Verloop van de oorlog
Op 9 augustus verklaarde Saakasjvili de oorlog aan Rusland, waarmee de vijfdaagse oorlog officieel begon. Tijdens deze oorlog zou de Nederlandse cameraman Stan Storimans op 12 augustus in de stad Gori het enige te betreuren dodelijke slachtoffer van buitenlandse komaf worden. Human Rights Watch zou later - hoewel omstreden - concluderen dat hij dodelijk was getroffen door een Russische clusterbom.121 Deze tot dan toe ongeëvenaarde militaire uitbarsting leek voor buitenstaanders toentertijd uit de lucht te komen vallen. Een diepere analyse met de kennis van achteraf biedt echter meer duidelijkheid. De reconstructie van de belangrijkste gebeurtenissen in de maanden voor deze uitbraak mag dan ook met recht een aanloop tot de oorlog heten.
Op 21 april 2008 werd een onbemand Georgisch spionagevliegtuigje boven Abchazië neergeschoten.122 De aanval was door het vliegtuigje zelf gefilmd, waardoor achteraf kon worden opgemaakt dat - hoewel Moskou ontkende- de aanvaller een vliegtuig van Russische makelij was.123 Moskou verdedigde zijn actie door Georgië in een reactie op deze bekendmaking te beschuldigen van het schenden van hun luchtruim.124 Schermutselingen over en weer in de maanden daarna gingen gepaard met een wederzijdse opschaling van de aanwezigheid en paraatheid van Russische en Georgische legers in Abchazië, Zuid-Ossetië, en de grensgebieden. Eerder die maand had Poetin al op politiek en economisch vlak de banden met de afvallige regio’s verder aangehaald: hij kondigde aan om Russische consulaire diensten in de regio’s aan te zullen bieden. Dit leek het officiële erkennen van de regio´s te impliceren en leidde tot grote commotie in Georgië. Binnen de Verenigde Naties werd de Russische politiek besproken waarna grote bezorgdheid werd geuit over de Russische politiek.
121
Human Rights Watch, A dying practise: Use of cluster munitions by Russia and Georgia in August 2008 (New York, 2009), 47.
122
Trouw, Georgië maakte een fout, maar Rusland laat zijn ware gezicht zien (11-08-2008)
http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/nieuws/article/detail/1267879/2008/08/11/Georgie-maakte-een-fout-maar-Rusland-laat-zijn-ware-gezicht-zien.dhtml
123
Haas, Marcel de, ‘The Georgia conflict of August 2008: Exponent of Russia’s assertive security policy’ in
Carré (Januari 2009) 46-49, aldaar 47.
124 NRC, Reconstructie van de vijfdaagse oorlog, (11-10-2008)
- 41 -
“The latest Russian initiative to establish official ties with ... Abkhazia and South Ossetia without the consent of the Government of Georgia. We call on the Russian Federation to revoke or not to implement its decision.”125
Op 8 juli vlogen vier Russische gevechtsvliegtuigen het Zuid-Ossetische luchtruim binnen.126 Rusland verklaarde met deze schending van de Georgische territoriale integriteit heethoofden aldaar te willen kalmeren. Moskou leek doormiddel van politieke en militaire middelen de druk bewust op te voeren. Wat was de reden achter deze provocatie? Een directe aanleiding zou het voor de volgende dag geplande bezoek van de toenmalige minister van Buitenland Zaken van de Verenigde Staten, Condoleezza Rice aan Georgië kunnen zijn. Rusland zou nogmaals duidelijk maken dat het niet gediend was van de Amerikaanse bemoeienis, zeker niet ten tijde van oplopende spanningen met de kleine Zuiderbuur. In deze reeds gespannen situatie begon Rusland op 15 juli vervolgens met een grootschalige militaire oefening in het Noorden van de Kaukasus.127 Dit werd geëvenaard met een gezamenlijke, twee weken durende Amerikaans-Georgische militaire oefening in Georgië. De Amerikaanse bijdrage aan deze oefening bedroeg naast maar liefst 1000 soldaten, ook een aantal militaire voertuigen. Ondanks de steeds hoger oplopende spanningen stond de Verenigde Staten er op dat de oefening doorgang zou vinden. Hoewel als reden aan werd gegeven dat de oefening al geruime tijd gepland stond, was het opvallend dat Washington zo stellig voet bij stuk hield. Het doet vermoeden dat men zich niet wilde laten intimideren door de Russische druk, om inherent gezichtsverlies te vermijden. Rusland en de Verenigde Staten stonden aan de vooravond van de Augustusoorlog niet officieel, maar officieus wel degelijk lijnrecht tegenover elkaar.
Begin augustus 2008 verergerde de situatie met de dag. Zowel aan Ossetische als aan Georgische zijde vielen er bij schermutselingen dodelijke slachtoffers.128 Georgische troepen trokken in een reactie hier op in de dagen daarna Zuid-Ossetië binnen. Naar aanleiding van
125 Nichol, ‘Georgia and NATO enlargement’, 4-5.
126 Security Council Report, Update Georgia (18-07-2008)
http://www.securitycouncilreport.org/site/c.glKWLeMTIsG/b.4356729/k.D9AC/Update_Report_No_3brGeorgia br18_July_2008.html
127
‘Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia’, Vol. 2. (September 2009) 1-446, aldaar 207.
http://www.ceiig.ch/pdf/IIFFMCG_Volume_II.pdf 128
The Organization for Security and Co-operation in Europe /Office for Democratic Institutions and Human Rights, ‘Human Rights in the War-Affected Areas following the conflict in Georgia’, 1-115, aldaar 13. (27-11-2008).
- 42 -
grootschalige beschietingen van Tschinvali - de hoofdstad van Zuid-Ossetië - die hierop volgden, gaf Poetin aan dat Rusland zich genoodzaakt zag om zijn Russische staatsburgers in het gebied te beschermen. Het Kremlin stuurde vervolgens oorlogsschepen naar de Georgische kust, en Georgische inlichtingendiensten signaleerden Russische troepen bij de Roki-tunnel.129 In deze situatie verklaarde Saakasjvili in de nacht van vrijdag 8 op zaterdag 9 augustus officieel de oorlog aan Rusland.130 In een telefoongesprek met Rice gaf de Russische minster van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov op 10 augustus de volgende verklaring:
“Given the continuing direct threat to the lives of Russian citizens in South Ossetia, Russian peacekeeping forces... are continuing operations to force peace on the Georgian side.”131
Interessant is hierbij dat Rusland in zijn reactie inderdaad legitimiteit ontleende aan de zogenaamde Russische burgers in Zuid-Ossetië. Ook was de gekozen bewoording van de minister opvallend te noemen. De vrede zou op Georgië worden afgedwongen door de Russen, nota bene met behulp van de vredestroepen.
Door het uitbreken van de oorlog brak ook in grote delen van Abchazië onrust uit. Met behulp van de Russische troepen wist het Abchazische leger de Georgische militairen die actief waren in de regio te verdrijven, waarna de onafhankelijkheid werd uitgeroepen.132 De Georgische legers trokken zich vanaf 10 augustus uiteindelijk ook terug uit Zuid-Ossetië om, naar eigen zeggen, een humanitaire ramp te voorkomen.133 Russische militairen hielden echter geen halt bij de Georgische grens, maar trokken verder Georgië binnen. Van groot belang is daarbij dat de Russische legers niet alleen uit Zuid-Ossetië, maar ook vanuit Abchazië Georgië binnentrokken.134 Deze opmars kwam Moskou op grote internationale kritiek te staan.135 Russische vliegtuigen bombardeerden vervolgens Tbilisi en Georgische vliegvelden, waarmee zich een volledige invasie leek te voltrekken.136
129 Deze 3.6 kilometer lange Sovjetische tunnel uit 1985 tunnel vormt de enige directe verbinding tussen het door het Kaukasus gebergte gescheiden Noord en Zuid-Ossetië, en is daarom van groot strategisch belang.
130 NU, Georgië verklaart Rusland de oorlog (09-08-2008)
http://www.nu.nl/algemeen/1693033/georgie-verklaart-rusland-de-oorlog.html
131 Nichol, Jim, ‘Russia-Georgia Conflict in South Ossetia: Context and Implications for U.S. Interests’ in
Congressional Research Service (22-09-2008) 1-36, aldaar 22.
132 Deze onafhankelijkheid zou vervolgens op 26 augustus officieel erkend worden door Rusland. 133
Cornell, The Guns of August 2008,112.
134 In de bijlage is een afbeelding met de Russische opmars bijgevoegd. 135 NRC handelsblad, Harde kritiek van NAVO op actie Rusland (19-08-2008)
http://vorige.nrc.nl/article1957809.ece 136
- 43 -
Bemiddelingspogingen onder leiding van de toenmalige Europese Unie voorzittende Franse president Nicolas Sarkozy, resulteerden uiteindelijk in een staakt-het-vuren. De belangrijkste maatregelen waren het beëindigen van alle militaire acties, en de terugtrekking van op Georgisch grondgebied gestationeerde Russen.137 In de periode daarna bleef het aanvankelijk echter onrustig, en vlogen verwijten over en weer. Rusland zou zijn troepen uiteindelijk pas begin oktober uit Georgië terugtrekken, wat tot die tijd voor grote spanning en instabiliteit zorgde. Een saillant detail in deze was de oorlogsbuit die het Russische leger tijdens hun uiteindelijke terugtrekking maakte: naast Georgische krijgsgevangen namen ze een aantal militaire voertuigen mee. Een deel van deze voertuigen waren eigendom van de Verenigde Staten. De Humvees waar het om ging waren kort voor het uitbreken van de Augustusoorlog ingezet tijdens de Amerikaans-Georgische militaire oefening, en stonden in de Georgische havenstad Poti opgeslagen tot ze terug naar de Verenigde Staten zouden worden verscheept.138 Aangezien de Verenigde Staten niets van doen had met de Russisch Georgische oorlog was dit een opzettelijke Russische provocatie. Rusland maakte een duidelijk punt aan de Verenigde Staten: Georgië behoorde tot de Russische, niet de Amerikaanse invloedssfeer.
Verklaringen en motieven
Over de precieze aanleiding van de oorlog was tot de uitkomst van het officiële onderzoeksrapport van de Europese Unie geen consensus. De discussie werd beëindigd door de bevindingen in het rapport waarin werd gesteld dat Georgië schuldig was voor het uitbreken van de oorlog doordat het Zuid-Ossetië was binnengevallen. De daaropvolgende Russische intocht in Zuid-Ossetië, en vervolgens de opmars vanuit beide regio´s in Georgië werden echter ook veroordeeld in het rapport. De overtrokken militaire reactie van Rusland had volgens het rapport de situatie onnodig laten escaleren.139 Het rapport concludeerde dat de oorlog - zoals humanitair gezien overigens altijd het geval is - alleen maar verliezers had voortgebracht.
http://www.dailymail.co.uk/news/article-1043236/Georgia-overrun-Russian-troops-scale-ground-invasion-begins.html
137 ‘Independent International Fact-Finding’, Vol. 2, 219.
http://www.ceiig.ch/pdf/IIFFMCG_Volume_II.pdf
138 Het ging om een aantal High Mobility Multipurpose Wheeled Vehicles (HMMWV), oftewel Humvees. Deze bij uitstek als Amerikaans herkenbare voertuigen waren op het internationale nieuws zichtwaar terwijl ze als oorlogsbuit achter Sovjettanks werden meegesleept naar Rusland, hetgeen bijzonder pijnlijk moet zijn geweest voor Washington.
139 ‘Independent International Fact-Finding’, Vol.1, 18.
- 44 -
Georgisch perspectief
Saakasjvili had reeds in 2006 gewaarschuwd voor het uit de hand lopen van de Russisch-Georgische patstelling. Op 22 september, in een toespraak aan de Verenigde Naties waarschuwde hij voor het gevaar dat Rusland en Georgië in conflict zouden komen als de internationale gemeenschap geen verandering zou weten te brengen in de door Rusland geleide vredesoperaties in Abchazië en Zuid-Ossetië. Hij noemde deze operaties anachronistische vredesmechanismen, en waarschuwde vervolgens:
“let me again be very clear: if we fail to unite in support of new mechanisms to advance peace, we give a green light to those who seek otherwise and we risk plunging the region into darkness and conflict, despite our best efforts to promote peace.”140
Aangezien het onafhankelijk geachte rapport van de Europese Unie stelt dat Georgië schuldig was aan het uitbreken van de oorlog door Zuid-Ossetië binnen te trekken, is de vraag hoe deze bewuste keuze verklaard kan worden.
Het was duidelijk dat Georgië het zo fel nagestreefde NAVO-lidmaatschap niet zou verkrijgen zo lang het geen volledige controle had over zijn eigen internationaal erkende grenzen.141 Het lidmaatschap van de NAVO stond symbool met het breken met het verleden, en daarmee met het breken met de uitzichtloze situatie zoals die op dat moment al jaren bestond. Vanaf het moment van Saakasjvili´s aantreden in 2004 had hij alles in het werk gesteld om aansluiting te vinden in het Westen, met als doel om de bevroren conflicten voor eens en voor altijd te ontdooien en op te lossen. Het niet toegekend krijgen van de MAP-status in 2008 stond dan ook symbool voor het falen van het sinds jaar en dag gevoerde Georgische beleid, wat een grote klap voor Saakasjvili moet zijn geweest. De uitzichtloze situatie zou op korte termijn niet beter worden. De gehate status-quo, die al jaren lang zo nadelig was voor Georgië omdat het een feitelijke Russische militaire bezetting betekende, zou voorlopig blijven bestaan. In een toespraak aan de Verenigde Naties verklaarde Saakasjvili:
140 Civil.ge, ‘Saakashvili unveils’
http://www.civil.ge/eng/article.php?id=13621
141 Van belang is dat zelfs Rusland op dit moment internationalaal erkende grenzen van Georgië ook nog officieel erkende, waarmee de aanwezigheid in de afvallige regio’s nog moeilijker te verdedigen valt.
- 45 -
“I would like to ask all of you if any members in this great hall would welcome – or tolerate such interference by another power on their own soil. I doubt it”.142
Het besluit om het heft in eigen handen te nemen, om zodoende de verachtte stilstand met geweld te doorbreken zou de risicovolle poging om Zuid-Ossetië in te nemen, kunnen verklaren. Dat de ingeslagen weg vol gevaren was, moet ook Saakasjvili hebben geweten. Er waren voldoende precedenten geweest waaruit de les kon worden getrokken dat het Kremlin een dergelijke actie niet passief aan zich voorbij zou laten gaan. Daarbij zou zelfs een slecht getraind en slecht communicerend Russisch leger, te allen tijde een goed getraind Georgisch leger kunnen verslaan, simpelweg vanwege het grote verschil in militaire capaciteit. Het doel van Saakasjvili kan zo bezien dan ook niet geweest zijn om een directe militaire confrontatie met Rusland aan te gaan. Hoe kan de opmars tegen een voor Georgië onverslaanbare vijand dan worden verklaard? Het antwoord zou kunnen liggen in de grootte en ligging van Zuid-Ossetië.143 Het kleine en voor de Russen slecht bereikbare Zuid-Ossetië zou met een bliksemactie snel ingenomen kunnen worden door het Georgische leger. Rusland zou om dat te voorkomen volledig aangewezen zijn op de enige doorgang door het Kaukasus gebergte: de Roki-Tunnel. Een blokkade van deze tunnel zou het onmogelijk maken voor de Russen om de Georgische inname van Zuid-Ossetië te voorkomen. Omdat de Georgische grenzen, inclusief Abchazië en Zuid-Ossetië internationaal erkend zijn, zou Saakasjvili - mits hij zonder bloedvergieten de regio zou kunnen bezetten - vervolgens automatisch de steun van de internationale gemeenschap moeten genieten. Hij zou claimen wat volgens het internationale recht al aan Georgië toebehoorde, waarna Rusland feitelijk machteloos zou staan.
Toch verklaart deze analyse niet waarom Saakasjvili de diplomatieke weg volledig op zou geven. Een tweede factor waarmee rekening dient te worden gehouden was dan ook de snel dalende populariteit van de president. Hij had - zelfs met behulp van fraude - ternauwernood de verkiezingen weten te winnen, maar kreeg vervolgens met grootschalige demonstraties tegen zijn presidentschap te maken. Zijn op het Westen geënte politiek had - in ieder geval op de korte termijn - gefaald, waardoor hij politiek gezien niet veel meer te verliezen had. Het is daarbij in tijden van interne onrust gunstig om een algemene vijand te
142142 Civil.ge, Saakashvili unveils
http://www.civil.ge/eng/article.php?id=13621
143 De oppervlakte van Zuid-Ossetië is ruwweg 3900 km2. Ter vergelijking: ongeveer twee keer de grootte van de provincie Zeeland. Daarbij wordt het door het Kaukasus gebergte volledig afgescheiden van Rusland.
- 46 -
hebben, en de Georgische afgunst van Rusland was wat dat betreft sinds jaar en dag een dankbaar middel om de publieke opinie op één lijn te krijgen.
Welke factoren Saakasjvili er uiteindelijk ook toe bewogen om Zuid-Ossetië binnen te vallen: de Russen werden niet verrast. De cruciale Roki-tunnel was al in Russische handen voordat de Georgische troepen er überhaupt aan waren gekomen.144 Dat het Kremlin wist wat het deed zou later blijken uit het feit dat tijdens de Russische opmars in Georgië, de enige Oost-West verbinding in Georgië vrijwel meteen in Russische handen was.145 Dit lijkt aan te tonen dat een eventuele militaire bezetting van Georgië, in ieder geval op papier, al ruim voor de beschieting van Tschinvali door Moskou was bekeken.
Hoewel de Georgische troepen zich uiteindelijk naar eigen zeggen op eigen initiatief terugtrokken, was de oorlog voor Saakasjvili militair gezien een fiasco. Hij - en met hem de rest van de wereld - had een dergelijk snel, fel en grootschalig militair antwoord van Rusland niet verwacht. Dit bracht echter, bedoeld of onbedoeld, wel een politiek voordeel voor Saakasjvili met zich mee. Zoals hij reeds voorspelde in zijn toespraak aan de Verenigde Naties in 2006, waren de Russische ‘vredestroepen’ eerder deel van het probleem dan deel van een oplossing. In Georgische ogen waren de Russische vredestroepen niets meer dan grensbewakers van een grens die niet diende te bestaan, en officieel ook niet bestond. Daarmee garandeerden ze feitelijk de onafhankelijkheid van de afvallige gebieden.146 Dat deze situatie door andere mogendheden nooit werd veroordeeld, en nog altijd stilzwijgend werd geaccepteerd als zijnde vredesoperaties was een doorn in het oog voor Saakasjvili. Toen de Russische vredestroepen in Zuid-Ossetië en Abchazië oorlogshandelingen pleegden om het grondgebied van de afvallige regio te verdedigen toonden ze hun ware aard. Het gaf aan wat Saakasjvili al jaren claimde; dat het namelijk geen vredestroepen, maar Russische militairen waren. In een reactie hierop stelde de Britse minister van Buitenlandse Zaken dat er een strengere aanpak ten opzichte van Rusland diende te komen. Rusland zou los van de ondersteuning voor vredesmissies geen troepen meer in Georgië mogen hebben, en de vredestroepen zouden niet meer onder Russische aanvoering mogen staan.147
Russisch perspectief
144
Haas, ‘The Georgia conflict of August 2008’, 48.
145 Het betrof de doorgaande weg tussen Gori (noordelijk van Tbilisi) en de westelijke havenstad Poti. 146
Cornell, Small Nations, 336.
147 Council on Foreign Relations, Russia, Its Neighbors, and the Future of Post-Cold War Europe (17-02-2010)
- 47 -
Rusland verraste zogezegd vriend en vijand met de mate waarop het zijn militaire macht in augustus 2008 ten toon spreidde. Het had een structurele en jarenlange politiek van destabilisering en provocatie gehanteerd, met als doel om de invloed en aanwezigheid die het sinds jaar en dag in de Zuidelijke Kaukasus had te bewaren. Het Kremlin leek dan ook meer dan bereid om te reageren op Saakasjvili’s invasie van Zuid-Ossetië. Je zou bijna zeggen, gezien de eerder genoemde ‘paspoort-politiek’ dat men er op zaten te wachten. Want hoewel Georgië het NAVO-lidmaatschap voorlopig nog niet was toegezegd, had het de belofte gekregen om ooit toe te zullen mogen treden. Moskou kon de kans op een definitieve oplossing in zijn voordeel maar beter met twee handen aangrijpen, hetgeen het grootse militaire optreden zou kunnen verklaren.
Dat er voor Rusland grotere geopolitieke belangen op het spel stonden dan de afscheidingsrechten van Zuid-Ossetië was inmiddels duidelijk. Dit werd bevestigd door de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov. In een telefonisch gesprek tijdens de onderhandelingsfase vertelde hij Rice dat Saakasjvili af diende te treden voor er over een staakt-het-vuren gesproken kon worden.148 Een ander belangrijk gegeven was het feit dat het Kremlin, onder grote internationale druk, in 2005 de toezegging had gedaan om zijn troepen voor het einde van 2008 uit Georgië te hebben verwijderd.149 Hiermee zou aan de jarenlange invloed een einde komen. Deze toezegging was echter gedaan in 2005 toen de Verenigde Staten nog grote politieke en militaire steun aan Tbilisi verleende, en er dus politiek nog rekening met Georgië diende te worden gehouden. Ten tijde van de Augustusoorlog was Washington politiek gezien - zeker in vergelijking tot 2005 - in geen Georgische velden of