Is het waar, zoals Mariëtte Wolf in de uitzending van Zembla beweert, dat dagblad De Telegraaf substantieel meer rechtszaken voert wegens vermeende onrechtmatige publicaties dan andere (populaire) media?211 Dit is een van de vragen die is gesteld in de inleiding van deze scriptie. Om deze vraag te beantwoorden zal in dit hoofdstuk nader worden ingegaan op het aantal uitspraken dat de rechter heeft gedaan over artikelen in De Telegraaf in vergelijking tot rechtszaken waarbij andere dagbladen partij waren. Om te zien of het populaire genre mede debet is aan deze onzorgvuldige journalistiek, worden in de hierop volgende paragrafen tevens de regionale kranten, tijdschriften en omroeporganisaties behandeld.
211 ‘De Chocoladeletters van de Telegraaf’. Zembla. Nederland 2 , 16 september 2011 via: http://player.omroep.nl/?aflID=13096001>.
- 51 -
Het volledige databestand bevat 960 unieke uitspraken door de Nederlandse rechter die zijn gedaan van 2001 tot en met 2011. Deze uitspraken variëren van een strafzaak wegens het publiceren van een Auschwitz-cartoon op een website, tot een civiele zaak tegen de Kijkshop vanwege het bezorgen van een reclamefolder waarin toenmalig premier Balkenende figureerde.212 In deze scriptie ligt de focus op de massamedia, vandaar dat zaken die bijvoorbeeld gaan over mogelijke onrechtmatige folders, posters, T-shirts en spandoeken niet verder worden meegenomen. Na deze selectie blijven in totaal 511 uitspraken over. Wanneer het aantal uitspraken per jaar wordt uitgezet lijkt sprake te zijn van een sterke stijging in de periode van 2001 tot en met 2011 (diagram 1). Mogelijk doet de rechter in 2011 meer uitspraken die de uitingsvrijheid betreffen dan tien jaar eerder, omdat het gebruik en het belang van het internet in deze periode sterk is toegenomen. Iedereen kan online ongefundeerde beschuldigingen uiten en privacygevoelige foto’s publiceren. Toch is er, ook op basis van de theorie, geen reden om aan te nemen dat er sprake is van een dergelijke sterke stijging. Waarschijnlijker is daarom dat dit beeld te maken heeft met het publicatiebeleid van rechtspraak.nl. Aan het begin van de 21e eeuw, toen rechtspraak.nl nog in de kinderschoenen stond, zijn ook op het gebied van de uitingsvrijheid blijkbaar niet alle uitspraken online gezet. Omdat in dit onderzoek niet gekeken wordt naar het jaarlijkse aantal uitspraken, zijn deze resultaten verder niet van belang voor het beantwoorden van de hoofdvraag. Van het totale aantal gegronde en ongegronde rechtszaken zijn geen cijfers bekend, in de volgende paragrafen is dit wel handmatig uitgezocht voor een aantal populaire en kwaliteitsdagbladen, tijdschriften en televisieomroepen.
3.3.1DAGBLADEN
Een paar keer per jaar zijn Nederlandse dagbladen zelf onderwerp van het nieuws. Zij hebben dan personen of bedrijven met een publicatie (ten onrechte) schade berokkend en worden hiervoor door de rechter gedaagd en soms veroordeeld. Uit het kwantitatieve onderzoek dat is verricht op alle mediarechtelijke uitspraken op rechtspraak.nl van 2001 tot en met 2011 blijkt dat De Telegraaf
212 Gerechtshof Arnhem 19-08-2010, LJN BN4204, Rechtbank Amsterdam 02-02-2005, LJN: AS4748.
Diagram 1. Aantal uitspraken in eerste aanleg door de rechter waarbij Nederlandse media zijn betrokken, van 2001 tot en met 2011.
- 52 -
van de acht Nederlandse landelijke dagbladen verreweg het vaakst voor ‘het hekje’ heeft gestaan. De rechter heeft in eerste aanleg 21 keer uitspraak gedaan over een publicatie in De Telegraaf zo blijkt uit tabel 4.
Van de 21 zaken die tegen De Telegraaf zijn aangespannen is de krant in acht gevallen als winnaar uit de bus gekomen.213 In de overige gevallen bleek de publicatie (gedeeltelijk) onrechtmatig en werd een rectificatie dan wel schadevergoeding aan de benadeelde partij toegekend.214
NRC Handelsblad en de Volkskrant zijn met respectievelijk
drie en vijf uitspraken in de onderzochte periode, relatief weinig bij rechtszaken betrokken geweest. Vrijwel altijd werden deze kranten bovendien in het gelijk gesteld. Vanwege het geringe aantal zaken tegen andere landelijke dagbladen is het echter moeilijk een procentuele vergelijking te maken met De Telegraaf op het gebied van (on)gegronde zaken.
Dat geldt ook voor een inhoudelijke vergelijking tussen de rechtszaken tegen De Telegraaf en andere landelijke dagbladen. Opvallend is bij de grootste Nederlandse krant wel dat het merendeel van de zaken gaat om vermeende foutieve of grievende berichtgeving (diagram 2). Dit zou volgens de betrokkenen telkens tot aantasting van de eer en goede naam leiden en schade veroorzaken. In slechts een op de vijf zaken ging het om de vraag of De Telegraaf de privacy van een betrokkene had aangetast. Het ging dan meestal om foto’s van verdachten zonder balkje voor de ogen of het zonder toestemming publiceren van de volledige naam van een betrokkene.
213 Gebaseerd op veroordeling in de proceskosten.
214 Het gaat hier om uitspraken van de rechter in eerste aanleg, in hoger beroep kan anders zijn besloten.
Medium Aantal
AD 3
De Telegraaf 21
de Volkskrant 5
Het Financiële Dagblad 0
Nederlands Dagblad 0 NRC Handelsblad 3 nrc.next 0 Reformatorisch Dagblad 1 Trouw 0 Metro 1
Tabel 4. Aantal uitspraken door de rechter in eerste aanleg waarbij Nederlandse landelijke dagbladen de gedaagde partij waren, van 2001 tot en met 2011.
- 53 -
Een relatief groot gedeelte van de gewraakte artikelen van De Telegraaf ging in de onderzochte periode over ‘een onnatuurlijke dood, criminaliteit of fraude’. Dit zijn onderwerpen die kenmerkend zijn voor populaire media.215 In diagram 3 is onderscheid gemaakt tussen verschillende onderwerpen van de betreffende publicaties in De Telegraaf.
Diagram 2. Hoedanigheid van klachten tegen De
Telegraaf in de periode
2001 tot en met 2011.
Diagram 3. Aantal uitspraken per onderwerp door de rechter in eerste aanleg waarbij De Telegraaf de gedaagde partij was, van 2001 tot en met 2011.
In slechts veertien procent van de gevallen ging het om hard news, over politiek, economie of bijvoorbeeld Europa. In de overige gevallen waren het sensationele onderwerpen zoals (moslim)extremisme, seks, schandaal en beroemdheden of om berichtgeving over misdaad en fraude. Vooral deze laatste onderwerpen blijken veelvuldig terug te komen. Zo werd De Telegraaf veroordeeld tot schadevergoeding voor een geruchtmakend artikel waarin de krant Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn, beschuldigde van betrokkenheid bij een andere moord.216 De
Telegraaf kon dit naar het oordeel van de rechter onvoldoende feitelijk onderbouwen en werd
veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding. Datzelfde gold voor een artikel waarin onderzoeker en adviseur Pieter Lakeman werd beschuldigd van het financieren van een
215 Esser, ‘‘Tabloidization’ of news: A comparative analysis of Anglo-American and German press journalism’, 293 en Howard Kurtz, Media Circus: The Trouble with America’s Newspapers (New York: Random House, 1993) 143-147.
- 54 -
televisieformat met drugsgeld.217 Tot slot was ook het bericht dat Ali A. betrokken zou zijn bij de moord op vastgoedondernemer Willem Endstra onrechtmatig jegens A.218 De rechter oordeelt telkens dat bij dergelijke zware beschuldigingen een stevige feitelijke onderbouwing vereist is. Daar ontbrak het in deze zaken aan. Het sensatie- en societynieuws van De Telegraaf leidt, anders dan misschien is te verwachten, relatief weinig tot rechtszaken. Dit, terwijl ook hier meermaals onjuistheden worden gepubliceerd die bovendien het privéleven van veelal bekende Nederlanders betreffen.219 Deze ‘benadeelden’ zouden een zaak kunnen beginnen wegens aantasting van de privacy, maar dat gebeurt dus zelden.
Het verschil tussen het aantal uitspraken dat de rechter heeft gedaan over publicaties in De
Telegraaf en publicaties in het AD, de tweede Nederlandse populaire krant, is erg groot. Slechts drie
maal is het AD in de periode van 2001 tot en met 2011 als partij betrokken geweest bij een rechtszaak. In tegenstelling tot bij De Telegraaf ging het bij het AD niet vooral om berichtgeving over de grootschalige criminaliteit, maar om twee artikelen met consumentennieuws (over Pretium Telecom en over toeristenbelasting) en een artikel met de kop "Droomhuis Kreta dreigt nachtmerrie te worden", een artikel over vakantiehuisjes op het Griekse eiland die niet (tijdig) opgeleverd zouden worden. In de analyse in paragraaf 3.5 zal op basis van alle resultaten van dit onderzoek, getracht worden bovenstaande opvallende uitkomsten verder te verklaren.
217 Rechtbank Amsterdam 01-12-2010, LJN: BO9417.
218 Rechtbank Amsterdam 05-07-2007 LJN: BA8894.
219 Zie onder meer: http://www.telegraaf.nl/prive/8653599/__Reactie_Sven_Kramer__.html , 10 juni 2012,
http://www.mediacourant.nl/?p=76659, 10 juni 2012 en het later vrijwillig gerectificeerde artikel: ‘Liet Constanza kindjes stelen’, De Telegraaf, 20 januari 2011.
- 55 -
Bij de regionale kranten is Het Parool het afgelopen decennium het vaakst voor de rechter gedaagd, zo blijkt uit tabel 5. Deze krant steekt met twaalf uitspraken met kop en schouders uit boven de overige regionale kranten, die slechts een enkele keer met de rechter te maken hebben gehad.
Zoals in paragraaf 2.2.1 al aan de orde kwam is het moeilijk om de regionale kranten in te delen in de categorieën populaire en kwaliteitskranten. Wel is duidelijk dat de meest gedaagde krant, Het Parool, voornamelijk voor de rechter dient te komen vanwege artikelen die over populaire onderwerpen gaan. Net als bij De Telegraaf gaat het vrijwel altijd om artikelen over zware criminaliteit, fraude en dubieuze transacties (diagram 4). Zo daagde een plastisch chirurg Het Parool voor de rechter nadat de krant een artikel publiceerde waarin hij ervan werd beschuldigd borstvergrotingen uit te voeren bij ‘de prostituees’ van Saban B, terwijl hij wist van de uitbuiting van de vrouwen door deze crimineel.220 De krant werd hiervoor veroordeeld. De beschuldigingen waren onvoldoende onderbouwd. In totaal werd Het Parool in negen van de twaalf zaken in eerste aanleg veroordeeld
220 Rechtbank Amsterdam 15-04-2009, LJN: BI0904.
Diagram 4. Aantal uitspraken per onderwerp door de rechter in eerste aanleg waarbij Het Parool de gedaagde partij was, van 2001 tot en met 2011. Medium Aantal Alphen.cc 0 Barneveldse Krant 0 BN/DeStem 2 Brabants Dagblad 0 Dagblad De Limburger 4
Dagblad van het Noorden 1
De Gelderlander 0
De Gooi- en Eemlander 2
De Stentor 0
De Twentsche Courant Tubantia 3
Eindhovens Dagblad 0
Friesch Dagblad 0
Haarlems Dagblad Kombinatie 1
Het Parool 12
Leeuwarder Courant 2
Leidsch Dagblad 1
Limburgs Dagblad 1
Noordhollands Dagblad 0
Provinciale Zeeuwse Courant 0
Tabel 5. Aantal uitspraken door de rechter in eerste aanleg waarbij Nederlandse regionale dagbladen de gedaagde partij waren, van 2001 tot en met 2011.
- 56 -
omdat sprake was van een (gedeeltelijke) onrechtmatige publicatie. Meestal moest Het Parool op last van de rechter vervolgens een schadevergoeding betalen of het bericht rectificeren. De andere regionale dagbladen werden in tegenstelling tot Het Parool in het onderzochte tijdspad slechts een enkele keer voor de rechter gedaagd.
3.3.2TIJDSCHRIFTEN
Als de indeling van publieksbladen uit paragraaf 2.2.2 wordt aangehouden en wordt gefocust op de opiniebladen en mannen- en roddeltijdschriften, dan blijken vooral de tijdschriften in deze laatste categorie voor de rechter gedaagd te worden (zie tabel 6). Het onderscheid tussen de twee journalistieke tijdschriftcategorieën, die zijn gekozen vanwege het feit dat zij tegenpolen zijn, is in de cijfers duidelijk terug te zien. Binnen deze categorie zijn de roddelbladen sterk vertegenwoordigd en met name de Privé scoort met elf rechterlijke uitspraken relatief hoog. Hieruit valt af te leiden dat niet de scherpe, venijnige of soms zelfs leugenachtige opiniestukken tot rechtszaken leiden, maar vooral het publiceren van artikelen over het privéleven van bekende en onbekende Nederlanders.
Slechts eenmaal wordt Privé in eerste aanleg in het gelijk gesteld, in de overige gevallen volgt een veroordeling tot het betalen van schadevergoeding dan wel tot het rectificeren van het artikel. Bij de zaken tegen Privé is wel een verschil waar te nemen met de aard van de uitspraken bij eerder behandelde media zoals De Telegraaf en Het Parool. Bij Privé is naast aantasting van de eer en goede
Diagram 5. Hoedanigheid van klachten tegen Privé in de periode 2001 tot en met 2011.
Gezinsbladen Categorie Aantal
De Groene Amsterdammer Opinie 0
Elsevier Opinie 0
HP/de Tijd Opinie 1
Nieuwe REVU Mannen 3
Panorama Mannen 4
Party Roddel 2
Privé Roddel 12
Story Roddel 2
Vrij Nederland Opinie 4
Weekend Roddel 4
Tabel 6. Aantal uitspraken in eerste aanleg waarbij opinie-, mannen- en roddeltijdschriften de gedaagde partij waren, van 2001 tot en met 2011.
- 57 -
naam in ongeveer de helft van de gevallen sprake van een inbreuk op de privacy van een betrokkene (diagram 5). Foto’s van de persoon of het interieur worden gepubliceerd en persoonlijke informatie over relaties wordt uit de doeken gedaan.221 De artikelen zijn dus van een andere orde dan de onrechtmatige publicaties van De Telegraaf en Het Parool, die met name onvoldoende feitelijk waren onderbouwd. Een ander verschil met deze dagbladen is dat bij vrijwel alle zaken met Privé de benadeelde partij een bekende Nederlander of een lid van het Koninklijk Huis is.
3.3.3TELEVISIEZENDERS EN -OMROEPEN
Zoals al in paragraaf 2.2.3 bleek, is inhoudelijk duidelijk onderscheid te maken tussen de op inhoud en kwaliteit gerichte publieke omroep en de meer op sensatie en kijkcijfers gerichte commerciële netten. De opkomst van de commerciële zenders werd ook wel het verval van de televisie genoemd. Wanneer gekeken wordt naar het aantal uitspraken dat is gedaan door de rechter over verschillende televisieomroepen en commerciële netten (tabel 7), dan blijkt dat het niet alleen een commerciële zender is die de lijst aanvoert, maar dat de publieke omroep TROS ook met kop en schouders boven de andere partijen uitsteekt. Samen met de programma’s op SBS 6 zijn uitzendingen van de TROS geregeld onderwerp van een geschil. Het aantal uitspraken over programma’s op de andere netten of door andere omroeporganisaties is minimaal.
Diagram 6. Hoedanigheid van klachten tegen TROS en SBS 6 in de periode 2001 tot en met 2011.
221 Zie bijvoorbeeld: Rechtbank Amsterdam 25-02-2004, LJN: AO4371 en Rechtbank Amsterdam 25-07-2002, LJN: AE5860. Medium Aantal KRO 3 NOS 2 RTL 4 SBS Broadcasting 20 TROS 19 VARA 5 AVRO 1 BNN 2 EO 1 MAX 1 NCRV 1
Tabel 7. Aantal uitspraken in eerste aanleg waarbij omroeporganisaties of commerciële netten partij waren, van 2001 - 2011.
- 58 -
Bij SBS blijkt bij nadere inhoudelijke bestudering dat het voornamelijk gaat om de programma’s Peter R. de Vries –
Misdaadverslaggever en
Undercover in Nederland van
Alberto Stegeman. Net als bij de dagbladen is misdaadnieuws een bron voor onrechtmatige mediavertoningen (diagram 7). Niet alleen vermeende valse beschuldigingen of onvoldoende feitelijke onderbouwing zijn bij
deze programma’s het
probleem, maar bij SBS 6 leidt ook vaak het gebruik van verborgen camera-apparatuur en het schenden van privacy- en portretrecht tot een zaak. Hierin verschillen de rechtszaken tegen televisieomroepen van die tegen dagbladen. Gevolg is dat het aandeel privacy-zaken bij SBS 6 veel hoger ligt dan bij de overige reeds behandelde media (diagram 6). Het showbizznieuws van SBS Shownieuws leidt slechts twee keer tot een uitspraak van de rechter. Bij de TROS gaat het minder om de vormen van zware misdaad zoals die bij SBS 6 worden aangekaart, maar voornamelijk om ‘kleinere’ oplichtingspraktijken en consumentennieuws. De programma’s TROS Radar en TROS Opgelicht nemen het overgrote gedeelte van de uitspraken voor hun rekening.
3.3.4INTERNET
Het aantal zaken vanwege een reputatie- of privacy-aantastende internetpublicatie is groot. Van 2001 tot en met 2011 deed de Nederlandse rechter maar liefst 128 keer uitspraak over een online publicatie. Daarbij dient wel te worden bedacht dat het hierbij vaak niet mogelijk is onderscheid te maken tussen het medium (de site) als ‘betrokkene’, waarbij enkel degene die de tekst online heeft gezet wordt gedaagd, en het medium als ‘partij’ bij de rechtszaak, waarbij de eigenaar van de site wordt gedaagd. Dit leidt tot een vertekend beeld vergeleken met de cijfers van andere media, die
Diagram 7. Aantal uitspraken per onderwerp door de rechter in eerste aanleg waarbij de TROS en SBS 6 de gedaagde partijen waren, van 2001 tot en met 2011.
- 59 -
niet zijn geteld als ze enkel betrokken waren (doordat bijvoorbeeld alleen de geïnterviewde was gedaagd en niet het dagblad dat het onrechtmatige interview bracht). Daarom vallen onder de 128 uitspraken over internetpublicaties niet alleen die zaken waarbij de site daadwerkelijk partij was maar ook de zaken waarbij deze enkel betrokken was (als aanbieder van een forum bijvoorbeeld), en valt dit cijfer relatief hoog uit.
Over het algemeen draaien de zaken die online publicaties betreffen om aantasting van de eer en goede naam. Vuilspuiterij op internet is veel voorkomend. Daarbij gaat het dan geregeld om zogenaamde ‘zwarte lijsten’ waarmee de webmasters bezoekers willen waarschuwen voor
bijvoorbeeld pedoseksuelen (www.stopkindersex.com, www.stopkinderpornonu.com), oplichters (www.eigenhuisenpuin.nl, www.campingmaffia.nl) of ‘slechte’ artsen (www.sin-nl.org). Veel vaker gaat het om persoonlijke websites (weblogs, sociale media) waarop eigenaren hun frustraties uiten over personen of bedrijven, of websites die speciaal zijn opgezet om ‘te waarschuwen’ voor één bepaalde persoon of een specifiek bedrijf. Omdat dergelijke sites via Google snel zijn te vinden, zeggen betrokkenen hierdoor vaak grote reputatieschade te leiden.
Opvallend is dat heel weinig nieuwe journalistieke media onder de gedaagden behoren. De meest bezochte Nederlandse journalistieke website nu.nl is in de periode van 2001 tot en met 2011 niet gedaagd. Over Geenstijl.nl is met vijf uitspraken het vaakst geoordeeld door de rechter. De websites van traditionele media bevatten een enkele keer ook onrechtmatig materiaal, maar
wanneer een traditioneel medium wordt gedaagd komt het gewraakte artikel vaak uit de krant en is het daarnaast ook online te zien. Zelden is een artikel dat alleen online staat onderwerp van het geschil. Online uitingen zijn dus geregeld onderwerp van een geschil, maar vrijwel nooit gaat het daarbij om publicaties van ‘nieuwe’ journalistieke media.
- 60 -