Alcoholics Anonymous is een wederzijdse hulpbeweging die als doel heeft om elkaar te helpen sober te blijven en waarvan het enige vereiste voor lidmaatschap het verlangen is om te stoppen met drinken. De organisatieprincipes, methodiek en theoretische uitgangspunten staan in dienst van het zo efficiënt en harmonieus mogelijk bereiken van dit doel. De afwezigheid van dogma’s, hiërarchie, waarheidsclaims en ideeën over het hiernamaals enerzijds en het pragmatisme, de vrijheid van lidmaatschap, de interne democratie en een tolerante houding anderzijds maken van AA een spirituele en geen religieuze beweging. Vier gebeurtenissen staan aan de basis van het ontstaan van Alcoholics Anonymous: Jung’s gesprek met Rowland, Ebby’s bezoek aan Bill Wilson, Bill’s ‘spirituele ervaring’ in Towns Hospital en de interactie tussen Bill Wilson en Dr. Bob Smith in Akron in mei en juni 1935.
In deze gebeurtenissen valt het kernidee van AA al te ontwaren: de enige hoop op duurzaam herstel van het medisch onbehandelbare alcoholisme bestaat uit het ondergaan van een plotselinge of geleidelijke spirituele ervaring (Post, 2014). De Twaalf Stappen, het
persoonlijk herstelprogramma van AA, zijn een routekaart naar zo’n geleidelijke spirituele ervaring. Deze begint in Stap 1 met de erkenning machteloos te staan tegenover alcohol, hetgeen in AA gezien wordt als de voorwaarde om te kunnen herstellen. Om dit te kunnen is het nodig dat de alcoholist een persoonlijk dieptepunt of rock bottom bereikt. Uit de
erkenning van machteloosheid volgt de noodzaak om op zoek te gaan naar a Power greater than ourselves die hierin kan voorzien (Stap 2). In Stap 3 geven alcoholisten hun wil en hun leven over aan deze ‘God, as we understood Him’. De eerste drie stappen zorgen voor spirituele overgave en het doorlopen van alle Twaalf Stappen resulteert in een spirituele ervaring. Een spirituele ervaring bestendigt het herstel van de alcoholist. AA omschrijft het bewustzijn van een tot dan toe onbekende innerlijke macht die groter is dan jezelf als de essentie van een spirituele ervaring. Zo’n ervaring heeft een ‘profound alteration in reaction to life’ tot gevolg. Dit komt overeen met de definitie van een spirituele ervaring als ‘een vreugdevolle, zelf-overstijgende en transformerende ervaring waarin het subject een serene verbondenheid met een grotere werkelijkheid ervaart met een spirituele levenshouding als gevolg’ (Van IJssel 2007; Acke, 2008; Jorna, 2008).
De autonomie paradox in AA bestaat uit de constatering dat de erkenning van de eigen machteloosheid (Stap 1) in combinatie met overgave aan het hogere (Stap 3) en een spirituele ervaring (Stap 12) alcoholisten in staat stelt om sober te blijven. Doordat ze niet langer
geregeerd worden door hun drankzucht nemen (de ervaring van) het vermogen tot zelfsturing (agency), de mate van controle over het leven (effectiviteit) en het vermogen om invloed uit te oefenen op de omgeving (zelf-effectiviteit), toe (Dyslin, 2008; Hopson, Beaird-Spiller, 1995). Hierdoor ervaren ze een gevoel van controle over zichzelf en de wereld, hetgeen ze in staat stelt om zelf richting en zin aan het leven te geven (Baumeister, 1991; Bandura, 1997). Stap 1 zorgt bij de alcoholist voor een verschuiving van het streven naar (primaire) controle over zijn alcoholisme naar acceptatie van de werkelijkheid zoals die is. De tijd, ruimte en energie die hierbij vrijkomt kan vanaf dat moment ingezet worden om datgene te veranderen wat wel valt te veranderen. Dit is de eigen houding ten opzichte van de realiteit (secundaire controle). Externaliteit, het herschikken van de eigen identiteit door bewust afstand te nemen van het alcoholistische zelf, kan helpen bij deze positieve dissociatie en zodoende bijdragen aan de ervaring van autonomie (Frankfurt, 1988). Door in ieder geval het ego, de kinderlijke gedragingen en het gevoel van omnipotentie dat met alcoholisme gepaard gaat over te dragen aan een Macht groter dan jezelf (Stap 3) ontstaat een houding van spirituele overgave. Deze wordt gekenmerkt door het loslaten van controle, serene acceptatie van emoties en gevoelens en een positieve houding ten opzichte van de realiteit (Tiebout, 1954, 1959; Kurtz, 1991; Rowan, Faul, Cloud & Hubert, 2006; Brooks, Arminio, Caballero-Dennis, 2013; Medina, 2012).
De uitspraak Surrender to win vat het werkingsmechanisme van de autonomie paradox goed samen: door het besef en de erkenning van machteloosheid (stap 1) vindt een verschuiving plaats van primaire naar secundaire controle, van gevecht tegen naar acceptatie van de realiteit zoals die is. De ruimte die hierdoor ontstaat resulteert in een houding van spirituele overgave (stap 3). Het ophouden met vechten resulteert in minder lijden waardoor het vermogen om zelf zin en richting aan het leven te geven, toeneemt. Samen vormen zij de basis voor het ontwikkelen van een nieuw perspectief op het leven en een transformerende spirituele ervaring (stap 12) die de nieuwe levenshouding bestendigt (Dyslin, 2008; Brooks, Arminio, Caballero-Dennis, 2013).
Uitspraken van de oprichters en passages uit de AA literatuur bieden leden en groepen de vrijheid om de spiritualiteit van het AA programma op niet-theïstische wijze te interpreteren. In combinatie met het niet dogmatische en inclusieve karakter van AA heeft dit geresulteerd in verschillende niet-theïstische formuleringen van de Twaalf Stappen. Zij vervangen de verwijzingen naar een transcendente macht door niet-theïstische alternatieven. Een voorbeeld hiervan is de humanistische versie die de hogere macht vervangt door andere mensen. Deze
versies maken AA toegankelijker voor niet religieuze of spirituele humanisten en dragen zodoende bij aan het hoofddoel van AA.
Dit doet vermoeden dat spirituele overgave ook bij niet-alcoholisten die geconfronteerd worden met onveranderbare situaties het lijden kan verminderen. Het tevergeefs streven naar primaire controle in onveranderbare situaties kan ook bij niet alcoholisten voor problemen zorgen. Ook in deze onhoudbare situaties kan het werkingsmechanisme van de spirituele overgave voor meer autonomie. Pas als de persoon wanhoop ervaart omdat zijn op controle gerichte reflexen niet volstaan moet hij zijn machteloosheid erkennen (Stap 1). Het uithouden van die machteloosheid is geen makkelijke taak. Spirituele overgave gaat op dit punt verder doordat het zoekt naar innerlijke ruimte om zin en betekenis te geven aan de onhoudbare situatie. Dit gaat gepaard met het opgeven van de strijd tegen de werkelijkheid zoals die is. Deze acceptatie zorgt voor de ruimte om te kijken naar wat wel veranderd kan worden. Het ophouden met vechten tegen de situatie zoals die is en het opgeven van het streven naar primaire controle zorgt voor een houding van overgave (Brooks, Arminio, Caballero-Dennis, 2013). Dit gaat gepaard met een focus op secundaire controle. Hieruit volgt een andere houding ten opzichte van het leven die aanleiding kan zijn voor een persoonlijk groeiproces. Zo’n persoonlijk groeiproces die resulteert in een ander perspectief op het zelf, anderen en de wereld valt aan te merken als een spirituele ervaring (Stap 12).