han-del, zoals stappaerts ze noemt) waren omgeven door een haag of door een omheining van planken, die als windschutsel diende. soms werd er aan de buitenzijde ook een gracht aangelegd. in de meeste handelstuinderijen liep er een brede weg rondom de tuin, breed genoeg voor de paardenkar die de groenten naar de markt moest voeren. de tuinen hadden een rationele, geometrische indeling. een deel werd ingenomen door verwarmde kassen en serres, een ander deel door bakken en ramen, en de rest door percelen voor de teelt van groenten in de open lucht. Wegen werden beschouwd als verlo-ren terrein, daarom werden er niet meer aangelegd dan strikt noodzakelijk was. de percelen waar de groenten in de open lucht werden gekweekt, waren doorgaans vierkanten van 25 m lang en 25 m breed. het aantal gewassen was doorgaans zeer beperkt omdat de tuinders zich toelegden op de teelten die het meest rendeerden.

Fig. 88 Voorbeeld van een fruithaag (Burvenich 1865).

2. bekNOpt histOrisCh OverZiCht

in de 16e en 17e eeuw bezaten nagenoeg alle hoven van plaisantie in de Nederlanden een moestuin. deze moestuin lag meestal in de onmiddellijke omgeving van het huis, vaak aan de rand van de walgracht die het huis omgaf. er werden zowel groenten als fruit gekweekt. prestigieuze hoven van plaisantie bezaten uitgestrekte boomgaarden en soms zelfs een wijngaardberg. dat laatste was onder meer het geval met het hof van kardinaal granvelle in brussel555 en het hof van balthazar schetz in hoboken556. terwijl groenten uitsluitend in de moestuin werden gekweekt, werden fruitbomen ook elders in de tuin aangeplant, hetzij als leifruit, hetzij als vrijstaande fruitboompjes. bepaalde fruitvariëteiten stonden hoog aangeschreven en werden soms over grote afstanden vervoerd. Zo liet de graaf van hoogstraten in 1527 twee perenbo-men uit Mechelen aanvoeren die afkomstig waren uit het Land van aalst.557

in de 16e eeuw beleefde de plantkunde in de Nederlanden een ongeziene bloei, met botanici zoals dodo-neus, Clusius en Lobelius. er werden verschillende nieuwe gewassen uit de Nieuwe Wereld geïntrodu-ceerd, zoals de aardappel, de aardpeer, de tomaat en de paprika. daarnaast werden ook nieuwe groenten uit Zuid-europa ingevoerd, zoals de bloemkool, de artisjok, de asperge en de meloen.558 dankzij nieuwe teelttechnieken konden deze groenten nu ook in ons klimaat gekweekt worden. het duurde vrij lang voordat deze nieuwe soorten hun weg vonden naar de landbouw. in de 16e en 17e eeuw waren het nog bo-tanische rariteiten. Ze kwamen slechts voor in universitaire plantentuinen en in de hoven van plaisantie van de adel, de hoge geestelijkheid en de rijke burgerij.

in de tuinen van de barok nam de moestuin een belangrijke plaats in. de bekendste moestuin van europa was ongetwijfeld de Potager du Roi in versailles, die in 1667 werd aangelegd door Jean de la Quintinie (1626-1688), de hovenier van Lodewijk Xiv. de Potager du Roi had een oppervlakte van bijna tien hectare en bestond uit verschillende rechthoekige compartimenten, die op hun beurt onderverdeeld waren in rechthoekige percelen. in het midden van de tuin bevond zich een ronde bassin met een fontein. de la Quintinie was een botanicus, gespecialiseerd in het enten en snoeien van fruitbomen. hij was ook onder-legd in de kunst om groenten buiten het seizoen te telen. hij schreef ook een handleiding voor de fruit- en groenteteelt, Instructions pour les jardins fruitiers et potagers, die in 1692 postuum verscheen.559 de Potager du Roi diende zowel tot nut als tot sier. hij voorzag het paleis van versailles gedurende het grootste deel van het jaar van fruit en groenten en het was ook een aangename plek om te wandelen en te verpozen.

555 de Jonge 2001, 71.

556 “item betaelt Jacop de vleminck van den wijnberch tot hoboken te maken ende dat voor dierste bestedinge 95 lb. ara, familie d’ursel, L1164, rekening 1560. item betaelt van vrachte van een schuyte calcx ende vuyt te doene verbesicht aen den wijgaert-berch gecomen van rypelmonde gommaeren de metsere toecommende 5 lb. item betaelt van 40000 hollantschen steen vuyte schepe te draghen ende verbesicht sijn aen den wygaertberch gommaeren den metsere oeck toecommende 3 lb. 10 s. (…) item betaelt aen gommaer van vosdonck metser alst blijckt bij sijnder handt de somme van 298 gulden ende 13 stuyvers toecom-mende van stene gelevert aen den vygaertberch alsoe ick metten voern. gommaer afgerekent hebbe ende veraccordeert zijn hier 298 lb. 13 s.” ARA, familie d’ursel, L1164, 1562.

557 stadsarchief hoogstraten, 180, boek 8, f° 40 r° (meegedeeld door Jan bleys, ars horti). 558 pitrat & Foury 2003.

terwijl de moestuinen in de 16e en 17e eeuw vlakbij het huis lagen, werden ze in de 18e eeuw doorgaans iets verder van het huis aangelegd. Niettemin bleef de moestuin als aparte enclave deel uitmaken van het geheel. een wandeling begon of eindigde vaak in de moestuin, waar de eigenaar trots zijn nieuwe exotische planten, vruchten, bijzondere groenten of een kas toonde.560

in de 18e eeuw waren in de Lage Landen verschillende pomologen actief die zich toelegden op de ontwik-keling van nieuwe fruitvariëteiten. de uit duitsland afkomstige Johann hermann knoop (ca. 1700-1769) wordt beschouwd als de grondlegger van de pomologie. knoop was werkzaam in Friesland en publiceer-de verschillenpubliceer-de, rijk geïllustreerpubliceer-de boeken, zoals Pomologia (1758) en Fructologia (1763). bekenpubliceer-de belgi-sche pomologen waren Jan-baptist van Mons (1765-1842), hoogleraar in de chemie en de agronomie aan de universiteit van Leuven, Nicolas hardenpont (1705-1774), een pastoor uit Mont-panisel uit bergen die ook wetenschappen had gestudeerd aan de universiteit van Leuven, en majoor pierre-Joseph esperen (1780-1847), een officier van Napoleon die zich na zijn ontslag uit het leger toelegde op het ontwikkelen van nieuwe perenvariëteiten. de pomologen experimenteerden niet alleen met appelen en peren maar ook met andere fruitsoorten. het duurde echter vrij lang voor hun nieuwe inzichten ingang vonden in de land- en tuinbouw. de boeren en tuinders hielden lang vast aan de traditionele technieken.561

in de Franse tijd werden verschillende tuinbouwmaatschappijen gesticht. sommige ervan vonden hun oorsprong in een ouder dorotheabroederschap (cf. hoofdstuk parterres en bloembedden). de oudste van deze maatschappijen was de Société de botanique en d’agriculture te gent (gesticht in 1804). Omstreeks 1830 telde belgië een tiental tuinbouwmaatschappijen. in 1864 waren er reeds 40. de tuinbouwmaat-schappijen legden zich vooral toe op de sierteelt en de fruitteelt. de belangstelling voor de groenteteelt bleef beperkt. binnen de genootschappen bestonden soms spanningen tussen de voorstanders van de sierteelt (horticulture de luxe) en de voorstanders van de groenten- en fruitteelt (horticulture d’utilité). de genootschappen organiseerden regelmatig tentoonstellingen, wedstrijden en lezingen en gaven soms een eigen tijdschrift uit.562

de mislukte aardappeloogsten in de jaren 1845-1847 en de crisis van de linnensector leidden tot een toenemende belangstelling van de overheid voor de groenten- en fruitteelt. de overheid nam verschil-lende initiatieven om de tuinbouw en het tuinbouwonderwijs te bevorderen. Zo werden in 1849 twee middelbare tuinbouwscholen opgericht, één in vilvoorde en één in gentbrugge. de tuinbouwschool van vilvoorde werd uitgebouwd rond het bedrijf van de boomkweker Laurent de bavay en was vooral gericht op de boomkwekerij. de tuinbouwschool van gentbrugge werd opgericht bij het tuinbouwbedrijf van Louis van houtte (1810-1876), in die tijd een van de grootste tuinbouwbedrijven van europa. de tuin-bouwschool van gentbrugge legde zich vooral toe op de sierteelt en verwierf al gauw een internationale reputatie. tot de leraren behoorden onder meer emile rodigas, eduard pynaert, Fréderic burvenich en hubert van hulle (het beroemde ‘klavertje vier’ van de gentse tuinbouw). in deze scholen werden ook voordrachten voor beroepstuinders gehouden. het ging vaak om hoveniers van rijke kasteelheren,

560 handreiking historische moestuinen met nieuwe opdracht 2006, 7. 561 Niesten & segers 2007, 25-31.

die enkele dagen per jaar praktische lessen in de beredeneerde snoei van (lei)fruit konden volgen. vanaf de jaren 1860 organiseerde de overheid voordrachten voor land- en tuinbouwers in het hele land. deze voordrachten bereikten een ruimer publiek dan de voordrachten in de tuinbouwscholen.563

Na de eerste Wereldoorlog was er op vele kasteeldomeinen een achteruitgang van de groente- en fruit-teelt te constateren. dit was enerzijds te wijten aan de stijgende loonkosten en anderzijds aan de sterke uitbreiding van de commerciële fruitteelt. die achteruitgang kwam in een stroomversnelling terecht vanaf de jaren 1950, toen vele kasteeldomeinen eigendom werden van gemeenten en andere openbare instellingen. Op menig kasteeldomein werd de moestuin omgevormd tot siertuin, grasveld, parkeerter-rein of sportterparkeerter-rein. dat laatste was onder meer het geval met de moestuin van kasteel vilain Xiiii in Leut (thans een voetbalveld) en de moestuin van het kasteel van Loppem (thans een tennisbaan).

563 van Leuven 1990, 81-82.

3. histOrisCh beheer

Zoals hierboven al gezegd is, hadden kasteelmoestuinen meestal een rechthoekige plattegrond.564 grote moestuinen werden door middel van een padenkruis ingedeeld in verschillende vierkanten (carrés) die op hun beurt onderverdeeld waren in bedden. in grote moestuinen waren de bedden 1 m tot 1,35 m breed; in kleine tuinen waren ze doorgaans smaller om plaats te winnen. de bedden waren door smalle paden van 30-40 cm breed van elkaar gescheiden.565 Johann hermann knoop raadde tuinbezitters aan om de bedden niet breder dan zes voet te maken, zodat men “by ’t zaayen, planten, wieden etc. ’t midden der Bedden met de hand bereiken kan, zonder genoodzaakt te wezen daarop te trappen, ten waare voor grote Vrugten, als Kool, Aardappels, etc”.566

• Muren en schuttingen

Johann hermann knoop raadde eigenaars van grote moestuinen aan om de moestuin alsook de perken binnen de moestuin te omgeven met houten schuttingen en deze vervolgens te beplanten met leifruit. ver-mogende tuinbezitters konden in plaats van houten schuttingen ook bakstenen muren oprichten. die wa-ren weliswaar duurder maar gingen langer mee. vóór de schuttingen en de muwa-ren moesten rabatten van 3 à 4 voet breed gemaakt worden. deze moesten beplant worden met buxus en lage, niet diep wortelende plan-ten, zoals peterselie, kervel, aardbeien enz. opdat ze de wortels van de fruitbomen en hun onderste takken niet zouden hinderen. de schuttingen moesten uiteraard gericht zijn naar het zuiden en het zuidoosten.567

in de 19e eeuw waren de meeste kasteelmoestuinen ommuurd. de muren waren doorgaans het hoogst in het noorden en het westen, om de gure noorden- en noordwestenwinden tegen te houden en steun te geven aan de leibomen. aan de zuidzijde en de oostzijde waren de muren soms lager, om de warmere zuiden- en oosten winden niet te hinderen en zoveel mogelijk zonlicht toe te laten.568 de leden van de Caledonian Horticultural Society, die in 1817 het kasteel van Ooidonk bezochten, merkten op dat de moestuin hoge muren aan de noord- en westzijde bezat maar dat de muren aan de zuidzijde lager wa-ren. tegen de muren waren spalieren aangebracht om diverse fruitbomen op te leiden, zoals perziken, nectarines en abrikozen. een deel van de muren was met wijnranken begroeid.569 sommige moestuinen hadden geen muren aan de zuid- en oostzijde maar wel een haag of een houten omheining. dat is onder meer het geval met de moestuin van het Couthof in proven.

564 er zijn echter uitzonderingen. Zo bezit kasteel Marke een zeldzame ovaalvormige moestuin uit 1802. deroose 1989, 92. 565 burvenich 1896, 21. burvenich 1878, 25.

566 knoop 1769, 3. 567 knoop 1769, 4.

568 Meyer 1873 (reprint 2010), 81.

569 “The walls of the garden are extensive: they are of brick, very well built, and have a coping of tiles. Like almost all the other fruit-walls which we have hitherto seen, they are furnished with coarse wooden treillages, to which the branches are tied by means of strands of different substances. They are in general high, perhaps from 15 to 18 feet, particularly on the north and the west. One part is appropriated to vines, which have seen many years, and still appear healthy; but, this year, they shew little fruit. another part is dedicated to peach, nectarine, and apricot trees. These are much too crowded on the wall, and they do not in general appear healthy; the soil indeed seems rather unpropitious to peach-trees, of which we did not observe one in a flourishing state. some of these are of considerable age, but have very little new or bearing wood: many more are young trees of small size; for it seems to be a rule among Continental gardeners frequently to renew peach-trees”. Journal of a horticultural

aangezien muren duur waren, nam men op kleinere landgoederen soms genoegen met hagen. burvenich gaf de voorkeur aan de eenstijlige meidoorn maar hagen van beuk, haagbeuk, taxus en thuja vond hij ook geschikt. Muren waren echter te verkiezen boven hagen omdat ze de tuin goed afsloten en weinig onder-houd vergden. de kosten konden in enkele jaren worden terugverdiend door de opbrengst van het leifruit.570

de perken binnen de moestuin waren vaak omgeven met fruithagen. burvenich adviseerde om fruit-hagen met schuin gekruiste takken rondom de perken te planten. deze fruitfruit-hagen, die als windschut-sels dienden, konden bestaan uit peren, appelen en krieken maar ook uit bessenstruiken.571 dit soort fruithagen had een lange traditie. Ze werden reeds beschreven door rembert dodoens. in plaats van fruitbomen kon men voor de windschutsels ook meidoorn gebruiken.572

570 burvenich 1878, 19. 571 burvenich 1878, 21.

572 de leden van de Caledonian Horticultural Society die in 1819 de fruittuinen van M. de Cock bij gent bezochten, merkten op dat de percelen van elkaar gescheiden waren door smalle haagjes van meidoorn, die aan latwerk opgeleid werden: “it may be noticed, that in some places the divisions were made of hawthorn hedges trained to slight trellises, forming a thin and slender hedge, but one which must very speedily attain sufficient height”. Journal of a horticultural tour 1819, 44.

Fig. 90 De ommuurde moestuin van het kasteel van Poeke (foto: Kris Vandevorst).

Fig. 91 De gedeeltelijk ommuurde moestuin van het Couthof in Proven (foto: Onroerend Erf-goed West-Vlaanderen).

• Paden

de paden in de moestuin mochten volgens J.h. knoop niet verhard worden met steengruis of schelpen. bij vochtig weer bleef dit materiaal immers kleven aan de kruiwagens en aan de schoenen van de hove-niers, waardoor het vermengd raakte met de teelaarde, met alle nadelige gevolgen vandien. daarom was het beter de paden te verharden met zand, turfmot (turfmolm) of oude run (gemalen eikenschors).573

• Vruchtwisseling en bemesting

door de eeuwen heen werd veel belang gehecht aan de vruchtwisseling in de moestuinen. burvenich bijvoorbeeld pleitte voor een systeem van driejaarlijkse vruchtwisseling:574

tijdens het ancien régime werd meestal gezaaid met de volle hand. in de 19e eeuw kwam een nieuwe methode op, het zaaien in rijen. burvenich was een groot voorstander van het zaaien in rijen, waarbij