Protocol nr. 12 bij het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, Rome, 4 november 2000.
Verklaring van Straatsburg
Verklaring van Straatsburg naar aanleiding van de tweede bijeenkomst tussen de regeringsleiders van de Raad van Europa, Straatsburg, 10 – 11 oktober 1997.
Verklaring van Warschau
Verklaring van Warschau naar aanleiding van de derde bijeenkomst tussen de regeringsleiders van de Raad van Europa, Warschau, 16 – 17 mei 2005.
Verklaring van Wenen
Verklaring van Wenen naar aanleiding van de eerste bijeenkomst tussen de regeringsleiders van de Raad van Europa, Wenen, 8 – 9 oktober 1993.
Europese Unie
Handvest Europese Unie
Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Kaderbesluit bestrijding racisme
Kaderbesluit 2008/913/JHA van de Raad van 28 november 2008 inzake de bestrijding van bepaalde vormen en uitingen van racisme en vreemdelingenhaat door middel van het strafrecht.
Richtlijn audiovisuele mediadiensten
Richtlijn 2010/13/EU van het Europees Parlement en de Raad van 10 maart 2010 betreffende de coördinatie van bepaalde wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen in de lidstaten inzake het aanbieden van audiovisuele mediadiensten.
Nationaal
Grondwet
Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden van 24 augustus 1815. Wetboek van Strafrecht
Wet van 3 maart 1881.
Private regelgeving
Leidraad voor de Journalistiek
Leidraad van de Raad voor de Journalistiek, Raad voor de Journalistiek, december 2019. Licentiereglement
Licentiereglement Betaald Voetbal, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, juni 2018. Reglementen Betaald Voetbal
Reglementen betaald voetbal, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, januari 2020. Reglement Tuchtrechtspraak Betaald Voetbal
Reglement Tuchtrechtspraak Betaald Voetbal, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, januari 2020.
Richtlijn discriminatie
Richtlijn anti-discriminatie en anti-racisme beleid, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, juli 2019.
Richtlijn licentie-eisen
Richtlijn Licentie-eisen, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, 1 januari 2020. Richtlijn bestrijding Verbaal Geweld
Richtlijn Verbaal Geweld, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond. Richtlijn Wanordelijkheden
Richtlijn Wanordelijkheden, Koninklijke Nederlandse Voetbalbond. Reglement werkwijze RvdJ
Regelement voor de werkwijze van de Raad voor de Journalistiek. UEFA Safety and Security Regulations
UEFA Safety and Security Regulations, Union Européenne de Football Association, 2019. Parlementaire stukken • Handelingen II 1976/77. • Kamerstukken II 2012/13, 33 664, 3. • Aanhangsel Handelingen II 2019/20, 1105. • Kamerstukken II 2019-20, 35 300 VII, nr. 132.
II.
Jurisprudentielijst
Internationaal
Europees Hof voor de Rechten van de Mens
1976 - 2000
• EHRM 7 december 1976, ECLI:CE:ECHR:1976:1207JUD000549372 (Handyside). • EHRM 26 april 1979, ECLI:CE:ECHR:1979:0426JUD000653874 (Sunday Times). • EHRM 28 mei 1985, ECLI:CE:ECHR:1985:0528JUD000921480 (Abdulaziz). • EHRM 8 juli 1986, ECLI:CE:ECHR:1986:0708JUD000981582 (Lingens).
• EHRM 23 september 1994, ECLI:CE:ECHR:1994:0923JUD001589089 (Jersild).
• EHRM 26 april 1995, ECLI:CE:ECHR:1995:0426JUD001597490 (Prager & Oberschlick). • EHRM 21 januari 1999, ECLI:CE:ECHR:1999:0121JUD002918395 (Fressoz & Roire). • EHRM 20 mei 1999, ECLI:CE:ECHR:1999:0520JUD002198093 (Bladet Tromsø &
Stensaas). 2000 – 2005
• EHRM 6 mei 2003, ECLI:CE:ECHR:2003:0506JUD004430698 (Appleby). • EHRM 7 juli 2003, app. no. 65831/01 (Garaudy).
• EHRM 24 juni 2004, ECLI:CE:ECHR:2004:0624JUD005932000 (Von Hannover no. 1) • EHRM 17 december 2004, ECLI:CE:ECHR:2004:1217JUD003334896 (Cumpănă &
Mazăre). 2005 - 2010
• EHRM [GK] 6 juli 2005, ECLI:CE:ECHR:2005:0706JUD004357798 (Nachova). • EHRM 6 juli 2006, ECLI:CE:ECHR:2006:0706JUD005940500 (Erbakan).
• EHRM 26 april 2007, ECLI:CE:ECHR:2007:0426JUD001118203 (Colaço Mestre & SIC) • EHRM 3 mei 2007, ECLI:CE:ECHR:2007:0503JUD007115601 (Leden van de congregatie
van Jehova’s getuigen van Gldani).
• EHRM 10 december 2007, ECLI:CE:ECHR:2007:1210JUD006969801 (Stoll). • EHRM [GK] 29 april 2008, ECLI:CE:ECHR:2008:0429JUD001337805 (Burden). • EHRM [GK] 4 december 2008, ECLI:CE:ECHR:2008:1204JUD003056204 (Marper). • EHRM 10 juli 2008, ECLI:CE:ECHR:2008:0710JUD001594803 (Soulas).
• EHRM 10 maart 2009, ECLI:CE:ECHR:2009:0310JUD004425606 (Turan Cakir). • EHRM 9 april 2009, ECLI:CE:ECHR:2009:0409JUD002807006 (A.).
• EHRM 16 juli 2009, ECLI:CE:ECHR:2009:0716JUD001561507 (Féret). 2010 – 2015
• EHRM 27 april 2010, ECLI:CE:ECHR:2010:0427JUD002713804 (Ciubotaru). • EHRM 14 september 2010 ECLI:CE:ECHR:2010:0914JUD000266807 (Dink). • EHRM 19 juli 2011, ECLI:CE:ECHR:2011:0719JUD002395410 (Uj).
• EHRM [GK] 7 februari 2012, ECLI:CE:ECHR:2012:0207JUD004066008 (Von Hannover no. 2).
• EHRM [GK] 7 februari 2012, ECLI:CE:ECHR:2012:0207JUD003995408 (Axel Springer AG).
• EHRM [GK] 13 juli 2012, ECLI:CE:ECHR:2012:0713JUD001635406 (Mouvement Raëlien Suisse).
2015 - 2020
• EHRM [GK] 16 juni 2015, ECLI:CE:ECHR:2015:0616JUD006456909 (Delfi). • EHRM 10 november 2015, app. no. 25239/13 (M’Bala M’Bala).
• EHRM [GK] 10 november 2015, ECLI:CE:ECHR:2015:1110JUD004045407 (Couderc & Hachette Filipacchi Associés).
• EHRM 2 februari 2016, ECLI:CE:ECHR:2016:0202JUD002294713 (MTE & Index). • EHRM 8 november 2016, ECLI:CE:ECHR:2016:1108JUD001803011 (Magyar Helsinki
Bizottság).
• EHRM [GK] 27 juni 2017, ECLI:CE:ECHR:2017:0627JUD000093113 (Satakunnan Markkinapörssi Oy & Satamedia Oy).
• EHRM [GK] 27 juni 2017, ECLI:CE:ECHR:2017:0627JUD001722411 (Medžlis Islamske Zajednice Brčko).
• EHRM 10 januari 2019, ECLI:CE:ECHR:2019:0110JUD006528613 (Khadija Ismayilova). • EHRM 22 januari 2019, app. no. 20373/17 (Šimunić).
Nationaal
Hoge Raad
• HR 27 maart 2012, ECLI:NL:HR:2012:BV5623.
Rechtbanken
• Rb. Den Haag 9 augustus 2011, ECLI:NL:RBSGR:2011:BR4406.
Overige rechtscolleges
Raad voor de Journalistiek
• RvdJ 29 oktober 1981, 1981/11 (STIBA/Smeets).
• RvdJ 16 maart 2012, 2012/10 (COC Amsterdam/Hoofdredacteur Spitsnieuws.nl). • RvdJ 30 oktober 2017, 2017/38 (IBS Er-Risèlèh/Hoofdredacteur Leidsch Dagblad).
Tuchtcommissie Betaald Voetbal Koninklijke Nederlandse Voetbalbond
III. Literatuurlijst
Aangehaald
Abrahams, NRC 19 februari 2009
F. Abrahams, ‘Als het lente wordt…’, 19 februari 2009 (via nrc.nl). Andriessen 2017
I. Andriessen, Discriminatie herkennen, benoemen en melden, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau 2017.
Beers, van, Brabants Dagblad 19 november 2019
M. Van Beers, ‘Hoe de tranen van Ahmad Mendes Moreira wereldnieuws werden’, 19 november 2019 (via bd.nl).
BZK, Politie & Art. 1 2020
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Politie & Art. 1, Discriminatiecijfers in 2019. Een rapport over registraties van discriminatie-incidenten door de politie, en meldingen bij antidiscriminatievoorzieningen en andere organisaties in Nederland, z.p. 2020.
CERD 2013
CERD, General Recommendation No. 35: Combating racist hate speech, CERD/C/GC/35.
College voor de Rechten van de Mens 2020
College voor de Rechten van de Mens, Jaarlijkse Rapportage Mensenrechten in Nederland 2019. Volledig jezelf zijn in het openbaar, z.p. 2020.
CvM 1997a
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Explanatory Memorandum to Recommendation No. R (97) 21 of the Committee of Ministers to member states on the media and the promotion of a culture of tolerance, ExpRec(97) 21.
CvM 1997b
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation on “hate speech”, No. R(97) 20.
CvM 1997c
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation on the promotion of a culture of tolerance, No. R(97) 21.
CvM 2001
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation on the prevention of racism, xenophobia and racial intolerance in sport, REC(2001)6.
CvM 2016
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation on the protection of journalism and safety of journalists and other media actors, CM/Rec(2016)4.
CvM 2018
Comité van Ministers van de Raad van Europa, Recommendation on the promotion of good governance in sport, CM/Rec (2018)12.
Dommering, NJ 2010 207
E.J. Dommering, annotatie bij EHRM 6 mei 2003, ECLI:CE:ECHR:2003:0506JUD004430698 (Appleby), NJ 2010 207.
ECRI 1996
ECRI, General Policy Recommendation No. 1: Combating racism, xenophobia, antisemitsm and intolerance, CRI(96)43.
ECRI 2004
ECRI, General Policy Recommendation no. 9: The fight against antisemitsm, CRI(2004)37.
ECRI 2009a
ECRI, General Policy Recommendation No. 12: Combating racism and racial discrimination in the field of sport, CRI(2009)5.
ECRI 2009b
ECRI, Explanatory Memorandum to ECRI General Policy Recommendation No. 12 on Combating racism and racial discrimination in the field of sport.
ECRI 2015
ECRI, General Policy Recommendation No. 15: Combating Hate Speech, CRI(2016)15. ECRI 2017a
ECRI, General Policy Recommendation No. 7: National legislation to combat racism and racial discrimination, CRI(2003)8 REV.
ECRI 2017b
ECRI, Explanatory Memorandum to General Policy Recommendation No. 7: National legislation to combat racism and racial discrimination.
ECRI 2019
ECRI report on the Netherlands. Fifth monitoring cycle (Evaluatierapport van de European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) over het Nederlandse discriminatiebeleid in 2018), Straatsburg: ECRI Secretariaat 2019.
Farrior 1999
S. Farrior, ‘The Neglected Pillar: The ‘Teaching Tolerance’ Provision of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination’, ILSA Journal of International & Comparative Law 1999 vol. 5, p. 291 – 299.
Florczak-Wątor 2017
M. Florczak-Wątor, ‘The Role of the European Court of Human Rights in Promoting Horizontal Positive Obligations of the State’, ECLR 2017 vol. 17 no. 2, p. 39 – 53. FRA & RvE 2010
Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten & Raad van Europa, Handboek over het Europese non-discriminatierecht, Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie 2011.
Janssen 2016
E.H. Janssen, ‘Strafbaarstelling van groepsbelediging en haatzaaien afschaffen? Kanttekeningen bij het wetsvoorstel-Van Klaveren ter verruiming van de vrijheid van meningsuiting’, NJB 2016-7 340, p. 450 – 457.
Janssen & Nieuwenhuis 2012
E.H. Janssen & A.J. Nieuwenhuis, ‘De verhouding tussen vrijheid van meningsuiting en discriminatie in het Wilders-proces’, NTM|NJCM Bulletin jrg. 37 [2012], nr. 2, p. 177 – 207.
Kester 2020
J. Kester, Onderzoek: Racisme in het voetbal (Opiniepanel EenVandaag), z.p. 2020. KNVB 2020
KNVB e.a., Ons voetbal is van iedereen. Samen zetten we racisme en discriminatie buitenspel (Aanvalsplan tegen racisme en discriminatie in het voetbal), z.p. 2020. Lokhorst, Trapman & McGonagle 2018
G. Lokhorst, L. Trapman, T. McGonagle (red.), Securing a favourable environment for journalists in the Netherlands, z.p. 2018.
McGonagle 2013
T. McGonagle, ‘The Council of Europe against online hate speech: Conundrums and challenges’, the Council of Europe Conference of Ministers responsible for Media and Information Society, ‘Freedom of Expression and Democracy in the Digital Age: Opportunities, Rights, Responsibilities’, Belgrado 7 – 8 november 2013.
Meesters e.a. 2014
M. Meesters e.a. Van scheldkoren naar spreekkoren. Onderzoek naar spreekkoren in het Nederlandse betaald voetbal (Rapport Auditteam Voetbal en Veiligheid), z.p. 2014. Nieuwenhuis 2014
A.J. Nieuwenhuis, ‘Pressing social need: op zoek naar het dringende karakter van de maatschappelijke behoefte’, NJCM-Bulletin 39(1), p. 7 – 23.
OM 2019
Openbaar Ministerie, Cijfers in beeld 2018. Overzicht discriminatiecijfers Openbaar Ministerie, z.p. 2019.
Spaaij 2008
R. Spaaij, Hooligans, fans en fanatisme. Een internationale vergelijking van club- en supportersculturen, Amsterdam: Amsterdam University Press 2008.
Timmer, EHRC 2012/112, afl 6.
A.S.H. Timmer, annotatie bij EHRM [GK] 15 maart 2012, ECLI:CE:ECHR:2012:0315JUD000414904 (Aksu), EHCR 2012/112, afl 6.
Vlietstra, de Volkskrant 18 november 2019
B. Vlietstra, ‘Mendes Moreira: ‘Mijn moeder had zelfs vanuit Guinee berichten gekregen. Het deed me pijn haar zo te zien’, de Volkskrant 18 november 2019 (via volkskrant.nl).
Vrielink 2010
J. Vrielink, Van haat gesproken? Een rechtsantropologisch onderzoek naar de bestrijding van rasgerelateerde uitingsdelicten in België (diss. Leuven), z.p. 2010.
Geraadpleegd
Barendt 2010
E.M. Barendt, Freedom of Speech (tweede editie), Oxford: Oxford Clarendon Press 2010.
Brown 2015
Brown, Hate speech law. A philosophical examination, New York: Routledge 2015. Bychawska-Siniarska 2017
D. Bychawska-Siniarska, Protecting the Right to Freedom of Expression under the European Convention on Human Rights: a handbook for legal practitioners, Straatsburg: Council of Europe Publishing 2017.
Dijk, van, Van Hoof & Zwaak 2018
P. van Dijk, G.J.H. van Hoof, A. van Rijn en L. Zwaak (red.), Theory and Practice of the European Convention on Human Rights (5e dr.), Cambridge: Intersentia 2018. Ellis & Watson 2012
E. Ellis & P. Watson, EU Anti-Discrimination Law, Oxford: Oxford University Press 2012.
Gerards 2002
J.H. Gerards, Rechterlijke toetsing aan het gelijkheidsbeginsel (diss. Maastricht), Den Haag: Sdu Uitgevers 2002.
Gerards 2019
J.H. Gerards, General Principles of the European Convention on Human Rights, Cambridge (VK): Cambridge University Press 2019.
Harmsen, Elling & van Sterkenburg 2019
F. Harmsen, A. Elling & J. van Sterkenburg, Racisme, sociale kramp en innerlijke drijfkrachten in het betaald voetbal, Utrecht: Mulier Instituut 2019.
Herz & Molnar 2012
M. E. Herz & P. Molnar (red.), The content and context of hate speech : rethinking regulation and responses, Cambridge (VK): Cambridge University Press 2012.
Klatt 2015
M. Klatt, Positive rights: ‘Who decides? Judicial review in balance’, Journal Of Constitutional Law, 2015, Vol. 13(2), p. 354-382.
McGonagle 2015a
T. McGonagle, Conference report, ‘Freedom of expression: still a precondition for democracy?, Straatsburg: Council of Europe 2015.
McGonagle 2015b
T. McGonagle,‘Positive obligations concerning freedom of expression: mere potential or real power?’, in: Onur Andreotti (red.), Journalism at risk: Threats, challenges and perspectives, Straatsburg: Council of Europe Publishing 2015.
McGonagle 2016
T. McGonagle, Freedom of expression and defamation: A study of the case law of the European Court of Human Rights, Straatsburg: Council of Europe Publishing 2016.
Mowbray 2004
A.R. Mowbray, The development of positive obligations under the European Convention on Human Rights by the European Court of Human Rights, Oxford: Hart Publishing 2004.
Nieuwenhuis 2017
A.J. Nieuwenhuis, ‘Tussen woord en daad: Een onderzoek naar de reikwijdte van de vrijheid van meningsuiting’, NJCM-Bulletin 42(2), p. 146 – 168.
Nieuwenhuis 2019
A.J. Nieuwenhuis, ‘A Positive Obligation under the ECHR to Ban Hate Speech’, Public Law 2019(2), p. 326 – 342.
Nieuwenhuis & Janssen 2011
A.J Nieuwenhuis & E. Janssen, ‘De onduidelijke verhouding tussen vrijheid van meningsuiting en discriminatie: een analyse van de groepsbelediging en het haatzaaien’, Mediaforum 23(4), p. 94-104.
Nieuwenhuis & Janssens 2011
A.J. Nieuwenhuis & A.L.J. Janssens, Uitingsdelicten, Deventer: Kluwer 2011. Sterkenburg, van & Spaaij
J. Van Sterkenburg & R. Spaaij, ‘Mediated football: representations and audience receptions of race/ethnicity, gender and nation’, Soccer & Society 2015, vol. 16, nos. 5- 6, p. 593 – 604.
Vleugel 2016
V.W. Vleugel, ‘Megasportevenementen en mensenrechten’, TvS&R 2016-1/2, p. 15 – 22.
Voorhoof 2015
D. Voorhoof, ‘De aansprakelijkheid van online nieuwsplatforms na Delfi. Online nieuwsplatform dat nalaat manifest schadelijke gebruikersinhoud proactief weg te filteren riskeert aansprakelijkheid’, Mediaforum 2015, afl. 6, p. 194 – 204.
Waldron 2012
J. Waldron, The Harm in Hate Speech, Cambridge (VS): Harvard University Press 2012. Woods 2014
L. Woods, ‘Article 11 – Freedom of Expression and Information’, in S. Peers e.a. (red.), The EU Charter of Fundamental Rights: A Commentary, Oxford: Hart Publishing 2014, p. 311-340.
IV. Overige bronnen
Nieuwsartikelen en overige media AD 17 november 2019
AD, ‘Mendes Moreira: ‘K-zwarte, k-neger, dat doet me erg veel pijn’, 17 november 2019 (via ad.nl).
CIDI 3 december 2019
CIDI, ‘Tweede Kamer stemt voor motie om bij antisemitisme voetbalwedstrijden sneller stil te leggen’, 3 december 2019 (via cidi.nl).
FoxSports 14 december 2016
FoxSports, ‘VOETBAL IS VAN IEDEREEN, ZET EEN STREEP DOOR DISCRIMINATIE!’, 14 december 2016 (via foxsports.nl).
NHNieuws 8 april 2015
NHNieuws, ‘Ook AZ-supporters zongen: "Want joden die branden het best"’, 8 april 2015 (via NHNieuws.nl).
NOS 7 augustus 2016
NOS, ‘Werkstraf en stadionverbod voor ophangen pop doelman Vermeer’, 7 augustus 2016 (via nos.nl).
NOS 26 mei 2020
NOS, ‘De 20 miljoen redenen voor AZ om de koppositie voor zich op te eisen’, 26 mei 2020 (via nos.nl).
Voetbalflitsen 4 maart 2020
Voetbalflitsen, ‘SELECTIE AJAX UITGESCHOLDEN BIJ AANKOMST IN UTRECHT: "HAMAS, HAMAS, JODEN AAN HET GAS"’, 4 maart 2020 (via voetbalflitsen.nl).
Voetbal International 22 mei 2019
Voetbal International, ‘Ajax kampioen kijkcijfers, VVV lelijke eendje’, 22 mei 2019 (via vi.nl).
Voetbal International 28 november 2019
Voetbal International, ‘Kabinet en KNVB presenteren aanvalsplan tegen racisme in voetbal’, 28 november 2019 (via vi.nl).
‘Why we Hate’, HUMAN NPO 2, 14 juni 2020.
G. Gandhbir & S. Pollard (regie), ‘Why we Hate’, seiz. 2 afl. 2 ‘Tribalisme’, uitgezonden: HUMAN NPO 2, 14 juni 2020 (via npo.nl).