Wanneer we in de kunst en in het kunstonderwijs spreken over de ontwikke -ling van onderzoek, over de benodigde criteria en doelstel-lingen en over een geschikte methodologie, ligt het voor de hand om te rade te gaan bij andere academische of wetenschappelijke disciplines. Het verschijnsel van artistic
research is jong en de theoretische basis is nog volop in ontwikkeling. Kunste
-naars en kunsttheoretici die zich met dit type onderzoek willen bezighouden hebben behoefte aan een legitimering van de eigen positie. Dit geldt met name voor het derde, universitaire onderwijsniveau, het promotieonderzoek dat leidt tot een universitaire doctorsgraad.
Toch is de oriëntatie op wetenschappelijke criteria en methodologieën niet per se productief. Kunstenaars zijn geen wetenschappers en zullen het ook nooit worden. De meeste wetenschappelijke conventies verhelderen, zo blijkt in toenemende mate, weinig over onderzoek in en door de kunst. Het is daarom nodig dat deze jongste tak van de geesteswetenschappen zijn eigen criteria ontwikkelt en zich bezint op de vraag wat dit soort onderzoek eventu -eel op kan leveren. De bewering dat ook de kunst kennis produceert blijft een holle frase wanneer het onmogelijk is om uit te leggen wat dit voor soort kennis is en hoe die eventueel geproduceerd wordt.
Het is mijns inziens beter om ons op de verschillen in het denken van kunstenaars en wetenschappers te richten dan op de overeenkomsten. De vraag die gesteld moet worden luidt niet zozeer ‘Wat weten kunstenaars?’,
maar ‘Hoe denken kunstenaars?’5Het werkwoord ‘weten’ leidt ons in de
verkeerde richting, weg van de artistieke praktijk en weg van het kunstwerk. Wat is de betekenis van woorden als weten, kennis en denken? Hannah Arendt gaat hierop in in het eerste deel van haar boek The Life of the Mind,
getiteld Thinking.6Zij werkt hier het onderscheid uit dat Kant maakt tussen twee manieren van denken, Vernunft en Verstand. Arendt vertaalt ze respectievelijk als reason en intellect. Het onderscheid tussen die twee, in het Nederlands te vertalen als respectievelijk ‘begrip’ en ‘verstand’, valt volgens haar samen met het onderscheid tussen betekenis en cognitie c.q. kennis. Begrip en verstand dienen, zo schrijft zij, verschillende doeleinden. Begrip dient om ‘onze dorst naar betekenis te lessen’ en verstand om ‘te voldoen aan
onze behoefte aan kennis en cognitie’.7Begrip heeft, anders dan verstand, zijn
oorsprong in onze behoefte om na te denken over vragen waarvan we weten dat er geen pasklaar antwoord op bestaat en waarover bovendien geen verifieerbare kennis mogelijk is, zoals vragen over God, vrijheid en
onsterfelijkheid. Begrip ontstijgt daarom aan de beperkingen van cognitie en kennis, te weten de criteria van zekerheid en bewijs. In de woorden van Arendt: ‘The need of reason is not inspired by the quest for truth but by the quest for meaning. And meaning and truth are not the same.’
In cognitie daarentegen passen we criteria van zekerheid en bewijs toe, het is het soort ‘weten’ dat waarheid vooronderstelt. Hier is het denken een middel tot een doel, namelijk het vaststellen van of komen tot waarheid en wetenschappelijk inzicht. Verstand wil begrijpen wat de zintuiglijke waar -neming ons aanbiedt. Cognitie is het resultaat van de wisselwerking tussen zintuiglijke waarneming en verstand, van het toepassen van wetten en van vaste criteria op de verschijnselen zoals ze door de zintuigen worden waar -genomen. Kennis is gebaseerd op gezond verstand, op het vertrouwen in de werkelijkheid van de wereld. De wetenschapper benadert de wereld met als doel zintuiglijke illusies te ontmaskeren en om vergissingen in de weten -schappelijke waarheidsvinding te corrigeren, zoals in Poppers proces van trial-and-error.
Begrip, stelt Arendt, heeft zijn doel in zichzelf. Het is de pure activiteit van het denken en tegelijkertijd van het bewustzijn van deze activiteit terwijl we denken. Begrip is daarom niet alleen reflexief maar ook zelfreflexief. Het bewustzijn van de eigen activiteit van het denken schept een besef te leven, van in leven te zijn, aldus Arendt. Begrip is de onophoudelijke zoektocht naar betekenis, een zoektocht die nooit eindigt vanwege constante twijfel. Omdat dit denken uiteindelijk gebaseerd is op twijfel heeft het, zoals Arendt het noemt, een ‘selfdestructive tendency with regard to its own results’.
Om het eigen denken te ervaren, om de mogelijkheden van de eigen
Denken in kunst 42
geest te leren kennen, is het nodig dat we ons terugtrekken uit de wereld van de zintuigen. De zintuiglijke ervaring leidt ons af wanneer we proberen ons te concentreren en te denken. Daarom zeggen we van iemand die geconcentreerd zit te denken dat hij of zij ‘afwezig’ is. Merleau-Ponty zegt hetzelfde wanneer hij schrijft dat iedere poging om het schouwspel van de wereld van binnenuit te begrijpen eist dat we ons losmaken van de zintuiglijke waarneming en van de flux van het dagelijks leven.
Begrip, zegt Arendt, is out of order met de wereld. Het is het soort denken dat niet spoort met de wereld omdat het zich uit de wereld terugtrekt en omdat het geen eindresultaat produceert dat de eigen activiteit overleeft. Volgens Arendt kan deze kloof tussen begrijpen en de wereld echter wel
overbrugd worden door het gebruik van metaforen en metaforische taal.8
Hoe kunnen Arendts inzichten in verband worden gebracht met kunst en kunstenaarspraktijk? Het zal duidelijk zijn dat begrip het soort denken is dat hier relevant is. Kunst ‘lest onze dorst naar betekenis’. Kunst produceert geen oplossingen en heeft geen doel buiten zichzelf. De criteria van waarheid en bewijs zijn hier niet van toepassing; evenmin kunnen we spreken van een zoektocht naar waarheid. Arendt noemt kunstwerken thought things, objecten waarin denken ligt opgeslagen.
Toch is dit te veel een negatieve definiëring, een omschrijving van wat kunst níet doet. Laten we dus nogmaals kijken naar de relatie tussen begrip en kunst. Het grote verschil tussen de twee lijkt te zijn dat de activiteit van het denken onzichtbaarheid veronderstelt. Het denken trekt zich immers terug uit de zintuiglijk wereld, keert zich naar binnen, naar een plek die de buiten -staander niet kan zien. Maar kunstwerken zijn zintuiglijk waarneembare objecten die door de kunstenaar in de ervaarbare wereld worden geplaatst. Ze zijn werkelijk. Hun werkelijkheid is echter van een andere orde dan die van andere objecten. Zij hebben de functie om betekenis te genereren of om richting te geven aan de zoektocht naar betekenis. Het kunstwerk is de materialisatie van het denken. Het kunstwerk verbindt het denken met de wereld van de zintuiglijke verschijnselen. In het kunstwerk is denken zichtbaar gemaakt door middel van de verbeeldingskracht. Arendt omschrijft verbeeldingskracht als ‘the mind’s unique gift of re-presentation, making present what is actually absent’. In het kunstwerk is dat wat feitelijk afwezig is aanwezig gemaakt.
Dit wil niet zeggen dat het kunstwerk een eindproduct is, een eind -resultaat van het denken van de kunstenaar waarin kennis als het ware gestold
is of vastgelegd, klaar om ‘ontdekt’ te worden door een beschouwer. Het kunstwerk is een tussenstation, een tijdelijk tot stilstand komen van een denkproces. Zodra de kunstenaar het werk als object in de common-sense
world of appearances heeft geplaatst, neemt hij er afscheid van en behoort
zijn activiteit met betrekking tot dit werk tot het verleden. Op dit punt raakt de externe beschouwer betrokken bij het werk, door de draad van het denken zoals het belichaamd is in het kunstwerk weer op te pakken. De beschouwer zet het nooit eindigende proces van interpreteren en de zoektocht naar betekenis, die in gang zijn gezet door de kunstenaar, voort.
Het werkwoord ‘weten’ is volgens mij niet van toepassing op kunst en op wat kunstenaars doen. ‘Weten’ duidt op cognitie, kennis, bewijs en waarheid. Deze begrippen horen thuis in de wereld van de wetenschap en bij het soort denken dat in wezen vreemd is aan de kunst. Het zou verhelderend zijn wanneer we in discussies over onderzoek in de kunst, over promoveren in de kunst en over hoe kunst onderwezen kan worden, de termen ‘kennis’ en ‘cognitie’ zouden vermijden. In de kunst valt niet veel te ‘weten’. (In de kunstgeschiedenis wel, reden waarom dit een andere, wetenschappelijke, discipline is.)
Uit bovenstaande volgt dat in theorieonderwijs aan kunststudenten de volgende strategieën van vitaal belang zijn:
•
Het stimuleren van reflectie, van reflexieve activiteit. Studentenmoeten leren reflecteren op hun eigen denken. Het maken van een kunstwerk en de reflectie op dit maken zijn een en hetzelfde ding. Zoals John Baldessari het bondig formuleert in de tekst A dialogue between
himself as artist and teacher: ‘I think when I’m doing art, I’m
questioning how to do it.’
•
Studenten aanleren om zicht te krijgen op het zelfbewustzijn van hetkunstwerk. Betekenisvolle, interessante kunstwerken zijn de neerslag van het van zichzelf bewuste denken en zijn daarom zelfreflexief. Kunstwerken hebben een metakwaliteit, ze zijn zich bewust van hun status als kunstwerk, als beeld.
•
Het stimuleren van ‘productieve twijfel’, zoals Arendt het noemt, alsinstrument in de kunstpraktijk. Dit houdt in het doorlopend uitoefenen van zelfkritiek en zelfreflectie.
Al deze strategieën zijn variaties op het denken als begrip (reason).
Denken in kunst 44