Elegant gezelschap in een Hollandse renaissancezaal, Dirck Franchoisz Hals en Dirck van

Delen (NK 2584)

Lierens/Rijk (Frans Hals Museum Haarlem) RC. 1.169, advies d.d. 16 april 2019.

Bron: https://www.restitutiecommissie.nl/adviezen/advies_rc_1169.html Erfgoedwet

De Erfgoedwet uit 2016 hanteert voor beschermwaardigheid van culturele objecten van particulieren en de overheid soortgelijke criteria als in de LAMO worden gebruikt. Er moet sprake zijn van een cultuurgoed of verzameling van ‘bijzondere cultuurhistorische of

wetenschappelijke betekenis dat of die onvervangbaar en onmisbaar is voor het Nederlands cultuurbezit’. Het referentiekader voor de waardering is ook hier in principe nationaal: ‘Wat is het belang van dit werk voor Nederland?’ Hierbij spelen diverse kenmerken een bepalende rol. Zo bepalen onder andere ‘de toestand’ - in de zin van de conditie - en de rol als eventueel ‘ensemble’ mee of een kunstobject beschermwaardig is. Daarnaast zorgen ook ‘de herkomst’, ‘de mate van zeldzaamheid’ en ‘het gebruik’ voor een concrete invulling van de onderzochte

beschermwaardigheid. Ook ‘de cultuurhistorische, sociaal-maatschappelijk en belevingswaarde’ spelen mee in de beslissingen over een al dan niet gerechtvaardigde verdwijning van

cultuurgoederen.210

210_{https://www.afstotingsdatabase.nl/Portals/0/Images/UitsprakenTCB/TCB_Bruidsbedden-AvdN_V2017-03-} 03.pdf?ver=aVu3er8FweH2uXzOmP48EA%3d%3d, pp. 2-4, geraadpleegd op 12 augustus 2020.

82

B. Beschermwaardigheidstoetsing van ‘particulier kunstbezit’

Sinds de Erfgoedwet van 2016 kunnen voorwerpen of verzamelingen die zich in particulier bezit bevinden en als ‘onvervangbaar en onmisbaar’ worden gezien, in het Register

Beschermde Cultuurgoederen worden geplaatst.211 _{Hiermee kunnen zij in feite dus niet} ‘zomaar’ aan een partij in het buitenland worden verkocht. Ook deze bescherming is opnieuw onder de aandacht gebracht. Via een evaluatie van de onderzoekscommissie Pechtold is de minister gewezen op noodzakelijke aanvullingen in regelgeving en praktijk.

Adviesrapport Commissie Pechtold

In 2019 kreeg de Raad voor Cultuur de opdracht een onafhankelijke commissie in te stellen die zich diende te buigen over de bescherming van waardevol cultureel erfgoed in particulier

Nederlands bezit.212 _{In een commentaar van 18 december 2019 schreef redacteur Arjen Ribbens}

de directe aanleiding hiervoor toe aan de in januari 2019 ontstane ophef over de

houtskooltekening ‘Naaktstudie van een jongeman met opgeheven armen’ van Peter Paul Rubens (1577-1640). Deze zou door wijlen Prinses Christina (1947-2019) worden geveild. Een oproep van begin 2019 om de veiling bij Sotheby’s in New York niet door te laten gaan, werd destijds genegeerd; het werk werd op 30 januari 2019 voor ruim zes miljoen dollar geveild en verdween hiermee uit Nederland. Talloze museumdirecteuren ventileerden hun ongenoegen, nu niet gepolst was of er in de Nederlandse museumwereld interesse bestond in de beroemde

tekening.213 _{Een hevige discussie rond de bescherming van (particulier) erfgoed laaide op.}214 _In

het onderzoek van de door Alexander Pechtold (1965) voorgezeten commissie, stond dan ook vooral de vraag centraal in hoeverre de huidige wetgeving voldoende was. Uit onderzoek zou moeten blijken of deze een eventueel noodzakelijke aanscherping van beschermingscriteria verdiende. De Commissie Pechtold kwam uiteindelijk tot tien aanbevelingen en liet er in haar rapport van 30 december 2019 weinig misverstand over bestaan: ‘De uitvoeringspraktijk was

naar haar stellige mening onvoldoende transparant’.215

211_{https://www.rijksoverheid.nl/nieuws, geraadpleegd op 3 juni 2020. Het doel van deze bepalingen is gelegen in de} wens om voorwerpen van bijzondere cultuurhistorische of wetenschappelijke betekenis of uitzonderlijke schoonheid niet voor het Nederlandse cultuurbezit verloren te laten gaan.

212_{https://www.raadvoorcultuur.nl, geraadpleegd op 3 juni 2020. Deze Raad voor Cultuur is als wettelijk}

adviesorgaan van de regering en het parlement op het terrein van kunst, cultuur en media actief. Uitgangspunt in de activiteiten van deze Raad is het geven van gevraagd en ongevraagd, onafhankelijk advies, over actuele

beleidskwesties en subsidieaanvragen.

213_{https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/buitenland/artikel/4593001/ruim-6-miljoen-voor-rubens-tekening-van-} prinses-christina, geraadpleegd op 9 juni 2020.

214_{https://www.nrc.nl, geraadpleegd op 3 juni 2020. Artikel d.d. 18 december 2019.}

215_{https://bescherming-cultuurgoederen.cultuur.nl/aanbevelingen/aanbevelingen, geraadpleegd op 9 juni 2020. Bij} het opvolgen van de nu opgestelde aanbevelingen zou er bij een volgende acute situatie - vergelijkbaar met de

83

De vraag rijst of de bepalingen uit de Erfgoedwet, met daarbij de aanscherpingen die de Commissie Pechtold in haar aanbevelingen formuleerde, direct of indirect van invloed kunnen

zijn op het beleid en de praktijk van de Nederlandse Restitutiecommissie.216 _{Hierbij is het}

allereerst van belang om te weten dat het formele uitgangspunt in restitutiezaken is, dat cultuurgoederen die in het kader van het restitutiebeleid van naziroofkunst uit de Tweede Wereldoorlog aan de rechtmatige eigenaar zijn teruggegeven, heel nadrukkelijk niet in aanmerking kunnen komen voor een aanwijzing als ‘beschermd cultuurgoed’. Toch is het niet ondenkbaar dat de aanbevelingen van de Commissie Pechtold hun invloed kunnen doen gelden in restitutiezaken. Zo is het opvallend dat ‘alternatieve compensatievoorstellen aan eigenaren

van afgewezen cultureel erfgoed’ in de rapportage ruim baan hebben gekregen.217 _{Verder is het}

opmerkelijk dat de Commissie Pechtold heel expliciet de situatie hekelt dat ‘open criteria rechtsongelijkheid creëren voor belanghebbenden’. Zij doelt hiermee op de onwenselijke situatie dat afwegingscriteria ‘te algemeen’ zijn geformuleerd, waardoor het voor betrokkenen in veel gevallen diffuus blijft hoe de belangenafweging en de daaropvolgende beslissing tot stand komen. Het is de vraag of ook hier sprake kan zijn van een parallel met de interpretabele criteria ‘redelijkheid en billijkheid’ en ‘publiek en museaal belang’ uit het verruimde afwegingskader van de Restitutiecommissie. Daarnaast zou het expliciete pleidooi van de Commissie Pechtold om ‘particuliere eigenaren van aangewezen cultuurgoederen of verzamelingen voor de inbreuk op hun eigendom sneller een tegenprestatie op maat te kunnen leveren’ van invloed kunnen zijn op de vigerende restitutiepraktijk. Volgens de Commissie Pechtold is het in ieder geval van groot belang dat tegenover deze inbreuk een vorm van compensatie dient te staan. ‘Een transparant proces, waarbij alle relevante partijen worden betrokken en weten waar ze aan toe zijn, zal de

verkoop van de ‘Rubens-tekening’ - kunnen worden gehandeld volgens een algemeen gekend beleid, ‘waarin iedereen zou kunnen volgen hoe besluiten tot stand komen’. Het oordeel of een cultuurgoed beschermwaardigheid verdient, zou in de toekomst tot stand kunnen komen op basis van kennis, expertise en ervaring. Er zou op deze wijze een duidelijk beeld kunnen ontstaan wat er in Nederland aan cultuurgoederen en verzamelingen aanwezig is en in welke mate dit al voldoende beschermd is, of alsnog aanwijzing zou dienen te krijgen. Volgens de Commissie Pechtold is de ‘lijst’ met cultuurgoederen die van nationaal belang zijn al enige tijd niet meer representatief en berust volgens de commissie te veel op ‘hobby en lobby’. Volgens de Commissie Pechtold is de verantwoordelijke minister in de praktijk van de afgelopen jaren te terughoudend geweest om de lijst uit te breiden. Het beleid gaat er volgens de commissie ten onrechte vanuit dat de ‘Collectie Nederland af’ is. Dat is volgens de commissie Pechtold risicovol, zeker in vergelijking met de praktijk in ons omringende landen. De commissie heeft in haar rapportage dan ook een duidelijk pleidooi gehouden voor een meer actief, bewust en betrokken aanwijzingsbeleid gebaseerd op een duidelijke visie op wat wel en wat niet behouden moet blijven. De minister zou zich over afstoting dan wel behoud moeten laten adviseren door een vaste, onafhankelijke deskundigencommissie.

216_{https://bescherming-cultuurgoederen.cultuur.nl/aanbevelingen/aanbevelingen, geraadpleegd op 9 juni 2020.} Hier is het complete rapport van de Commissie Pechtold digitaal te raadplegen Uit de analyse van deze commissie blijkt dat cultuurgoederen en verzamelingen in Nederland in de praktijk (lang) niet voldoende bescherming

genieten. Door problemen rond de uitvoering van de wet en onduidelijkheid over het bestaan en de interpretatie van sommige regelingen, bestaat steeds de dreiging dat belangwekkend cultuurgoed uit ons land verdwijnt. Reële mogelijkheden om cultuurgoederen en verzamelingen voor het Nederlands cultuurbezit te verwerven of te behouden ontbreken, en bestaande mogelijkheden zijn onder betrokkenen onvoldoende bekend.

217_{https://www.verenigingrembrandt.nl/nl/nieuws/minder-terughoudend-meer-betrokken-commissie-pechtold-} brengt-advies-uit-over-bescherming-cultuurgoederen-in-particulier-bezit, geraadpleegd op 9 juni 2020. Hierbij zijn ook vragen rond restauratie, verzekering en fiscale aspecten aan de orde zijn gesteld.

84

gemoederen minder hoog doen oplopen’ aldus de commissie in haar eindoordeel.218 _Naar

aanleiding van het op 30 september 2019 verschenen rapport ‘Van terughoudend naar

betrokken’, concludeerde de verantwoordelijk minister Van Engelshoven dat het Nederlandse

erfgoed daadwerkelijk een betere bescherming tegen uitvoer naar het buitenland verdient.219 _Of,

en zo ja welke gevolgen deze conclusie voor het Nederlandse restitutiebeleid zou kunnen hebben, is vooralsnog onduidelijk.