Het thema dat in dit hoofdstuk centraal staat is Thatchers houding tegenover ‘Europa’ aan het einde van de jaren 1980 en de laatste periode van Thatcher tijd als premier. Dit zal toegelicht geworden aan de hand van twee speeches. Ten eerste de zogenaamde ‘Bruges’ speech, Thatcher gaf deze voor het Europa College in 1988. Het was vanwege verschillende opvallende uitspraken een belangrijk moment in de verhoudingen tussen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Gemeenschappen. Ten tweede de ‘No. No. No.’ speech, deze toespraak gaf Thatcher voor het Lagerhuis in 1990, kort voor haar aftreden als premier. De speech benadrukte de onderlinge strijd die er in het Lagerhuis was ontstaan als gevolg van het Europa beleid en zou als katalysator werken in haar aftreden. Deze twee speeches geven verder een goed beeld van haar ideeën over Europa en hoe ze de ontwikkeling van de relatie tussen Europa en Het Verenigd Koninkrijk voor zich zag. Het bespreken van de twee momenten zal wellicht ook een beter beeld geven van de eventuele invloed van Thatchers politieke beleid op de huidige discours in het Verenigd Koninkrijk. Zowel de speech in Brugge als de speech in het Lagerhuis suggereren dat Thatcher geen voorstander was van verdere Europese eenwording zoals Delors het voorstelde. Van een economische samenwerking zag Thatcher de voordelen maar verdere samenwerking dan dat, met een Europese overheid, daar zag ze enkel de nadelen van.
De belangrijkste en meest veelzeggende speech die Thatcher heeft gegeven over de Britse relatie met Europa, was de speech in Brugge op 20 september 1988. De mening van de premier werd meteen duidelijk toen ze als volgt begon:
‘Europe is not the creation of the Treaty of Rome. Nor is the European idea the property of any group or institution. We British are as much heirs to the legacy of European culture as any other nation. Our links to the rest of Europe, the continent, of Europe, have been the dominant factor in our history.’138
Dit ging in tegen het idee dat Europa had gedefinieerd sinds de jaren 1950, namelijk dat Europa en de EEG hetzelfde waren.139 Met deze uitspraak maakte Thatcher van Europa een lidstaat overstijgend, cultureel idee. Bovendien was het duidelijk dat het Verenigd Koninkrijk in Thatchers opinie niet elk verdrag van de Europese Gemeenschappen hoefde te tekenen om als
138 ‘Brugge speech’, via: https://www.margaretthatcher.org/document/107332. 139 Grob-Fitzgibbon, 439.
41
volwaardig lid van de beschouwd te worden. Immers was het land al volwaardig lid, vanwege de geschiedenis:
‘For three hundred years, we were part of the Roman Empire and our maps still trace the straight lines of the roads the Romans built. Our ancestors – Celts, Saxons, Dane – came from the Continent. Our nation was – in that favourite Community word – “restructured” under the Norman and Angevin rule in the eleventh and twelfth centuries. […] Visit the great churches and cathedrals of Britain, read our literature and listen to our language: all bear witness to the cultural riches which we have drawn from Europe and other Europeans from us. We in Britain are rightly proud of the way in which, since Magna Cara in 1215, we have pioneered and developed representative institutions to stand as bastions of freedom.’140
Met dit deel van haar toespraak maakte Thatcher duidelijk dat de banden tussen Europa en het Verenigd Koninkrijk niet bepaalde werden door de Gemeenschappen maar door de gedeelde geschiedenis. Waarin het Verenigd Koninkrijk bovendien de boventoon leek te voeren in vergelijking met andere lidstaten.141 Mochten Thatchers ideeën over de potentie van de Europese Gemeenschappen als supranationaal orgaan nog niet duidelijk genoeg zijn, in Brugge herhaalde ze haar standpunt: een centraal Europees bestuur zou de individualiteit van de lidstaten, en daarmee de Gemeenschappen, niet ten goede zou komen:
‘[…] willing and active cooperation between independent sovereign states is the best way to build a successful European Community. To try to suppress nationhood and concentrate power at the centre of a European conglomerate would be highly damaging and would jeopardise the objectives we seek to achieve. Europe will be stronger precisely because it has France as France, Spain as Spain, Britain and Britain each with its own customs, traditions and identity. It would be folly to try to fit them into some sort of identikit European personality.’142
De waarde van Europa lag volgens Thatcher dus in de vrijwillige samenwerking tussen verschillende landen. Deze samenwerking moest volgens Thatcher dus niet worden opgelegd
140 ‘Brugge speech’, via: https://www.margaretthatcher.org/document/107332. 141 Idem.
42
door in Brussel vastgelegde wetgeving. In de toekomst van Europa zag Thatcher dan ook samenwerking tussen staten met behoud van de eigen, nationale identiteit. Daarnaast was het volgens de premier belangrijk de relatie met de Verenigde Staten te onderhouden, dit was volgens Thatcher immer de ‘grootste kracht’ van Europa. 143
Ondanks de grote betekenis van de toespraak was de inhoud voorafgaand aan het moment in Brugge voor haar kabinetsleden onduidelijk. Onder andere vanwege het feit dat men niet wist dat de speech zoveel impact zou hebben. Thatcher had zich immers eerder niet zo duidelijk uitgelaten over bijvoorbeeld haar ideeën over de toekomst van ‘Europa’. Hoewel Geoffrey Howe een vroege versie had gezien, en bij verschillende delen aangegeven dat er sprake was van ‘plain and fundemental errors’, was de definitieve versie niet nogmaals bekeken.144 De assistent van de onder-secretaris van het ministerie van buitenlandse zaken, John Kerr (1942), was het eens met het andere voornaamste commentaar van Howe: dat grote delen van de speech ‘onnodig provocatief’ waren. Bovendien moest volgens Kerr voorkomen worden dat de speech zodanig controversieel was dat er sterke politieke reacties konden komen.145 Het ministerie stuurde vervolgens een advies naar Powell, die het grootste deel van de speech schreef. Het ministerie van buitenlandse zaken verwachtte niet dat er als gevolg van de toespraak problemen met andere lidstaten zouden ontstaan. Het gevolg hiervan was dat, naast Howe, ook de rest van het kabinet geen idee had van de uiteindelijke inhoud van de toespraak.146 Dit blijkt ook uit een verslag van de kabinetsbijeenkomst van 15 september 1988. Over de speech werd het volgende gezegd:
‘The prime minister said that she had in mind in the speech she was to deliver in Bruges on 20 September, having recalled that links with Europe had been a dominant factor in British history, to underline the themes of deregulation and open markets.’147
Het verslag van de bijeenkomst laat zien dat de verwachting was dat de nadruk van de speech op economische aspecten zou liggen. Overigens was de felle retoriek van Thatcher enigszins te verwachten gezien haar reactie op een speech van Delors die enkele dagen voor Thatchers toespraak in Brugge plaatsvond. Hierin had Delors zijn plannen voor de toekomst van ‘Europa’ herhaald. Daarnaast had Delors gesteld dat de Britten het ‘uniquely European model of society’
143 ‘Brugge speech’, via: https://www.margaretthatcher.org/document/107332. 144 Thatcher, 740.
145 Grob-Fitzgibbon, 441. 146 Idem, 442.
43
moesten accepteren en een ‘platform of guaranteed social rights’ diende te steunen. Thatcher noemde Delors speech ‘outrageous’ en, zoals wel vaker volgens Thatcher, had Delors in zijn speech weer ‘toevlucht gezocht tot demagogie’.148
De doelstellingen van de commissie onder Delors, die door de voorzitter in zijn speech herhaald werden, konden volgens de Britten niet verder weg liggen van de oorspronkelijke intenties van de Europese gemeenschappen. Delors zag een steeds hechtere Gemeenschap als ideaalbeeld terwijl Thatcher en de Britten alleen een hechtere economische samenwerking een goed idee vonden. Verder moest vooral de individualiteit van de lidstaat beschermd worden. In het Verenigd Koninkrijk werd, zoals Thatcher zelf stelde, ‘tot grote frustratie van Euro- enthusiasts’, dan ook enthousiast gereageerd op de speech van de premier.149 Volgens Britse media kwam Thatcher op voor de belangen van het land. Echter was de reactie binnen Europese kringen een stuk minder enthousiast, zo blijkt uit een overleg dat Thatcher had met onder andere de Belgische premier:
‘The evening of my speech I had a vigorous argument over dinner in Brussels with M. Martens, his Deputy Prime Minister and Foreign Minister. But perhaps that was only to be expected from a small country which thought it could wild more power inside a federal Europe than outside it.’150
Deze, en andere Europese reactie, leek Thatcher zich weinig aan te trekken. Ze benadrukt in haar memoires vooral de reactie die ze kreeg van de premier van Spanje: de ‘charmante’ Felipe Gonzales (1942) stelde dat de Brugge Speech tot ‘bruikbare conclusies kon leiden’.151 De Europese reactie werd voor Thatcher nog minder belangrijk toen ze merkte hoe populair haar opmerkingen over Europa waren tijdens een congres van de Conservatives. Toen ze daar een soortgelijke toespraak als in Brugge gaf, werd het door het gejuich ‘luidruchtig duidelijk’ dat haar visie op Europa bij partijgenoten populair was.152 Verschillende journalisten waren ook over het moment in Brugge te spreken. Zo schreef Simon Heffer (1960) in The Daily Telegraph dat haar toespraak zeker aantrekkingskracht voor de Conservatives zou hebben. Daarnaast noemde hij het Thatchers ‘most uncompromising declaration yet of her intention to defend
148 The National Archives, CAB 128/90/8. 149 Thatcher, 746.
150 Idem. 151 Idem. 152 Idem.
44
British parliamentary sovereignty against EEC bureaucracy’.153 Heffer zag het als een kwestie van Britten vs. ‘Europa’ en na Brugge waren de Britten volgens hem aan het winnen. Deze mening werd niet door de hoofdredactie van The Daily Telegraph gedeeld. Deze stelde dat Thatcher toespraak ‘slecht getimed en beledigend’ was en bovendien zou het grotendeels gebaseerd zijn op de aanname dat ‘iets anders dan de opmerkingen van Delors een bedreiging zouden kunnen zijn voor de Britse soevereiniteit’.154 Behalve deze krant was ook, niet geheel verassend, de Labour Party niet te spreken over Thatchers speech. Veel voorstanders van Europa waren immers lid van deze partij en zagen Thatchers uitspraken als een stap terug in de verhouding met de andere lidstaten. De voorganger van Thatcher, Edward Heath (1916 - 2005), was altijd erg duidelijk geweest in zijn steun voor de Europese Gemeenschappen. Het was immers Heath’ kabinet die de Britten in 1973 eindelijk lid hadden weten te maken van de Gemeenschap. Over Thatchers speech was Heath dan ook niet erg enthousiast:
‘Any British Prime Minister could make a speech as hostile and ill-informed as the one Mrs. Thatcher delivered in Bruges.’155
Behalve de reacties die de speech veroorzaakte is het volgens Grob-Fitzgibbon belangrijk de speech van Thatcher in de goede context te plaatsen. In Grob-FitzGibbon’s opinie kwam de speech in Brugge voort uit een post-imperiaal verlangen naar de Britse hoogtijdagen. De retoriek die naar deze periode verwees was volgens de auteur ook grotendeels verantwoordelijk geweest voor de herverkiezing van Thatcher in 1983.156 Hoewel Thatcher vermoedelijk wist dat ze met dit type uitspraken sommigen achter zich zou krijgen, had ze misschien niet verwacht dat het de toenemende verdeeldheid binnen het Lagerhuis zou laten toenemen.
Eén van de belangrijkste gevolgen van Thatchers toespraak was namelijk de manier waarop het de verhouding tussen de Conservatives en ‘Europa’ veranderde. De zogenaamde ‘Eurosceptics’ kregen meer aandacht en binnen de partij ontstond een ideologische strijd tussen voorstanders en tegenstanders van Europa. De speech in Brugge benadrukt nogmaals dat Thatcher met name waarde leek te hechten aan de economische potentie van ‘Europa’ en haar mogelijkheid dit in te zitten als politiek middel. Verdere verdieping van de Gemeenschappen, op sociaal vlak, waren volgens Thatcher absoluut niet de bedoeling. De Conservatives hadden
153 Grob-Fitzgibbon, 442. 154 Idem.
155 E. Heath, The course of my life (Hodder & Stoughton, 1998), 710. 156 Idem, 443.
45
dit dan ook altijd geprobeerd tegen te houden, bijvoorbeeld door de eerder genoemde ‘blokkadestrategie’. Thatchers meningsverschil met Delors over de toekomst van de Europese Gemeenschappen was in 1988 merkbaarder dan ooit en dat maakte ze met haar toespraak in Brugge duidelijk. Een collega van Howe, Anthony Teasdale, stelt in een artikel in de Financial Times met de titel ‘How Thatchers Burges speech put Britain on the road to Brexit’ dat: ‘The summer of 1988 marked Thatchers epiphany on Europe’. Volgens Teasdale dacht Thatcher de Single Market werd gebruikt om verdere reguleringen op een supranationaal niveau op te leggen.157 Daarnaast was 1988 een belangrijk jaar in de verhoudingen tussen Thatcher en ‘Europa’ vanwege de herverkiezing van pro-Europa president Mitterrand. Mitterrand was volgens Thatcher goed op weg Bondskanselier Kohl te overtuigen van de voordelen van een gemeenschappelijke munt. Bovendien stelde Delors, na de eerder aangehaalde speech, dat binnen tien jaar, 80 % van de besluiten op economisch en sociaal niveau door de Europese Gemeenschapen zouden worden genomen.158 Dit alles ging sterk in tegen dat waar Thatcher in geloofde: individualiteit van de lidstaten en vooral het vermogen van lidstaten om eigen beslissingen te kunnen nemen over het economische en sociale beleid. Volgens Conservative Willits was dit alles een ‘bridge too far’ voor de premier.159 De speech in Brugge was Thatchers manier om te zeggen dat de plannen die Delors had voor ‘Europa’ te ver gingen. Persoonlijk secretaris Powell stelde daarnaast dat het pragmatische dat Thatcher in de eerste jaren van haar tijd als premier gekenmerkt had, na de toespraak van Delors deels vervangen werd door de overtuiging dat verdere Europese integratie niet overeenkwam met de kenmerken van de Britse soevereine staat.160
Behalve de speech in Brugge was er nog een toespraak van grote betekenis op Thatchers verhoudingen met ‘Europa’ en, zo bleek later, op haar politieke carrière. Dit was de ‘No. No. No.’ speech, in het Lagerhuis was ‘No. No. No.’ de legendarische reactie van Thatcher op de plannen van Delors voor een Europese overheid. Deze uitspraak deed Thatcher tijdens een bijeenkomst van het Lagerhuis op 30 oktober 1990. Tijdens deze vergadering bracht Thatcher verslag uit van een bijeenkomst van de Europese Gemeenschappen in Rome. Deze had een paar dagen eerder plaatsgevonden. Bij dit overleg in Rome was onder meer gesproken over institutionele hervormingen en plannen voor de EMU, grotendeels plannen waar Thatcher en de Britten niet achterstonden. De verhoudingen tussen Thatcher en de Europese lidstaten waren
157 Willetts, The Financial Times. 158 Idem.
159 Idem. 160 Idem.
46
er in Rome dan ook niet op vooruit gegaan. Dit leidde ertoe dat de tegenstanders van Thatcher niet overtuigd leken van haar optreden tijdens de bijeenkomst van de Europese Gemeenschappen in Rome. Zo vroeg politicus Neil Kinnock (1942) zich af hoe het kon dat de hele Europese gemeenschap zich in Rome, in zijn opinie, tegen Thatcher verenigd had. Hiermee had ze volgens hem de invloed van het Verenigd Koninkrijk in Europa verzwakt en bovendien had haar houding in Europa voor grote verdeeldheid binnen Thatchers eigen partij gezorgd. Na het benoemen van de schade die Thatcher volgens hem in Rome had aangericht stelt Kinnock het volgende:
‘Did she not know what she was doing on those occasion, or was she living in cloud cuckoo land?’161
Het is duidelijk dat Kinnock voorstander was van de Europese Gemeenschappen en hij sloot zijn opmerkingen dan ook af met het volgende:
‘Does the Prime Minister not understand that, with her method of conducting affairs, she is throwing away that sound argument and losing both potential allies and necessary influence? Does she not appreciate that, even now, her tantrum tactics will not stop the process of change or change anything in the process of change? All they do is strand Britain in a European second division without the influence over change that we need, the financial and industrial opportunities that we need and the sovereignty that we need.’162
Bovenstaand citaat laat zien dat Kinnock ervan overtuigd leek te zijn dat Thatcher er alles aan deed om een samenwerking met de Europese Gemeenschappen moeilijker te maken. Volgens Kinnock zorgde de Gemeenschappen nou eenmaal voor verandering maar waren dit veranderingen waar de Britten maar beter deel van konden zijn en waar ze invloed op moesten kunnen uitoefenen.
Het is niet onterecht om af te vragen of Thatcher dit inderdaad probeerde tegen te werken zoal Kinnock, en anderen met hem, beweerden. Zoals Thatchers biograaf Charles Moore veelvuldig stelt was ze bovenal een pragmatist. Hoewel ze niet uitgesproken pro-Europa
161 N. Kinnock, House of Commons Statement: Rome of European Council (document, 108234), via:
https://www.margaretthatcher.org/document/108234.
47
was, was haar intentie ook niet de banden tussen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Gemeenschappen problematisch te maken. Voor Thatcher ging het erom te voorkomen dat het Verenigd Koninkrijk onderdeel werd van een Europa dat gezien kon worden als een ‘supranationaal orgaan’ en de invloed vanuit Brussel te beperken. Zeggenschap over de eigen regelgeving was voor Thatcher van groot belang en dit was precies wat Delors volgens Thatcher probeerde te beperken. Daarentegen was Thatcher zoals gezegd wel voorstander van uitbereiding van economische samenwerking binnen de Europese Gemeenschappen. Echter was een Europese munt voor de premier weer een stap te ver, dit zou er immers voor zorgen dat het Verenigd Koninkrijk weer te weinig zeggenschap zou hebben over de eigen economie. Thatchers afkeer tegen het idee van meer invloed vanuit Brussel kwam ook tijdens haar ‘No. No. No.’ speech naar voren:
‘Yes, the Commission wants to increase its powers. Yes, it is a non-elected body and I do not want the Commission to increase its powers at the expense of the House, so of course we differ. The President of the Commission, Mr. Delors, said at a press conference the other day that he wanted the European Parliament to be the democratic body of the Community, he wanted the Commission to be the Executive and he wanted the Council of Ministers to be the Senate. No. No. No.’163
Deze uitspraken hadden vergaande invloed op haar politieke carrière. Het begon met het ontslag van Geoffrey Howe, enkele dagen na Thatchers deze speech. Howe was de langstzittende minister gedurende Thatchers premierschap en zijn ontslag werd gezien als de eerste stap in het proces dat leidde tot Thatchers ontslag, ongeveer drie weken later.164 Het is duidelijk dat een van de redenen voor Howe’s ontslag inderdaad Thatchers standpunt is met betrekking tot een hechtere Gemeenschap. In zijn ontslagbrief aan Thatcher nnoemde hij dat het feit dat hun politieke visie sterk overeenkwam, grote reden was geweest voor de succesvolle samenwerking. Dit was, door verschillende meningen over samenwerking met Europa, volgens Howe niet langer het geval:
‘It gives me all the more sadness, therefore, to acknowledge the growing difference which has emerges between us on the increasingly important issue of Britain’s role in
163 M. Thatcher, ‘House of Commons Statement: Rome of European Council’ (document, 108234) via:
https://www.margaretthatcher.org/document/108234.
48
Europe. […] We must be at the centre of the European partnership, playing the sort of leading and constructive role which commands respect. We need to be able to persuade