Hoofdstuk 5 Het frame van het schrijnende geval
5.1 frame in tijdsperspectief
Deze paragraaf zal het frame door de tijd heen beschrijven. In figuur 6 staan de uitkomsten van het onderzoek. Daarna volgt de uitgebreidere analyse.
Figuur 6
Dag Krant/Tv programma Moralistisch Human
Interest
Slachtoffer Dader
18jan Uitgesproken EO ja ja ja ja
19jan NRC ja ja nee nee
NRC nee nee ja ja
NRC ja ja ja nee
NRC nee ja ja nee
Trouw nee ja ja nee
Telegraaf ja ja ja nee
Uitgsproken (WNO) ja ja ja nee
Moraal Ridders (EO) ja ja ja ja
NOS acht uur journaal ja ja ja nee
RTL Nieuws ja ja ja nee
Nieuwsuur ja ja ja nee
Pauw en Witteman ja ja ja ja
Wereld Draait Door ja ja ja nee
20jan NRC ja ja nee nee
NRC nee nee nee nee
Trouw ja nee ja nee
Trouw nee ja ja nee
Trouw ja nee ja ja
Telegraaf ja ja ja nee
Telegraaf nee ja ja nee
Telegraaf nee ja ja nee
Uitgesproken (EO) ja ja ja ja
NOS journaal ja ja ja nee
RTL Nieuws ja ja ja nee
Nieuwsuur ja ja ja nee
Pauw en Witteman ja ja ja nee
21jan NRC nee nee ja nee
NRC ja ja ja nee
Trouw ja ja ja ja
Trouw ja ja ja nee
Telegraaf ja ja ja ja
Telegraaf nee ja nee nee
Telegraaf nee nee nee nee
Telegraaf nee nee nee nee
5.1.1 - 8 januari
Het schandaal begint op 18 januari met een uitzending Uitgesproken EO.
Human interest
De aflevering Uitgesproken EO is opgebouwd volgens het human interest frame. Alleen al de eerste zin van de aflevering gebruikt de presentator woorden die empathie opwekken en ligt de focus op de personen Brandon van Ingen en zijn moeder Petra van Ingen. De presentator zegt: ‘Gehandicapte Brandon al drie jaar vastgeketend in instelling. Zijn moeder is ten einde raad. Politiek reageert geschokt. Pvda eist een spoeddebat.’ De eerste zin van de reportage doet vervolgens hetzelfde: ‘Al drie jaar zit Brandon vastgebonden in een ‘s Heeren Loo, een instelling voor gehandicapten. Zijn beweegruimte is drie meter, precies de lengte van de riem waarmee hij aan de muur zit vastgeketend. Brandon is al een aantal jaren niet meer buiten geweest en hij lijdt onder de situatie. De moeder van Brandon is de wanhoop nabij. Mijn zoon leeft als een gekooid dier, zegt ze.’ Ook de vragen van de journalisten sturen aan op emotionele, persoonlijke antwoorden: ‘Is het moeilijk om te zien?’ ‘Kun je aangeven wat moeilijk is.’ ‘Wat voel je dan?’ ‘Wat vind je er van dat een psychiater dat zegt?’ ‘Kan dit, mag dit nog?’ De beelden van in aflevering zijn eveneens indringend en emotioneel om te zien. Het beeld van een jonge, aardig ogende jongen die springt en dan weer naar de grond wordt getrokken door zijn tuigje ziet er heel naar uit. Verder komt de huilende moeder van Brandon veel in beeld.
Slachtoffer
In deze aflevering wordt Brandon sterk neergezet als slachtoffer. Dat komt o.a. door dezelfde woorden die in het vorige kopje genoemd worden. Brandon wordt vergeleken met een dier, zijn tuigje wordt een riem genoemd, er wordt veel over zijn ‘lijden’ gesproken. Verder wordt in deze aflevering enkel de kant van Brandon van Ingen, zijn moeder en klokkenluider Iris Mourits verwoord. Experts en politici die aan het woord gelaten worden zijn het allemaal met de hoofdrolspelers eens. e EO koppelt het verhaal van Brandon ook direct aan een verhaal uit het verleden, namelijk dat van Jolanda Venema. In een schandaal dat in 1988 ontstond over dit gehandicapte meisje was er eveneens een duidelijk slachtoffer/dader patroon. De beelden van de naakte Jolanda Venema die met een tuigje aan de muur van haar kamer vastzit zijn naar en roepen emotie op. Het beeld van Jolanda Venema lijkt op het beeld van Brandon en draagt bij aan een geval van slachtofferschap en drama.
Dader
De dader in deze aflevering is heel duidelijk instelling ’s Heeren Loo. Iris Mourits schetst in de eerste tien minuten van de aflevering van een slecht functionerende instelling. Ze zegt dat medewerkers bang zijn voor Brandon en dat ze niet weten hoe ze hem moeten behandelen. Ze zegt ook dat ze met de directie van de instelling gesproken heeft maar dat deze niet naar haar wilde luisteren. In een live gesprek, dat na de reportage plaatsvind in de studio van Uitgesproken EO, zit de regiodirecteur van ’s Heeren Loo, Frank van der Linde. De vragen van de interviewer zijn erop gericht Frank van der Line verantwoording af te doen leggen. Een aantal vragen zijn: ‘Meneer van der Linde, veel mensen vragen het zich misschien wel af. Waarom zit Brandon al drie jaar vast aan de muur’, ‘Nogmaals, waarom zit Brandon vastgeketend’, ‘Snapt u dat ze [politici]verontwaardigd zijn?’ ‘De moeder van Brandon zegt, mijn zoon is een gekooid dier, als ik naar deze beelden keek begrijp ik dat. U ook?’ ‘Eigenlijk kunt u hem toch niet zo behandelen, op de wijze, in deze kooi, met dit tuig?’ Het interview is aanvallend en de focus is enkel op verantwoording. Het gaat bijvoorbeeld niet over ethische dilemma’s in de zorg of manieren waarop de cliënten in ’s Heeren Loo leven.
Moraliteit
De uitzending bevat de morele boodschap dat het vastbinden van Brandon slecht is. Zowel de journalisten als de mensen die in de aflevering aan het woord komen keuren de behandeling van Brandon af. De journalisten vragen bijvoorbeeld: ‘Dat kan toch niet in Nederland?’ Orthopedagoog Ad Peelen zegt: ‘Dit zou in Nederland niet moeten mogen’. De Nederlandse politici die in de aflevering voorkomen dragen ook bij aan het moraliseren van het onderwerp. Agnes Wolbert (PvdA) zegt bijvoorbeeld: Ik heb een spoeddebat aangevraagd omdat ik vind dat deze situatie zo snel mogeiljk moet stoppen.
5.1.2 - 19 januari
De volgende dag nemen ontzettend veel media het bericht van EO over. NRC schrijft vier artikelen, waarvan één op de voorpagina, Telegraaf en Trouw allebei 1 artikel. Verder besteden alle toonaangevende talkshows en journaals die onderzocht zijn uitgebreid aandacht aan Brandon.
Human Interest
Het human interest frame wordt door de media massaal overgenomen. Dat komt voornamelijk omdat alle media het verhaal van Brandon, zelfs als het breder getrokken wordt, persoonlijk houden. Elk artikel, op één na, noemt de persoonlijke consequenties voor Brandon en zijn moeder. Ook toont elk medium (behalve Trouw) op 19 januari indringend beeldmateriaal van de vastgeketende Brandon. De talkshows hebben verder allemaal personen uitgenodigd die een persoonlijk en emotioneel verhaal vertellen. Bij Pauw en Witteman zitten de moeder en stiefvader van Brandon aan tafel, bij De Wereld
Draait Door zit het Mick, een andere gehandicapte jongen samen met zijn ouders en bij Moraal Ridders zit Iris Mourits.
Slachtoffer
Behalve in het voorpagina artikel van NRC is Brandon in ieder item het slachtoffer. De artikelen en televisieprogramma’s verkondigen de mening, of laten voornamelijk mensen aan het woord die de mening verkondigen, dat Brandon zielig is en slachtoffer van de situatie. In veel artikel staan woorden die het leed van Brandon aandikken. Zo neemt een overgroot gedeelte van de artikelen en televisieprogramma’s de woorden vastgeketend en riem over van de EO. Deze woorden roepen de associatie op van de behandeling van een dier. Ook de vergelijking met Jolanda Venema wordt door andere media overgenomen. In meer dan de helft van de items op televisie en artikelen in de krant wordt gesteld dat de situatie van Brandon lijkt op die van Jolanda Venema. Bij sommige artikelen en ook op televisie wordt ook een foto van Jolanda getoond. Het beeld (een indringende foto van Jolanda Venema, naakt en vastgebonden in haar kamer) en het verhaal van Jolanda Venema kleuren ook het verhaal van Brandon. De beelden van Brandon en Jolanda worden naast elkaar gezet en direct met elkaar vergeleken. Vooral in de talkshows Pauw en Witteman en De Wereld Draait Door krijgt Jolanda Venema een grote rol. Bij Pauw en Witteman zitten de ouders van Jolanda Venema aan tafel. Zij vertellen emotioneel over hun dochter. Bij De Wereld Draait Door zegt presentator Matthijs van Nieuwkerk: ‘Jolanda Venema in 1988. Toen schrok Nederland zich ook een hoedje. Een meisje, naakt, dat maakten het misschien nog wel gruwelijker. We zijn inmiddels veel later en we zien eigenlijk precies hetzelfde tafereel’. Door in te gaan op het persoonlijke leed van Brandon en Jolanda Venema wordt duidelijk gemaakt dat het slachtoffers zijn van slechte zorg.
Dader
Weinig artikelen en televisieprogramma’s zetten ’s Heeren Loo direct neer als dader. Juist het feit dat de zorginstelling binnen de wet zou hebben gehandeld wordt door de media overgenomen. Eén artikel in NRC verkondigt de mening dat ’s Heeren Loo de dader is die gezorgd heeft voor het leed van Brandon. Ook in de programma’s Moraal Ridders van de EO en Pauw en Witteman leggen de sprekers ook de schuld neer bij ’s Heeren Loo. Dat is niet toevallig want juist deze talkshows hebben de hoofdrolspelers van de hype in de studio. In Moraal Ridders legt Iris Mourits expliciet de schuld neer bij de zorginstelling, en bij Pauw en Witteman doen de moeder en stiefvader van Brandon dat.
Moraliteit
Tien van de dertien items bevatten de morele boodschap, of ze geven gehoor aan de overtuiging dat: “dit in Nederland niet kan”. Doordat er in deze items veel mensen aan het woord komen die de behandeling van Branadon principieel afkeuren, lijkt er ook een algemene consensus te bestaan over
de manier waarop het wel hoort. Het artikel van de Telegraaf eindigt bijvoorbeeld met de alinea: ‘Mensen die moorden hebben gepleegd, genieten meer vrijheid [dan Brandon]. Dit is een schrijnend geval, al besef ik dat de hulpverleners dit ook niet met plezier doen’. In NRC staat vier artikelen, waarvan er twee een morele boodschap bevatten. In het artikel Diep in zijn hart wil Brandon lief zijn, laat NRC psycholoog Willem Cranen aan het woord. Deze zegt: ‘Je kunt niet zeggen: we kunnen niet meer doen dan dit. Je moet altijd blijven zeggen dat je hier niet tevreden mee bent. Zeker niet bij een jongen van 18, die als het goed is zijn leven nog voor zich heeft’. Het artikel op de voorpagina van NRC eindigt met uitspraken van politici. In deze alinea staat: ‘[het is] mensonterend’, ‘ik heb jarenlange ervaring bij jeugdzorg en nog nooit zoiets gezien’, ‘absoluut onaanvaardbaar’, ‘ongelofelijk’, ‘schrijnend en niet humaan’.
De zeven televisie programma’s nemen allemaal het moralistische frame over. Het valt op dat het moraliserende frame vaak aangezet wordt door politici. In het televisieprogramma Uitgesproken (vandaag geproduceerd door WNR) zet vooral het interview dat presentator Joost Eerdmans houdt met Kamerlid Tamara Venroy van Ark de morele toon. Meerdere keren zegt Van Ark: “Dit mag niet gebeuren”. Ze sluit haar verhaal af met de woorden: ‘Wij willen dat de Brandons van deze wereld in vrijheid kunnen leven’ Ook bij het NOS Journaal en RTL Nieuws en bij Nieuwsuur worden de moraliserende woorden door politici gezegd, tijdens het spoeddebat dat die middag plaats had gevonden. Er bestaat vandaag dus, voornamelijk op de televisie, een correlatie tussen moraliteitsframe en de aanwezigheid van politici. Zij nemen het frame van de EO over in hun debat en interviews die ze afgeven aan de media.
Kritiek op frame
Opvallend vandaag is de verschijning van het artikel in het NRC met de kop: 'Gekooid dier' wil misschien zelf niet met zijn hoofd op televisie . Dit artikel is bijzonder want het is een beschouwend artikel over het mediaschandaal. Op de tweede dag van het schandaal, wordt het schandaal door de schrijver eigenlijk al weer ontkracht. In het artikel staat:, ‘Los van de vraag hoe handelingsbekwaam de meerderjarige Brandon zou zijn, had de zaak best iets terughoudender gebracht mogen worden. Wat er voor leken en ouders onacceptabel uitziet, hoeft nog geen schandaal te zijn.’
5.1.3 - 20 januari
Op 20 januari komt duidelijk naar voren dat het schandaal in een zichzelf versterkend proces is gekomen. Bij het programma Uitgesproken (vandaag weer geproduceerd door de EO) begint de uitzending met beelden uit de media en van het spoeddebat die de dag daarvoor heeft plaatsgevonden. We zien NOS, het spoeddebat, Nieuwsuur, Trouw, Uitgesproken, Pauw en Witteman, de moeder van Brandon en Brandon zelf in de beelden uit de eerste uitzending van de EO worden weer herhaald. In een voiceover wordt gezegd: ‘De enorme ophef over de vastgeketende Brandon houdt aan en neemt zelfs toe. Kranten, journaals, tv-programma’s en zelfs een spoeddebat in de tweede kamer’. Ook het 45
RTL Nieuws begint het item over Brandon met de woorden: ‘Brandon..Om wie de laatste dagen zo veel te doen is’. Het nieuwswaardige van het onderwerp is vandaag het feit dat er zo veel ophef is over Brandon van Ingen. Dit is een kenmerkend voor het zichzelf verstekend proces waar de media en politiek tijdens mediaschandalen in terecht komen.
Human Interest
Het human interest frame wordt op 20 januari, net als op 19 janauri, door bijna alle items gebruikt. Veel items gaan vandaag over het bezoek van de staatsecretaris aan Brandon in de instelling ’s Heeren Loo en betrekken de politiek erbij. De staatssecretaris is emotioneel tijdens de persconferentie en deze emotie is terug te lezen in veel artikelen en terug te zien op televisie. De focus blijft vandaag voornamelijk op die emotie en op Brandon. De televisieprogramma’s gebruiken allemaal het human
interest frame en de kranten plaatsen allemaal minstens één artikel met het human interest frame.
Opvallend is dat de NOS en RTL vandaag eigenlijk emotionelere items maken dan de dag daarvoor. In plaats van het woord vastbinden, dat ze de dag hiervoor gebruikten, wordt nu ook het wood vastketenen gebruikt. Dit zorgt bij NOS en RTL voor een sterker human interest frame dan de op 19 januari.
Slachtoffer
Alleen de EO noemt in haar programma Uitgesproken ook vandaag weer Jolanda Venema en houdt zich hiermee aan hun eigen frame. De rest van de media noemt Jolanda Venema niet nog een keer. Desondanks houdt het slachtofferschap van Brandon aan. Zelfs in de kritische artikelen blijft het slachtofferschap van Brandon bestaan.
Dader
De staatssecretaris vindt de situatie ‘vreselijk’ en ‘niet wenselijk’, maar neemt de instelling niets kwalijk. Die visie wordt door veel media overgenomen en net als 19 januari wordt ’s Heeren Loo eigenlijk niet als dader neergezet door de media. Alleen in één van de drie artikelen die Trouw schrijft komt deze overtuiging naar voren en in Uitgesproken EO (Daar neemt Iris Mourits o.a. opnieuw het woord).
Moraliteit
De moralistische toon neemt in de kranten wat af. Er verschijnen vandaag vier artikelen die vastbinden niet veroordelen. Deze artikelen schetsen de moeilijkheid van Brandon’s gedragsstoornis. Bijvoorbeeld in het artikel van de Telegraaf met de kop: Brandon is niet te vertrouwen. Het is een persoonlijk emotioneel artikel, dat weer de woorden vastgeketend met riem gebruikt. Het artikel begint met de zinnen: ‘Brandon is niet te vertrouwen. Hij is in staat uit het raam te springen. Of om
iemand te vermoorden’. Toch bevatten de meeste artikelen wel de morele boodschap dat we dit in Nederland niet willen.
Kritiek op frame.
Vandaag zijn er een aantal kritische artikelen over het mediaschandaal over Brandon. Verschillende schrijvers vragen zich af of het verhaal van Brandon wel een mediaschandaal waard is. Op bladzijde 2 van NRC staat bijvoorbeeld een column die het debat van de dag daarvoor kritisch bekijkt ‘De volksvertegenwoordiging heeft amper aan waarheidsvinding gedaan. Ze heeft geen nieuwe waarden en normen voor de gehandicaptenzorg geformuleerd noch een zak geld ter beschikking gesteld. Ze heeft vooral warme gevoelens en goede wil getoond. Daarom was het spoeddebat zinloos en ook enigszins contraproductief’
5.1.4 - 21 januari
Het aantal items is vandaag een stuk minder. Op televisie besteedt geen enkel programma aandacht aan Brandon. Dit betekent niet dat de hype al is afgelopen, de kranten blijven nog een paar dagen artikelen schrijven over Brandon en ook op televisie komt Brandon de komende dagen nog terug komen. Vandaag is er op de televisie echter niks. Vijf van de acht artikelen vandaag zijn opinieartikelen of geven voornamelijk de opinie van één persoon weer. Hoewel deze opinies sterk van elkaar verschillen valt op dat het schrijnend geval frame door de meeste mensen wel over wordt genomen.
Human Interest
Zelfs al zijn de artikelen inhoudelijk verschillend, bijna alle artikel houden vast aan het human interest
frame. In NRC staat bijvoorbeeld een groot opinie artikel over Brandon. Dit is een opinie artikel van
een zorgmedewerker die stelt dat Brandon’s situatie ontstaan is door bezuinigingen in de zorg. Hij gebruikt een schrijnend en persoonlijk voorbeeld van een andere jongen waarmee hij heeft gewerkt. Ook in de andere artikelen blijft de focus op het persoonlijke verhaal.
Slachtoffer
Hoewel de meerderheid van de artikelen Brandon nog steeds neerzet als slachtoffer zijn er vandaag een aantal artikelen die een andere invalshoek hebben. In die artikelen wordt gezegd dat Brandon misschien wel in een tuigje moet leven omdat hij gevaarlijk is.
Dader
De dader-rol wordt nog steeds niet overgenomen en er wordt ook nog steeds niet duidelijk gezocht naar een andere dader. In NRC staat bijvoorbeeld het artikel met de titel Inspectie bezoekt alle 40
vastgebonden patiënten; onderzoek naar alternatieven voor Brandon en lotgenoten; behandeling agressie tijdrovend en ingewikkeld. Hierin staat: ‘De IGZ laat weten dat 's Heeren Loo nooit in negatieve zin is opgevallen. “We hebben de indruk dat 's Heeren Loo steeds heeft geprobeerd om te kijken hoe ze de situatie van Brandon konden verbeteren”. ’s Heeren Loo komt in dit artikel eerder over als een slachtoffer dan dader. In de meeste artikelen wordt ’s Heeren Loo vandaag niet eens genoemd en ook geen andere dader aangewezen.
Moraliteit
Het moralistische frame blijft in stand. In Trouw staat bijvoorbeeld een artikel met de kop: Dwang in zorg zal verder toenemen’; nieuwe wet moet vrijheidsbeperking terugdringen. Inspectie op grotere afstand van instellingen, en in NRC een artikel met de kop: Inspectie bezoekt alle 40 vastgebonden patiënten; onderzoek naar alternatieven voor Brandon en lotgenoten; behandeling agressie tijdrovend en ingewikkeld. Ook als de media Brandon niet protreteren als slachtfoffer blijft het moraliteitsframe in stand. Dezelfde morele vraagstukken worden aangesneden.
Kritiek op frame
De Telegraaf geeft ruimte aan drie opiniërende artikelen over het Brandon schandaal. Het eerste artikel is officieel geen opinie artikel maar de mening van de schrijver staat wel centraal. Het artikel heeft geen titel, staat op pagina drie stelt dat Brandon wel vastgebonden moet blijven. Het taalgebruik is dramatisch. Woorden als deprimerend, ramp, volstrekt onacceptabel, grote, erg, komen in het artikel voor. ‘Natuurlijk zijn de beelden van Brandon deprimerend. Maar in zijn geval, en dat van