§6.1 Bijzondere gevallen
6.1.2.1 Door talige omgeving of andere talige kenmerken
Vaak kon ik uit grammaticale kenmerken of omliggende woorden opmaken tot welke categorie iets behoorde. Bijvoorbeeld doordat het duidelijk kenmerken vertoonde van een bepaalde woordcategorie, zoals verbuiging of modificatie:
76) Wellicht dat een grondig onderzoek van sommige der in Carton's bundel e.e. uitgegeven liederen, vergeleken met dergelijke Oudfransche liederen, tot zekerder en vollediger uitkomst zou leiden. (Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 25. E.J. Brill, 1906) 77)Mijn innerlijke reactie is dat ik nu nog veel zekerder weet dat ik het beleid zal voeren zoals dat míj goeddunkt.
En hoe verder weg hij is, hoe zekerder hij weet dat hij premier wil blijven. (beide Jan Terlouw 1983)
34 De intensiveerder ‘zeer’ kan alleen samengaan met bijvoeglijke naamwoorden of bijwoorden:
78)Zeer zeker werd aldus aan het oogmerk van den waardigen overledene beantwoord, en men zoude moge betwijfelen, of het ooit zijn voornemen geweest zij, oplossingen daarbij te
voegen;… (De gids 1853)
79) Nu betekent dit alles zeer zeker niet, zoals men het wel voorstelt, dat de experimentelen zich zouden ‘afkeren’ van de geest en het gevormde gevoelsleven ten gunste van het naakte instinct;
(Paul Rodenko, 1956)
Door deze modificatie krijgt de uiting meer nadruk of expressiviteit.
Wanneer ‘zeker’ afgezet wordt tegen z’n antoniem weet je zeker dat je te maken hebt met een adjectief:
80)..om in alsodanige swaericheyt sick te voegen, mids bekennende den ydelen ende onsekeren voirspoet, ja het seker verderf, der selver godloosen, ende de oprechte gelucksalicheyt der godsaligen, bevelende sick ganschelijck in Godes handen. (Marnix van Sint Aldegonde 1591) Wanneer het tussen allemaal andere adjectieven staat is de conclusie ook snel gemaakt:
81)Want in haer is den gheest des verstants heylich, eenich, menigherande, subtijl,
welsprekende ruerlijck, ombesmet, seker, suet, tgoet liefhebbende, (Den geheelen bijbel 1548) Net als de vergrotende trap, wijst de overtreffende trap op een adjectief:
82)Voor mijn advys meene ick, dat nae de constitutie van den staet deser landen, de
Aristocratycke regieringe ons nodichste en zeeckertste is, om veelderleye redenen; zoo verre als men deselve op eenen bequamen voet kan practiseren. (Hooft 1611)
In het gebruik als adjectief zijn er verscheidene mogelijkheden: ‘ik ben zeker dat…’, ‘ik ben er zeker van dat…’, ‘het is zeker dat…’ enz.. Voor de eenduidigheid heb ik toch besloten dit als één categorie te zien. Ik trof een bijzondere deelbetekenis van het gebruik als adjectief aan. De betekenis van ‘veilig’ neigt in dit geval steeds meer naar ‘zelfverzekerd’ en ‘vol zelfvertrouwen’:
83)Om je een eigen oordeel te kunnen veroorloven moet je je zeker voelen (Terlouw 1983) 84)‘Door zo'n grote verandering, verander je vanzelf. Dat kan toch niet anders?’ Ze zweeg, want terwijl ze het zei, voelde ze zich alweer zekerder worden, rustiger. Was de verandering al begonnen? (Tirade 1998)
Dit gebruik heb ik alleen recent aangetroffen.
Soms, ten slotte, wordt de modaliteit zelfs benoemd!
85)Bedaard draaide de oude man het gaspitje half neer, dat boven zijn schrijftafel brandde, liet zijn boek geopend liggen, en vroeg, terwijl hij eenige doosjes bij zich stak:
‘De kleine zeker?’
Frans bevestigde zijn vermoeden. (Marcellus Emants, 1879) 6.1.2.2 Door de annotator
Een enkele keer kreeg ik ook hulp van een annotator: (uit: 1657 Joannes Six van Chandelier, 1991)
86) Toen ik niet beeters kon, vertrouwde ik Gods gesant/ Zou, stuurende myn geest, een seeker leidsman strekken. mij een zekere leidsman zijn
35 87)Onnoodge vrees. Sa, saa, aan 't saagen, splyten,/ En snyden, met een geestigh oogenmerk,/ Snyd my een vrouw, van eenen gaaven berk,/ Zyt seeker dat uw kost, noch loon zal spyten.
Weest er van verzekerd, dat u geen spijt zult hebben van de onkosten en niet ontevreden zult zijn met het loon
88) Eeven jeughdigh, eeven oud:/ Als de klimop om een hout./Is in baarden seeker teiken,/ Dat wy ouderdom bereiken,
Als baardgroei een betrouwbaar teken is
89) en dankbaar uit te boesemen uwe/ deuchden, en weldaaden. Seeker, by dit lest geslachte dar my bykans/ reekenen.
Ik waag mij wel bijna tot dit laatste slag te rekenen
90) Veel geestigheits, en konsts, uit 's dichters tydverdryf:/ Zoo houde ik seeker ghy dat heilige geslachte/ De lommerschaduw gunt, van onverdiende gunst,/ Op dat een leege geest, met naarstigheit, betrachte,
meen ik zeker te weten dat gij
91) Had ik een Roomsche bron hier staan,/ Ik koos geen wynbergh van Albaan./ De wyn mist licht, op 't jaarliks veld./ Een staage bron was seeker geld.
zou een zeker inkomen betekenen
92) Maar wel syn eijerkorf, voor koegels, en voor boeijen,/ Van Britons zeegesach. Maar is hy nu heel seeker,/ Met Πᾶαυ, van 't Haaghsche gat, en van den schelmenwreeker?
Maar kan hij ... nu wel vast rekenen op
93)Stel seeker, dat myn pluim,/ Een, dry, of seevenhondert jaaren,/ Gelyk een swaan, in 't ruim,/Des heldren Heemels, om ga vaaren:…
Neem eens voor waar aan
De proef van een meloen gaat seeker, op de snee,/ Wat vrouwen liet men gaan, indien de man zoo dee?
seeker: prima, betrouwbaar
Ook in het volgende werk vond ik interpretatieaanwijzing:
94) d'Inhammen ruym van schoot, en hoecken krom van bocht,391
Waer doorse seecker gaen braveren door het vocht.392
Mijn eycken Slot aldus door d'ongeruste paden393
392Waer doorse....: daardoor, (door die waarschuwingen) gaan ze veilig (seecker) met trots varen door de golven.
(Vondel 1623: J.F.M. Sterck, 1929):
De betekenis van ‘veilig’ is hier in de annotatie geëxpliciteerd.
36
6.1.3 Werkwoordcombinaties (inclusief met ‘weten’)
Werkwoorden waarmee ‘zeker’ vaak combineerde waren ‘geloven’:
92)Verbazend is het wat hij over de knoeierijen in China schrijft. Ik geloof zeker dat het niet overdreven is. Toch zie ik daarin nog geen teeken van hopeloos verval.
en denken:
96)Ik ben nu erg benieuwd wat je doen zult. Of je verlof zult krijgen, of direct doorgaan naar China. Ik denk zeker, dat je wel eerst naar Holland zult komen, misschien wel over een paar maanden.
(1932 Frederik van Eeden, 1933)
Vaak ook werd het gebruikt in combinatie met ‘houden voor’:
97)Syn redenen ende raders heb ick ondercropen, oock ut hem selve gehoort ten deele. Dat hy hem bedrogen vinden sal, houde ick voor seecker,ende wy wercken om dien cours te stutten, niet sonder hoope. (1625)
98)Men spreect hier van een vloot uit te rusten van twintich galeien, tweeëndedertich andere schepen, doch ick en houde zulcx niet heel zeecker. (1644)
99)De keiserschen houden voor zeecker dat den Grooten Heer hem daerin zal stilhouden, hebbende zijne desseings gekeert ter zee, waerover niet alleen die van Malta in vrese zijn,… (1645)
(Alle drie uit: Hugo de Groot, Nellen 2000.)
Daarnaast natuurlijk, zoals ingeluid, het samengaan met het werkwoord ‘weten’:
100)Wy weten niet seecker hoe wy sijn ondeckt geworden, maer gissen 't. Onse reyse is dan gestaeckt, immers dese winter; wat daernae leert de tijdt. D. Tilenus, Dorus ende Mercier mogen weten, maer weten niet off het geraden is dattet verder gae aldaer. (Hugo de Groot 1624)
101)Ghy liechtet stuckevleys: want ick weet seecker, dat De Schipper heeft by huer een kindt of twee ghehadt. (1617: Bredero. Moortje 1984)
102)Ende en ghevoeldi u selven alsoe niet, soe moghedi seker weten dat ghi dat tabernakel Goeds niet en sijt. (Van Ruusbroec, veertiende eeuw)
Het lijkt erop dat ‘zeker weten’ in elke periode bestaat, maar is er in de tijd een toe- of afname in gebruik waar te nemen? Dit zal ik later in deze paragraaf aan de orde stellen.
Als laatste wil ik nog kort wijzen op het werkwoord ‘zekeren’ dat dienst doet als ons huidige werkwoord ‘verzekeren’:
103)En si dat gi mi geloeft/ Ende sekert in mine hant
Vanden meesten prise in u lant,/Her coninc, so sekeric u te hant Dese wijch sal sijn vor Rikenstene.’/‘Also sekerict,’ sprac Galiene
Daer en was coninc no grave/Hine moeste hem sekeren in die hant (1250: Ferguut. Rombauds 1982) Uiteindelijk is ‘zekeren’ in deze betekenis in onbruik geraakt en wordt het tegenwoordig alleen nog maar gebezigd in de klimsport en elektriciteitsbranche. Daarin is de oorspronkelijke betekenis van ‘beveiligen’ nog duidelijk te herkennen. Omdat het huidige ‘zekeren’ slechts twee specifieke
37 betekenissen kan hebben, maar tegelijkertijd zichtbaar afstamt van een basisbetekenis, is het een mooie proeve van in de tijd ontstane specialisatie.