Evaluatie van de toegepaste creatieve methoden

Eén van de meest hardnekkige misverstanden rond creatieve processen is dat dergelijke processen geen baat zouden hebben bij een gestructureerde aanpak. Het tegendeel is waar en daarom zijn er diverse specifieke methoden ontwikkeld voor het gestructureerd doen verlopen van creatieve processen. Een aantal van deze creatieve methoden zijn toegepast tijdens het ontwerpatelier viskweeksystemen en het onderstaande evalueert de ervaringen met deze specifieke creatieve methoden. Deze evaluatie dient gekwalificeerd te worden met de opmerking dat het niet altijd even evenvoudig is om te onderscheiden of bepaalde (minder positieve) ervaringen onlosmakelijk verbonden zijn met de toegepaste methode, voor rekening komen van de kwaliteit van de procesbegeleiding of het gevolg zijn van het altijd opspelende gebrek aan tijd. Onderstaande evaluatieve opmerkingen laten zich vooraf samenvatten als een pleidooi om rechter in de creatieve (COCD-)leer te zijn bij het organi- seren van dergelijke interactieve ontwerpprocessen.

Achtergrondinformatie

Het ontwerpatelier startte met een inhoudelijke inleiding door de opdrachtgever en een procedurele inleiding door één van de facilitatoren. Dergelijke inleidingen zijn zinvol mits kort, bondig en helder geformuleerd. De inhoudelijke inleiding dient zich te concentreren op de ontwerpvraag en het plaatsen van die vraag in de bredere context van de probleemsi- tuatie. Technische uitwijdingen dienen daarbij achterwege te blijven. De procedurele inleiding dient zich te concentreren op de werkwijze tijdens het ontwerpatelier en de daar- bij toegepaste creatieve methoden. Uitwijdingen over creatieve processen dienen daarbij achterwege te blijven.

Zorgen/zwaktes en kwaliteiten/sterktes

Het is een zinvolle bezigheid om zorgen/zwaktes en kwaliteiten/sterktes te inventariseren van de context en de probleemsituatie waarbinnen de ontwerpvraag is geformuleerd. Daarmee komt de uitdaging voor het creatieve proces scherper in beeld. Als rustpunt in het gesprek en ten behoeve van de uiteindelijke doorwerking in een rapportage is het handig om deze inventarisaties af te sluiten met een poging tot eerste ordening van de genoemde zorgen/zwaktes en kwaliteiten/sterktes.

Herformulering ontwerpvraag

De herformulering van de oorspronkelijke ontwerpvraag biedt aan de deelnemers van het ontwerpatelier een uitgelezen kans om zich ervan te verzekeren dat de juiste uitdaging wordt opgepakt. Het is daarbij wel van belang dat de opdrachtgever zich kan vinden in de gekozen herformulering en dat deze herformulering uitnodigt tot creativiteit en geen ambi- valenties bevat. Het formuleren van een enkelvoudige hoe-vraag verdient daarom de voorkeur.

Dromen/wensbeelden

De verwoording van dromen of wensbeelden rond in dit geval de viskwekerij was een wat vreemde eend in de bijt tijdens dit ontwerpatelier. Het lijkt erop dat dit onderdeel afkom- stig is uit de methodiek van 'backcasting', maar omdat deze methodiek zich veeleer kenmerkt door uitsluiting in plaats van insluiting van alternatieve denkpaden verdient het geen aanbeveling om de deelnemers tijdens de divergerende fase van creatieve processen zo'n convergerende opdracht mee te geven.

Ideeëngeneratie

De ideeëngeneratie had de vorm van een gestructureerde brainstorm, waarbij eerst met be- hulp van een zogenaamde 'purge' alle bestaande ideeën worden verwoord en vervolgens met behulp van vervreemdingstechnieken werkelijk vernieuwende ideeën aan de opper- vlakte worden gebracht. Deze brainstorm mag zich nooit beperken tot de purge omdat dan geen vernieuwing wordt gerealiseerd. Een ander punt van zorg betreft de mogelijkheden voor creativiteit in een context waarin belangen een grote rol spelen. Die belangen implice- ren dat de creativiteitsdodende 'ja maar' opmerkingen niet van de lucht zullen zijn. Het uitdelen van 'zwarte kaarten' lost dit probleem niet op maar werkt het onder tafel. Tenslotte geldt ook hier dat het als rustpunt in het gesprek en ten behoeve van de uiteindelijke door- werking in een rapportage handig is om de ideeëngeneratie af te sluiten met een eerste poging tot ordening.

Clustering

De zogenaamde COCD-box is een handige methode van stickeren die uit de enorme hoe- veelheid ideeën de meest aansprakende ideeën clustert in een drietal categorieën: blauw (realistisch en niet-vernieuwend), rood (vernieuwend en realistisch) en geel (vernieuwend en nog niet realistisch). Vooral de rode ideeën zijn in de context van interactieve ontwerp- processen interessant op verder uit te werken.

Toekomstbeelden

De geselecteerde ideeën zijn op posters uitgewerkt tot toekomstbeelden. Het is jammer dat hier niet eerst de zogenaamde PMO-methode (plus-min-ombuiging) is gehanteerd die de sterktes en zwaktes van een idee in kaart brengt en vervolgens de zwaktes ombuigt tot sterktes. Ook was het voor de deelnemers niet buitengewoon duidelijk welke zaken op de posters verwoord dienden te worden. Het verdient aanbeveling om hier uitermate selectief te zijn en op de posters behalve aan het resultaat van de PMO-methode vooral aandacht te besteden aan doelstelling, acties, coalities en toelichting. Overigens kan ook opgemerkt worden dat niet onmiddellijk duidelijk is wat de meerwaarde van een professionale teke- naar is bij de verbeelding van de uitgewerkte toekomstbeelden, maar de aanwezigheid van zo'n tekenaar levert wel een positieve bijdrage aan de algehele creatieve sfeer tijdens een ontwerpatelier.

Evaluatie

Het ontwerpatelier werd afgesloten met een evaluatie door de opdrachtgever. Dit is zinvol. Minder gelukkig was de keuze om een tweetal deelnemers ook te laten evalueren. Hierdoor ontstond een onnodige ongelijkwaardigheid onder de deelnemers en het is dan ook beter

om na de evaluatie door de opdrachtgever een korte mondelinge evaluatieve ronde te ma- ken.