Ombudsvrouw Annieke Kranenberg 19 september 2015
Een krant kan onbedoeld reclame maken voor zelfmoord, maar kan ook helpen bij de preventie.
Het is bijna alsof de journalistes erbij waren, het moment voordat de biologielerares zelfmoord pleegde. Het verhaal 'Collega's pesten haar. Caroline kan er niet meer tegen.' (Vonk, 11 september) begon met een gedetailleerde uiteenzetting van haar handelingen vlak voor ze zichzelf van het leven beroofde en de manier waarop ze dat deed. De plaats des onheils, althans een plek die deze moest voorstellen, illustreerde het stuk. Op een mysterieuze foto die ook de beginscène van een KRO Detective had kunnen zijn, staat een rode Volvo in een donker bos. De koplampen zijn aan, het portier van de achterbank - waar ze volgens het artikel was gaan zitten - staat open.
De details vormen een schril contrast met de artikelen over de zelfmoord van Joost Zwagerman. In geen van de stukken wordt gerept van de methodiek of de
omstandigheden waaronder hij zich van het leven beroofde. In die zin voldeden ze behoorlijk aan de mediarichtlijnen die wereldwijd zijn opgesteld om suïcide te
voorkomen. Publiciteit voor concrete zelfmoorden kan levensgevaarlijk zijn, zo blijkt uit diverse wetenschappelijke studies, zeker wanneer het beroemde mensen betreft. Gedetailleerde beschrijvingen over de methodiek of het middel kunnen mensen die op het randje balanceren op een idee brengen. Prominente of simplistische berichtgeving kan hun het idee geven dat zelfmoord de enige oplossing is voor hun probleem. Internationaal is dit copycat-effect talloze keren vastgesteld, ook in Nederland. Toen auteur Viktor Staudt in 2012 bij DWDD gedetailleerd werd geïnterviewd over zijn zelfmoordpoging bij een station, vonden er die nacht aanzienlijk meer suïcides op het spoor plaats. (Nu zou hij het anders doen, zei hij tegen Vrij Nederland.) Het in beeld brengen van de plek waar keeper Robert Enke sprong leidde tot een toename van zelfdodingen bij het spoor in Duitsland.
In de wetenschap heet dit besmettingsgevaar het Werther-effect, vernoemd naar de hoofdpersoon uit Goethes eerste roman Het lijden van de jonge Werther. In Goethes tijd zouden talloze jonge mannen op dezelfde wijze als de romanfiguur een einde aan hun leven hebben gemaakt. Het Werther-effect kan volgens deskundigen worden
tegengegaan als de pers een aantal richtlijnen in acht neemt, zoals die van de WHO of de Ivonne van de Venstichting. De tips zijn nagenoeg hetzelfde: wees terughoudend, geen details, niet romantiseren, voorkom simplificatie, gebruik abstracte beelden, pas extra op met BN'ers en benoem dat hulp helpt.
De Volkskrant weet dat ze suïcidedetails beter kan mijden, maar anders dan veel andere media heeft zij geen richtlijnen geadopteerd. Niet zo vreemd dus dat het verhaal over de biologielerares gelet op het bovenstaande niet zo best uit de bus kwam. Feitelijk werd te veel over de methode prijsgegeven, de vertelvorm was te beeldend. De dramatiek werd nog eens versterkt door de geënsceneerde foto van de rode Volvo. Daardoor kwam de nadruk in de presentatie bij de zelfmoord te liggen, terwijl de journalistieke relevantie bij het pesten op het werk lag.
De auteurs kenden het Werther-effect, maar dachten dit te ondervangen door het weglaten van de precieze ingrediënten van het middel dat de lerares gebruikte. Hoewel de journalistes bepaalde tips onderschrijven, ontlokken deze eveneens de verzuchting 'dan kunnen we niets meer schrijven'.
91
Dat is natuurlijk niet helemaal waar - een verhaal kan op verschillende manieren worden verteld - maar het raakt wel een fundamentele vraag. Vrije nieuwsgaring is een groot goed. Normaal gesproken laat de krant zich niet leiden door het mogelijke effect van een artikel. Waarom zou de redactie hier dan wel zelfcensuur toepassen?
Daar zijn een aantal redenen voor. De krant legt zichzelf vaker beperkingen op. Om bronnen te beschermen wordt informatie weggelaten, maar ook bij zedenzaken worden doorgaans geen details vermeld. Bovendien berichtte de redactie bij Zwagerman om andere redenen - uit piëteit en respect voor de nabestaanden - terughoudend over de suïcide. Er is nog een sterk argument. De invloed van de media is in dit geval
onomstotelijk vastgesteld. Psychiater Jan Mokkenstorm, directeur van de
suïcidepreventie-organisatie 113Online, stelt het recht voor zijn raap: 'Een krant kan onbedoeld reclame maken voor zelfmoord.'
Omgekeerd kunnen media bijdragen aan het zogeheten Papageno-effect. Vogelvanger Papageno, een personage uit Mozarts opera Die Zauberflöte, was suïcidaal tot drie
jongens hem op andere gedachten brachten. Praten helpt, zo blijkt. Wanneer media naar een hulpinstantie als 113Online verwijzen, kan dat volgens deskundigen levens redden. Vlaamse en veel Engelstalige media melden standaard een hulplijn. In Nederland volgen steeds meer media (NOS, RTL, NRC). Het lijkt glibberig terrein, want zet men daarmee de deur niet open naar andere hulpinstanties en voorlichting? Niet per se, want elders is vermoedelijk geen relatie tussen publiciteit en imitatiegedrag aangetoond. Misschien moet er ook niet ingewikkeld over worden gedaan. Bij minder zware onderwerpen verleent de redactie ook 'service'; bij reisverhalen staan bijvoorbeeld internetlinks naar commerciële partijen.
Bij het verhaal van de biologielerares had een hulplijn niet misstaan. Dit hoeft niet bij elk bericht over zelfmoord, maar bij verhalen die de kans op identificatie met
zelfmoordenaars vergroten is het raadzaam. Feitelijk en nuchter verslag doen van zelfdoding lijkt mij grosso modo een goed uitgangspunt. Uitzonderingen daargelaten - het is geen wet van Meden en Perzen. Wie zich bewust is van het Werther-effect zoekt hopelijk de balans.
Dat het werkt, illustreert het mailtje dat een klinisch neuropsycholoog aan Mokkenstorm stuurde. 'Vandaag zag ik een patiënt van ons op de poli', schrijft ze. 'De suïcidaliteit 'vlamde' vorige week na de suïcide van Joost Zwagerman op, een niet onbekend
fenomeen dat jullie bij 113Online ook zien. Hij vertelde me vandaag hoe hij op internet naarstig op zoek was geweest HOE Zwagerman zich gesuïcideerd had, hij wilde ook zo... Godzijdank was het nergens in de media te vinden.'