Een tweede belangrijke institutie binnen het literaire veld is de boekhandel, de voornaamste actor bij de distributie van literatuur (zie afbeelding 1.1 voor de schematische weergave van het literaire veld van Van Rees en Dorleijn).58 Boekhandels proberen hun producten op een
behulpzame en heldere wijze aan te bieden aan de klanten. De rol van de boekhandel is echter niet beperkt tot de distributie van de boeken. De boekhandel fungeert ook als een tweede poortwachter; boekhandels doen op basis van de aanbiedingsbrochures van uitgeverijen hun bestellingen voor boeken die nog niet zijn verschenen. Als boekhandels geen heil zien in een titel en geen bestellingen plaatsen, is het mogelijk dat de uitgeverij afziet van productie, waardoor de titel geen toegang krijgt tot het literaire circuit. Daarnaast kunnen boekhandels de beeldvorming rond boeken beïnvloeden door de wijze van rubricering en categorisering. De categorieën zijn er in eerste instantie op gericht de klant zo goed mogelijk te helpen op zijn zoektocht naar een specifiek boek, maar tegelijkertijd stuurt het de verwachtingen van de lezer. Tot slot kan de boekhandel de beeldvorming rond boeken sturen door de wijze van aanbieding: de boekhandel kan bepaalde boeken in de etalage plaatsen, acties houden en literaire avonden organiseren omtrent een boek, auteur of genre.
De aard van het verkoopkanaal is aan verandering onderhevig. Het aantal fysieke boekhandels neemt jaarlijks af.59
Dit is deels te wijten aan een algemene ontlezing en een verandering van het leesgedrag in Nederland.60
Daarnaast verliezen de fysieke boekhandels steeds meer terrein aan hun digitale tegenhangers. Bol.com is al enkele jaren de grootste boekhandel van Nederland en ook de internationale verkoopgigant Amazon richt zijn pijlen op de Nederlandse markt.61
Het voordeel voor internetboekwinkels als bol.com is dat zij geen voorraden hoeven aan te houden, zij kunnen rechtstreeks uit het CB leveren. Daarmee vervalt meteen een belangrijke functie van de boekhandel die hierboven werd genoemd: de rol van
58 Een tweede belangrijke institutie bij de distributie van literatuur is de bibliotheek. Door de omvang van dit onderzoek is het niet mogelijk om alle instituties binnen het literaire veld uitgebreid te behandelen. Daarom is gekozen om dieper in te gaan op de boekhandel, en de bibliotheek over te slaan. Wel is het belangrijk te beseffen dat de bibliotheek een soortgelijke functie vervult als de boekhandel: de bibliotheek heeft grofweg dezelfde middelen tot zijn beschikking om de beeldvorming rond boeken te beïnvloeden.
59https://www.rabobankcijfersentrends.nl/index.cfm?action=branche&branche=Boekhandels&p=6 60 De Haan & Huysmans 2010.
61 Vgl. http://www.boekblad.nl/bol-com-wij-zijn-nu-wel-de-grootste-boekhandel.169174.lynkx en
http://www.emerce.nl/nieuws/bol-marktleider-in-nederland en http://www.boekblad.nl/amazon-levert-nu-ook- nederlandstalige-titels.213792.lynkx
tweede poortwachter. Een digitale boekhandel hoeft niet in te kopen en is erbij gebaat om zo veel mogelijk titels aan te bieden.
Uit het vorige hoofdstuk bleek dat de creatie van het cabaretfonds van Nijgh & Van Ditmar gezien kan worden als een poging om het gangbare literatuurbegrip te verbreden. Om deze poging te doen slagen, is het essentieel dat zij bijval krijgt van de boekhandel, omdat deze de signalen van de uitgever moet doorspelen aan de afnemer. In dit hoofdstuk wordt bekeken hoe de boekhandel zijn hierboven omschreven instrumenten heeft ingezet om al dan niet bijval te geven aan dit initiatief vanuit de uitgeverij.
3.1 Fysieke boekhandels
Hoewel hun invloed tanende is, is het interessant om te bekijken hoe de fysieke boekhandels cabaretboeken categoriseren. Volgen de boekhandels de initiële rubricering van de
boekhandels door de plaatsing van de boeken af te laten hangen van de NUR-codes of plaatsen ze de boeken naar eigen inzicht? De wijze van categorisering is afhankelijk van het type boekhandel en de grootte van de boekhandel. Om enig recht te doen aan de diversiteit aan boekhandels heb ik daarom gekozen om een grote algemene boekhandel, een literaire ‘kwaliteitsboekhandel’ en een gespecialiseerde theaterboekhandel te bekijken.62
De grote algemene boekhandel heeft ook tweedehands boeken in het assortiment. Dit is een bijkomend voordeel, omdat veel boeken die het onderwerp van dit onderzoek vormen niet langer nieuw leverbaar is (zie bijlage 1).
De grootste algemene boekhandel van Amsterdam is Scheltema (voorheen onderdeel van Selexyz en later Polare, maar bij afronding van dit onderzoek opnieuw Scheltema). Een grote boekhandel heeft als voordeel dat er vanwege het grote assortiment duidelijker kan worden gerubriceerd. Bij Scheltema is dit inderdaad het geval: er zijn veel categorieën. Er is een speciale afdeling voor kunstboeken, en binnen dit genre is nog verder gecategoriseerd. Naast de muziekboeken is één boekenkast speciaal ingericht voor de categorieën ‘Film’ en ‘Theater’. Het genre ‘Film’ is vrij duidelijk: hier staan boeken over de geschiedenis van de
62 Zonder de pretentie dat dit onderzoek representatief is. Het bekijken van enkele traditionele boekhandels die in het kader van dit onderzoek van belang zijn, moet gezien worden als een toevoeging op het onderzoek naar de digitale boekwinkels.
film, James Bond, Charlie Chaplin, een boek van Paul Verhoeven enzovoort. Binnen het genre ‘Theater’ bestaat meer diversiteit. Hier staat onder meer een recente vertaling van Sophokles, een boek met uitspraken van Loesje, maar ook teksten van Ivo de Wijs en Youp van ’t Hek. Bij de categorisering is duidelijk niet gelet op de NUR-codes. Verder staan
Nederlandse en Engelse titels door elkaar, evenals toneel- en televisieboeken (zoals een boek over het televisieprogramma Proefkonijnen). Tussen de boeken staan zelfs enkele cd’s met werk van Van Kooten en De Bie.
Scheltema heeft ook een grote afdeling tweedehands boeken (een overblijfsel van De Slegte, dat voorheen ook tot Polare behoorde). Het aanbod van tweedehands boeken is zo groot, dat ook hier bijzonder specifiek kan worden gerubriceerd en gecategoriseerd. Er is een speciale kast ingericht voor boeken over film en theater, waarin één plank speciaal is ingericht voor cabaretboeken. De boeken van Youp van ’t Hek en Herman Finkers voeren de
boventoon, maar er staan ook boeken over cabaret en cabaretgeschiedenis. Het merendeel van de boeken is Nederlandstalig, maar ook hier is geen strikte scheiding naar aanleiding van taal of NUR-codes.
De grootte van het assortiment zorgt ervoor dat Scheltema erg precies te werk kan gaan bij de categorisering. Bij het plaatsen van de boeken laat de winkel zich niet leiden door de initiële rubricering van de uitgeverijen, maar wordt op basis van de titels een inhoudelijke beslissing gemaakt. Dit helpt klanten die gericht op zoek zijn naar boeken binnen een bepaald genre. Het feit dat Scheltema boeken van cabaretiers en tekstschrijvers in het assortiment heeft, is een teken van bijval aan de uitgeverijen: de titels zijn immers ingekocht. Verder is de inrichting van een speciale kast voor theater- en filmboeken (en de plank voor cabaretboeken bij de tweedehands boeken) een vorm van bijval. Scheltema wil ook deze genres onder de aandacht van de lezer brengen.
Een andere belangrijke boekhandel in Amsterdam is Athenaeum. Deze winkel is een stuk kleiner dan Scheltema. Ahenaeum profileert zich als kwaliteitsboekhandel (zie
bijvoorbeeld de slogan op de website: ‘Athenaeum boekhandel: onafhankelijk, literair, cultureel en academisch’).63
Er worden minder algemene boeken verkocht, en meer
vakliteratuur en literatuur van klassieke en erkende literatoren. Omdat het assortiment kleiner is, is de categorisering minder precies. Er is wel een afdeling voor kunstboeken, maar hier staan vooral boeken over beeldende kunst. Hier zijn geen boeken over muziek, theater en
televisie opgenomen. Bij de afdeling poëzie staan wel boeken van Drs. P, Willem Wilmink, Hans Dorrestijn en Maarten van Roozendaal. Deze titels zijn weliswaar geschreven door cabaretiers en/of tekstdichters, maar hebben allemaal de NUR-code 306 (poëzie). De NUR-code lijkt dus leidend bij de wijze van categorisering van Athenaeum.
Ook Athenaeum geeft bijval aan de uitgeverijen door het opnemen van enkele cabarettitels in het assortiment en door daarbij de initiële rubricering van de uitgeverijen te volgen. De reputatie van Athenaeum als literaire boekhandel straalt bovendien af op de producten: het feit dat een boek is opgenomen in de poëzieafdeling van deze winkel kan al beschouwd worden als een vorm van symbolische waarde. De boeken krijgen een
kwaliteitskeurmerk mee.
Behalve algemene boekhandels bestaan er ook gespecialiseerde boekhandels. In de Amsterdamse Stadsschouwburg huist al twintig jaar de grootste theaterboekwinkel van Nederland. Ze verkopen ‘boeken tijdschriften, en dvd’s op het gebied van theater, film en dans, van theaterteksten en biografieën tot praktische (film)boeken en naslagwerken’.64
In de webshop wordt de driedeling theater, film en dans inderdaad gehanteerd. Er zijn veel
subcategorieën, maar cabaret is daar geen van. In geen van de subcategoriën is ook een cabaretboek te vinden. In de (fysieke) boekhandel is dat niet anders. Er zijn veel categorieën en subcategorieën, maar cabaret hoort daar niet bij. Volgens een medewerkster van de boekhandel is in het verleden wel eens een speciaal ingerichte cabarethoek geweest, maar naar die boeken was weinig vraag, en de boeken waren ook te vinden in de algemene boekhandels. Als gespecialiseerde boekhandel richt de theaterboekhandel zich liever op de nichemarkten.
3.2 Digitale boekhandels
De digitale verkoopkanalen zorgen ervoor dat de distributie van boeken aan de klanten efficiënter verloopt. Het aanbod is overzichtelijker, waardoor boeken veel eenvoudiger gevonden kunnen worden. Bovendien is het via een systeem van trefwoorden (ook wel tags) gemakkelijker om soortgelijke boeken of boeken binnen een bepaalde categorie te vinden.
Waar de traditionele boekhandel beperkt was in zijn mogelijkheden om boeken te rubriceren en categoriseren, is het voor een digitale boekhandel mogelijk om meerdere trefwoorden aan één boek te verbinden. Met hun categorisering en rubricering presenteren de digitale
boekhandels niet alleen hun aanbod op een heldere manier, maar kunnen ze ook de receptie van en de beeldvorming rond boeken sturen. Een boek kan bijvoorbeeld geplaatst worden in de categorie ‘Kunst en Cultuur: Dans en Theater’, maar ook in ‘Literatuur: Poëzie’.
Laatstgenoemde categorie lijkt meer literaire acceptatie te suggereren dan eerstgenoemde, waardoor de beeldvorming positief wordt beïnvloedt. Het is echter nog maar de vraag of deze beïnvloeding is toe te schrijven aan de boekhandel, of dat de winkel blindelings de initiële rubricering van de uitgeverij volgt. Om te onderzoeken of het de uitgeverij of de boekhandel is bij wie de signalen vandaan komen, moeten de categorieën van de boekhandels worden vergeleken met de NUR-codes of NUGI-codes die zijn toegekend door de uitgeverijen. Het volgen van de rubricering van initiële rubricering van de uitgeverijen betekent wel een vorm van bijval. Al dan niet bewust steunt de boekhandel dan namelijk de literatuuropvatting van de uitgeverij.
Bol.com
De grootste digitale boekhandel van Nederland is bol.com. Op bol.com worden boeken ondergebracht in één of meerdere categorieën. Daarnaast worden producten voorzien van trefwoorden of tags. Deze trefwoorden beschrijven de producten nader en verdelen ze verder onder. De trefwoorden kunnen gebruikt worden als zoekterm; het zoeken naar de zoekterm ‘cabaretteksten’ in ‘Alle boeken’ levert bijvoorbeeld 103 resultaten op (bekeken op 04-09- 2013). Daarnaast geven ze vaak een completere beschrijving dan de categorieën, en bovendien geven ze een overzichtelijk beeld van soortgelijke producten (via bijvoorbeeld
Moeder, ik wil bij de revue van Wim Sonneveld kun je doorklikken op het trefwoord
‘cabaretliedjes’, waardoor een hele lijst van andere boeken met cabaretliedjes wordt
geopend). Bol.com maakt dus gebruik van twee verschillende instrumenten om hun producten te rubriceren.
Bij het indelen van de boeken in categorieën neemt bol.com de initiële rubricering van de uitgeverijen letterlijk over; de NUR-codes zijn één op één te vertalen naar de categorieën. Soms komt het wel voor dat een boek dat slechts één NUR-code bevat toch ingedeeld is in
meerdere categorieën. Zoals te zien is in bijlage 1 corresponderen de categorieën op bol.com als volgt met de NUR-codes65
:
- ‘Literatuur: Romans’: NUR-code 301 (Literaire roman, novelle)
- ‘Literatuur: Poëzie’: NUR-code 306 (Poëzie), 309 (Bloemlezingen) en 373 (Gedichten populair)
- ‘Kunst en Cultuur: Dans en Theater’: NUR-code 307 (Toneel, - theater- en
filmteksten, ook scenario’s) en 670 (Theater, film- en televisiewetenschap algemeen) - ‘Literatuur: Overig’: NUR-code 350 (Fictie overig algemeen)
De boeken van voor 2002 hebben geen NUR-code maar een NUGI-code (Nederlandse Uniforme Genre Indeling). Van de vijf boeken met enkel een NUGI-code wijkt de categorie van bol.com in twee gevallen af van de NUGI-code.
Bol.com hanteert twee trefwoorden die interessant zijn voor het huidige onderzoek, namelijk ‘cabaretteksten’ en ‘cabaretliedjes’. Van de 72 boeken uit de lijst zijn er 33 voorzien van het trefwoord ‘cabaretteksten’ en 18 van het trefwoord ‘cabaretliedjes’, 5 boeken worden omschreven met beide trefwoorden. De onderverdeling in deze trefwoorden is niet te
herleiden tot de NUR- en NUGI-codes, en is dus gedaan door bol.com zelf.
Bol.com volgt dus vrijwel letterlijk de rubrieksindeling van de uitgeverijen. In enkele gevallen deelt bol.com een boek in meerderde categorieën in, terwijl er maar één NUR-code is toegekend. Hoewel bol.com zelf maar in heel beperkte mate informatie toevoegt aan de producten, speelt het wel degelijk een rol bij de beeldvorming rond de boeken. Het naar de klant doorspelen van de signalen die de uitgeverij verzendt een vorm kan namelijk worden beschouwd als een vorm van bijval aan de literatuuropvatting van de uitgever.
Andere webwinkels
Na bol.com was Polare de grootste boekhandel van Nederland. Ten tijde van dit onderzoek bestond Polare nog. Hoewel de boekhandel failliet is gegaan en veel van de winkelpanden een doorstart hebben gemaakt onder een andere eigenaar, is de manier waarop een grote digitale
65 Voor de betekenis van de
NUR-codes is gebruikgemaakt van NUR lijst versie 2011 op
https://portal.boekhuis.nl/xmlpages/TXP/files?p_file_id=11593. Voor de typering van de NUGI-codes is gekeken naar de lijst op users.telenet.be/arseen.de.kesel/omNURlijst-3.xls
boekhandel als Polare zijn producten classificeerde nog steeds relevant voor dit onderzoek. Het assortiment van Polare bestond uit zowel nieuwe als tweedehands boeken, waardoor zij een breed aanbod aan cabarettitels hadden.66
Van de 72 titels die het onderwerp van dit onderzoek zijn (zie bijlage 1), waren er 52 leverbaar via polare.nl. Deze boeken werden als volgt onderverdeeld: 15 in de categorie ‘Literatuur’, 7 in ‘Poëzie’, 6 in ‘Muziek’, 15 in ‘Film & Theater’ en 1 in ‘Over literatuur’. Polare week bij de categorisering van de boeken meer af van de NUR- en NUGI-codes dan bol.com, en leek meer op basis van inhoudelijke kenmerken te rubriceren. Polare voegde zelf dus meer informatie toe dan bol.com, maar volgde in veel gevallen ook de uitgeverijen. Polare nam dus meer initiatief in de beeldvorming rond de boeken, maar gaf ook bijval aan de uitgeverijen.
De eerder besproken boekhandel Athenaeum heeft ook een eigen webshop.67
De fysieke boekhandel Athenaeum staat bekend als een kwaliteitsboekhandel met een veelzijdig assortiment en een relatief uitgebreide categorisering. In tegenstelling tot bol.com en Polare verkoopt Athenaeum echter geen tweedehands boeken, waardoor een groot deel van de 72 boeken op de lijst afvalt. Bovendien is de webwinkel van Athenaeum beduidend minder gebruiksvriendelijk dan de fysieke boekhandel, aangezien de webwinkel geen vorm van rubricering of categorisering hanteert. Ook is er geen sprake van een trefwoordensysteem, wat het gebruiksgemak niet ten goede komt. De webshop heeft weliswaar een zoekfunctie, maar de boeken zijn niet voorzien van tags. Hierdoor levert het invoeren van bijvoorbeeld de zoekterm ‘cabaret’ enkel resultaten op van boeken met het woord ‘cabaret’ in de titel. Het is daarom niet mogelijk om aan de hand van de webwinkel te zeggen of Athenaeum bijval geeft aan de uitgeverijen of niet.
Wel zet de webwinkel van Athenaeum andere middelen in om de beeldvorming rond boeken te beïnvloeden. Op de website worden boeken gerecenseerd, er worden
leesfragmenten van boeken gepubliceerd en filmpjes over auteurs of boeken geplaatst. Helaas gaat het digitale archief van de boekhandel maar terug tot september 2009. Een andere
belangrijke manier waarop Athenaeum symbolische waarde produceer is het organiseren van literaire evenementen. Deze zijn niet terug te vinden in hun archief, en ook voor de
evenementen geldt dat het ‘digitale archief’ niet verder teruggaat dan september 2009. Er is dus niet veel informatie te vinden over mogelijke evenementen rond het genre cabaret of rond
66 Voorheen: www.polare.nl 67http://www.athenaeum.nl/
een of meerdere auteurs in de periode van dit onderzoek.68
Andere manieren van promotie die kunnen gelden als sturing van de beeldvorming, zoals de inrichting van etalages en
persoonlijke aanraders van de boekhandelaren, vervluchtigen snel en kunnen ook niet worden teruggevonden.
3.3 Besluit
Met de komst van internetboekhandels is de rol van de boekhandel als tweede poortwachter kleiner geworden. Toch heeft de boekhandel een aantal instrumenten om de beeldvorming rond boeken te sturen, bijvoorbeeld door de wijze van rubricering en van aanbieding aan de klant. In de praktijk volgen boekhandels voor een groot deel de initiële rubricering van de uitgever. Daarmee is niet gezegd dat zij geen rol spelen bij de beeldvorming; hoewel ze zelf weinig informatie toevoegen, geven ze toch bijval aan de indeling van de uitgever. Ook dit kan worden gezien als een bijdrage aan de beeldvorming: ze geven aan de uiteindelijke klant informatie door die de uitgever graag wil uitdragen.
Boekhandels kunnen verder de beeldvorming beïnvloeden door het aanbieden van recensies, persoonlijke tips, inrichting van de etalage en het organiseren van literaire evenementen. Veel van deze voorbeelden van beeldvorming zijn echter tijdelijk en kunnen jaren na dato moeilijk worden nagegaan. Met de komst van de internetboekhandel is het makkelijker geworden om deze acties te achterhalen; de website is zelf vaak een digitaal archief. Helaas zijn veel internetboekhandels nog niet zo oud, waardoor aanbiedingen, recensies, tips en evenementen maar tot op zekere hoogte kunnen worden teruggezocht. Hierdoor is er niet heel veel te zeggen over de mate waarin de boekhandels op die manier hebben bijgedragen aan de beeldvorming rond het genre cabaret. Wel kan gesteld worden dat de boekhandels met hun wijze van rubricering grofweg de uitgeverijen volgen, wat gezien kan worden als bijval voor de uitgedragen literatuuropvatting: de boekhandels spelen – al dan niet bewust – de signalen die de uitgeverijen middels de NUR-codes willen uitdragen door aan de klant.
68 Over georganiseerde literaire evenementen is sowieso weinig informatie voorhanden. Het archief van de website van Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam vertoont bijvoorbeeld eenzelfde euvel als dat van Athemaeum, het gaat niet verder terug dan 2005. Zie http://www.slaa.nl/020-agenda/