8.1 GLOBALE REFERENTIEBESCHRIJVING TYPOLOGIE
De abiotische karakteristieken van het type M17 zijn weergegeven in tabel 8.1a. De samen-hang met typen uit het Handboek Natuurdoeltypen (Bal et al., 2001) is vermeld in bijlage 1.
TABEL 8.1A KARAKTERISERING VAN HET TYPE VOLGENS ELBERSEN ET AL. (2003)
KRW descriptor eenheid range
Saliniteit gCl/l 0-0,3 Vorm - niet-lijnvormig Geologie >50% kiezel Diepte m >3 Oppervlak km2 <0,5 Rivierinvloed - geen Buffercapaciteit meq/l 0,1-1 GEOGRAFIE
Diepe, zwak gebufferde meren komen voor op de hogere zandgronden. In Nederland komt dit type als natuurlijk water weinig voor, maar is wel aanwezig als gegraven plassen en diepe wingaten die door de hydrologische situatie zwak gebufferd water be-vatten.
HYDROLOGIE
Het betreft stilstaand water dat min of meer geïsoleerd is gelegen en daardoor zeer zwak- tot zwak gebufferd water bevat. Zwak gebufferde wateren maken veelal deel uit van lokale grondwatersystemen. De peilfluctuaties zijn over het algemeen groot (meer dan 60 cm) en er kan gedeeltelijke droogval optreden indien er sprake is van flauwe taluds.
STRUCTUREN
Diepe, zwak gebufferde meren zijn vlakvormig. De bodem bestaat veelal uit zand, soms uit veen. Zie ook M16.
CHEMIE
Dit type bevat voedselarm licht zuur tot circumneutraal water. Zie ook M16. Heinis et al. (2004) geven indicatieve waarden van enkele waterkwaliteitsvariabelen. Op basis van de koppeling met de natuurdoeltypen kan het type verder als volgt worden gekarak-teriseerd:
Waterregime: open
water
droogvallend zeer nat nat matig nat vochtig matig droog droog
Zuurgraad: zuur matig zuur zwak zuur neutraal basisch
BIOLOGIE
Vooral in grotere meren binnen dit type is de aan de wind geëxponeerde zijde begroeid met pioniervegetaties. Verzuringsgevoelige soorten van de oeverkruidklasse zijn beeld-bepalend. Daarbinnen zijn vegetaties met waterlobelia en biesvarens karak-teristiek voor zeer zwak gebufferde situaties. In de diepe delen worden weinig tot geen macrofyten aangetroffen. In de zeer zwak gebufferde wateren worden soorten aangetroffen die fysio-logisch zijn aangepast aan een zwak zuur tot zuur milieu, waarin koolstof, stikstof en fosfaat in beperkte mate aanwezig zijn. Dit zijn soorten met een isoëtide groeivorm en een goed ontwikkeld wortelstelsel voor de opname van voedingsstoffen uit de bodem. In iets meer gebufferd water komen verschillende andere vegetaties van de oeverkruidklasse voor. Deze meren kunnen op luwe plekken verlan-den, waarbij soms enige hoogveen-ontwikke-ling plaats kan vinden. Zie ook M16.
FYTOPLANKTON EN FYTOBENTHOS
De biomassa en soortenrijkdom van het fytoplankton worden sterk bepaald door de gemiddelde diepte van het meer. In alle gevallen kan men in de oeverzone en tussen de watervegetatie van de ondiepere delen sieralgen aantreffen uit het Euastrum oblongum - Micrasterias thomasiana gezelschap. Naast de naamgevende soorten bijvoorbeeld Closterium lunula, Desmidium swartzii, Micrasterias americana, Pleurotaenium ehrenbergii en Staurastrum brebissonii. Onder de epifytische kiezelalgen komen mesotrafente soorten voor uit de geslachten Fragilaria (o.a. F. capucina var. gracilis, F. exigua, F. nanana, F. tenera) en Gomphonema (G. hebridense, G. gracile), naast soorten uit de geslachten Brachysira, Eunotia en Pinnularia. Veel voorkomende benthische groenalgen in de oeverzone zijn vertegenwoordigers van de geslachten Mougeotia en Zygnema.
MACROFYTEN
Diepe, zwak gebufferde meren worden gekarakteriseerd door een voedselarme waterlaag boven een voedselarm tot mesotroof sediment. Omdat het centrale, relatief diepere vengedeelte water blijft behouden, komen hier fonteinkruid- en waterranonkel-vegetaties voor die behoren tot de associatie van ongelijkbladig fonteinkruid (Echinodoro-Potametum graminei) en de associatie van teer vederkruid (Callitricho-Myriophylletum alterniflori). De amfibische zone wordt gekenmerkt door vegetaties uit de Oeverkruidklasse die ook onder wat eutrofere situaties kunnen gedijen, zoals de associatie van naaldwaterbies (Littorello-Eleocharitetum acicularis). Onder zeer zwak gebufferde en voedselarmere omstandigheden worden de associaties van Biesvaren en Waterlobelia en van Veelstengelige waterbies aangetroffen.
MACROFAUNA
Door het bestaan van een omslagpunt bij een pH van 5 à 6, is de macrofaunage-meenschap van de zuurdere meren van dit type (pH <5,5) vergelijkbaar met die van de ondiepe, zure meren. Kenmerkend zijn wantsen, waterkevers en vedermuggen. In de licht zure tot circumneutrale wateren (pH >5,5) kunnen wel slakken, bloedzuigers en kreeftachtigen worden aangetroffen. De macrofauna van deze wateren is in het alge-meen soortenrijker dan die van de zuurdere. In de oeverzone kunnen soorten van droogvallende milieus worden aangetroffen, maar ook soorten van zuurstoifrijke om-standigheden (golfslag).
VIS
Wateren met een pH<circa 5 zijn ongeschikt voor de meeste vissen, voor de wateren met een pH>5 geldt hetzelfde als voor M16. De referentievisstand van deze oligotrofe wateren is baars-blankvoorn.
M17
DIEPE, ZWAK GEBUFFERDE MERENDIEPE, ZWAK GEBUFFERDE MEREN KOMEN VOORAL OP ZANDGRONDEN VOOR WAAR VOEDSELARMER WATER OMHOOG KWELT. OOK DEZE MEREN HEBBEN EEN BREDE OEVERZONE MET WATER- EN OEVERPLANTEN WAARIN LIBELLEN EEN MOGELIJKHEID VINDEN UIT TE VLIEGEN (LINKS MIDDEN). IN DE GOLFSLAGZONE OP HET KAAL GESPOELDE ZAND GROEIT PLAATSELIJK ONDERGEDOKEN MOERASSCHERM (RECHTS MIDDEN). FOTO’S P.F.M. VERDONSCHOT.
8.2 FYTOPLANKTON
8.2.1 INDICATOREN
Vooralsnog is de chlorofyl-a concentratie in zwak gebufferde en zure wateren niet als indicator voor de abundantie van fytoplankton gebruikt. De eerste reden is dat met name chlorofyl-a geen goede indicator is voor de belangrijke pressor verzuring. Ten tweede blijken in de meetgegevens soms hoge uitschieters van concentraties chlorofyl-a te zijn in wateren met een goede of zeer goede kwaliteit, waarvan niet bekend is of dit natuurlijke variatie betreft. Voor de soortensamenstelling van het fytoplankton zijn twee deelmaat-latten ontwikkeld, een negatieve en een positieve. De negatieve deelmaatlat is een toets op ongewenste antropogene invloeden, zoals een excessieve belasting met nutriënten, of de inlaat van gebiedsvreemd water. Deze deelmaatlat omvat een lijst met relevante fyto-planktontaxa met de bijbehorende indicatie van de waterkwaliteit. De positieve deel-maatlat is een toets op bijzondere natuurwaarden, waartoe gebruik wordt gemaakt van de groep sieralgen (desmidiaceeën). Voor deze toepassing zijn de sieralgen ingedeeld naar de mate waarin zij afhankelijk zijn van een ongestoord milieu; er zijn triviale soorten, matig kieskeurige, kieskeurige en zeer kieskeurige soorten. Soorten uit de laatste categorie komen in Nederland alleen voor in terreinen met een hoge natuurwaarde en zijn drama-tisch achteruitgegaan of geheel verdwenen.
8.2.2 REFERENTIEWAARDEN
SOORTENSAMENSTELLING - NEGATIEVE SOORTEN (BLOEIEN)
In de referentiesituatie treden in het zomerhalfjaar geen bloeien op. Van een bloei is sprake als één van de bloeicriteria in de klassen ‘goed’ en lager in de maatlat wordt bereikt (zie volgende paragraaf).
SOORTENSAMENSTELLING - POSITIEVE SOORTEN (SIERALGEN)
Van het tychoplankton in het litoraal is in de referentiesituatie van minstens één sier-algsoort uit de categorie zeer kieskeurige soorten (zie tabel 8.2.2a) een vitale populatie aanwezig. Hierbij gaat het om soorten uit matig electrolytrijke wateren (EGV 10-25 mS/m), maar doorgaans zijn ook soorten uit voedselrijkere en electrolytrijkere milieus vertegenwoordigd. Voorbeelden uit de Veendiepsterplas anno 2003 zijn Desmidium swartzii en Staurastrum brebissonii. Daarnaast zijn zonder veel inspanning nog meer dan 50 andere sieralgsoorten in een monster te vinden.
TABEL 8.2.2A ZEER KIESKEURIGE SIERALGSOORTEN UIT (MATIG) ELECTROLYTRIJKE DIEPE PLASSEN
Taxon
Actinotaenium colpopelta Cosmarium portianum Micrasterias papillifera Actinotaenium curtum Cosmarium praecisum Micrasterias pinnatifida Actinotaenium turgidum Cosmarium protuberans Micrasterias radiosa Closterium angustatum Cosmarium pseudoexiguum Netrium interruptum Closterium attenuatum Cosmarium pseudoornatum Pleurotaenium coronatum Closterium delpontei Cosmarium pseudoprotuberans Sphaerozosma filiforme Closterium lineatum Cosmarium pseudoretusum Sphaerozosma laeve Closterium nematodes Cosmarium quadrogranulatum Sphaerozosma vertebratum Closterium ralfsii Cosmarium quadrum Staurastrum aculeatum Closterium turgidum Cosmarium simplicius Staurastrum anatinum
Cosmarium capitulum Cosmarium subundulatum Staurastrum brasiliense Cosmarium clepsydra Cosmarium taxichondriforme Staurastrum brebissonii Cosmarium commissurale Cosmarium tessellatum Staurastrum bulbosum Cosmarium connatum Cosmarium tetrachondrum Staurastrum cristatum Cosmarium conspersum Cosmarium ungerianum Staurastrum dimazum Cosmarium debaryi Cosmarium variolatum Staurastrum dybowskii Cosmarium decacondrum Cosmarium wittrockii Staurastrum laeve Cosmarium dybowskii Cosmarium zonatum Staurastrum lanceolatum Cosmarium galeritum Cosmocladium constrictum Staurastrum oligacanthum Cosmarium geminatum Cosmocladium perissum Staurastrum ophiura Cosmarium isthmochondrum Cosmocladium saxonicum Staurastrum podlachicum Cosmarium kirchneri Desmidium aptogonum Staurastrum polytrichum Cosmarium lapponicum var. undulatum Desmidium cylindricum Staurastrum productum Cosmarium limnophilum Docidium baculum Staurastrum pungens Cosmarium luxuriosum Euastrum crassicolle Staurastrum senarium Cosmarium margaritatum Euastrum divaricatum Staurastrum simplicius Cosmarium messikommeri Euastrum germanicum Staurastrum spongiosum Cosmarium monomazum Euastrum luetkemulleri Staurastrum subgrande Cosmarium norimbergense Euastrum montanum Staurastrum subteliferum Cosmarium notatum Euastrum validum Staurastrum trapezicum Cosmarium obsoletum Hyalotheca mucosa Staurastrum vestitum Cosmarium ocellatum Micrasterias apiculata Staurodesmus subhexagonus Cosmarium ordinatum Micrasterias brachyptera Staurodesmus tumidus Cosmarium ornatum Micrasterias crux-melitensis Xanthidium basidentatum Cosmarium ovale Micrasterias fimbriata Xanthidium cristatum Cosmarium pachydermum Micrasterias furcata Xanthidium fasciculatum Cosmarium perforatum Micrasterias mahabuleshwarensis
8.2.3 MAATLAT
SOORTENSAMENSTELLING NEGATIEVE SOORTEN (BLOEIEN).
Op grond van het planktonbeeld en de hieronder gegeven abundantiecriteria van indi-catorsoorten wordt besloten of sprake is van een bloei. Het ecologisch kwaliteitsniveau van bloeien kan beoordeeld worden als ‘ontoereikend’, ‘matig’ of ‘goed’, afhankelijk van de aard van de bloei zoals hieronder aangegeven:
• Slecht (score 0,1): Persistente bloei van Planktothrix agardhii (>20000 filamenten per ml). • Slecht tot ontoereikend (0,2): Bloei van dunne draadvormige blauwalgen uit de
geslachten Limnothrix, Planktolyngbya en/of Pseudanabaena (>20000 filamenten per ml), bloei van Microcystis-soorten anders dan M. wesenbergii met kans op drijflagen (>100000 cellen per ml); soortenarme bloei van Scenedesmus (>10000 cellen per ml).
• Ontoereikend (score 0,3): Soortenrijke bloei van Planktothrix agardhii (>10000 filamenten per ml); bloei van Gonyostomum semen (>1000 cellen per ml).
• Ontoereikend tot matig (score 0,4): Bloei van Cryptomonas (>2000 cellen per ml); bloei van chlorococcales (bijvoorbeeld Crucigenia, Dictyosphaerium: >20000 cellen per ml); bloei van Microcystis aeruginosa (>20000 cellen per ml).
• Matig (score 0,5): Bloei van Anabaena (>800 draden per ml); bloei van kleine chroococcales (bijvoorbeeld Aphanothece, Cyanodictyon, Cyanonephron: >10000 kolonies per ml); bloei van Gonyostomum semen (100-1000 cellen per ml); bloei van Staurodesmus extensus (>2000 cellen per ml); bloei van Teilingia granulata (>10000 cellen per ml).
• Matig tot goed (score 0,6): Bloei van Asterionella formosa (>6000 cellen per ml); bloei van Chrysochromulina (>20000 cellen per ml); bloei van Cyclotella radiosa (>1000 cellen per ml); bloei van Microcystis wesenbergii (>20000 cellen per ml); bloei van Monomastix (>10000
cellen per ml); bloei van Pedinomonas (>10000 cellen per ml); bloei van Woronichinia naegeliana (>20000 cellen per ml).
• Goed (score 0,7): Bloei van Dinobryon, Chromulina, of Ochromonas (>10000 cellen per ml); bloei van Synura (>10000 cellen per ml); bloei van Desmidium swartzii (>20000 cellen per ml); bloei van Peridinium (>500 cellen per ml); bloei van Synura (>10000 cellen per ml). Wanneer in één monster meerdere bloeien worden waargenomen bepaalt de minst gunstige de score. De eindscore van de negatieve deelmaatlat is het rekenkundig gemid-delde van de scores van alle onderzochte monsters. Wanneer geen sprake is van een bloei wordt aan het monster geen score toegekend voor de negatieve deelmaatlat, zodat dit monster niet bijdraagt aan de eindscore. Het monster kan zich dan in de zeer goede toestand bevinden, maar er kan ook sprake zijn van een natuurlijke calamiteit (recente droogval) of ‘dood water’.
SOORTENSAMENSTELLING - POSITIEVE SOORTEN
Hieronder zijn de indicatoren vermeld voor de positieve deelmaatlat (sieralgen) onder-verdeeld in vier groepen naar mate van kieskeurigheid (i.e. gevoeligheid voor verstoring). Triviale soorten: Closterium acutum var. acutum, C. pronum, Staurastrum tetracerum var. tetracerum.
Matig kieskeurige soorten: Closterium calosporum, C. dianae var. minus, C. lunula, C. sublaterale, C. botrytis, C. depressum, C. regnellii, C. subcostatum var. minus, C. tenue, Cylindrocystis gracilis, Euastrum ansatum, Micrasterias thomasiana var. notata, Staurastrum crenulatum, Staurodesmus cuspidatus, S. extensus var. extensus, S. extensus var. vulgaris, Teilingia granulata.
Kieskeurige soorten: Closterium costatum, C. Cynthia, C. dianae, C. didymotocum var. crassum, C. jenneri, C. kuetzingii, C. lineatum, C. regulare, C. rostratum, Cosmarium anceps, C. angulare, C. angulosum, C. asterosporum, C. basiornatum, C. commissurale, C. connatum, C. conspersum var. latum,