demografische en inhoudelijke representatie

In hoeverre zijn leden van Nederlandse politieke partijen representatief voor kiezers in termen van achtergrondkenmerken en inhoudelijke opvattingen? Nu gekeken is naar demografi sche en inhoudelijke representatie, kunnen beide dimensies worden gecombineerd (zie fi guur 8.1). De data uit 1986 blijven bui-ten beschouwing, omdat we van dat jaar slechts gegevens op één dimensie hebben. De horizontale as geeft een indruk van de mate van demografi sche representativiteit op basis van scores als som van de gemiddelde verschillen op de vijf gemeten achtergrondkenmerken. De mate van inhoudelijke representa-tiviteit is afgezet op de verticale as; deze scores zijn berekend door het gemid-delde te nemen van het verschil tussen de gemidgemid-delde zelfplaatsing van kiezers en leden (zonder onderscheid tussen actieve en niet-actieve leden). Figuur 8.1 heeft overigens vooral heuristische waarde, een hulpmiddel om de posities van partijen onderling te vergelijken en een ontwikkeling door de tijd te bekijken.

De demografi sche representativiteit van partijleden is relatief laag en partijen zijn de afgelopen tien jaar vanuit deze optiek niet representatiever geworden. De verschillen in leeftijd zijn toe geno men, evenals verschillen in religieuze gezindte, vooral als gevolg van de gegroeide kiezersaanhang van Tabel 8.4 Partijleden en kiezers vergeleken naar links-rechtszelfplaatsing, diverse

partijen voor 1999 en 2008

Verschil in zelfplaatsing actieve leden en niet-actieve leden met kiezers Links [0] 1, 2 3, 4, 5 6, 7, 8 Rechts 9, 10 Gem. actieve leden Gem. niet actieve leden Gem. kiezers GroenLinks (2008) AP vs. kiezers 7 -2 -6 1 2,6 2,9 3,1 NAP vs. kiezers -4 8 -3 0 SGP (2008) AP vs. kiezers -4 4 -18 18 8 8,2 7,6 NAP vs. kiezers -4 5 -14 19 Opmerkingen:

– De categorie ‘links’ bevat voor 2006 kiezers die zich plaatsten op 0, 1 en 2 op de

11-puntsschaal; in alle andere gevallen gaat het om posities 1 en 2 van een 10-puntsschaal. – Zie overigens opmerkingen tabel 8.3a.

het CDA in 2008 vergeleken met 1999. Door de toegenomen verschillen in leeftijd en religieuze gezindte, doet de grootste verschuiving in de mate van demografi sche repre sen tativiteit zich voor bij het CDA.

Ten aanzien van inhoudelijke vertegenwoordiging is de representativiteit ‘beter’. We zagen dat leden en kiezers er, over het algemeen, geen fundamen-tele meningsverschillen op na houden. Bij euthanasie, inkomensverschillen of de links-rechts verdeling is er een grote mate van overeenstemming tussen leden en kiezers en die is de afgelopen tien jaar niet kleiner geworden. Op het integratievraagstuk zien we dat opvattingen van leden en kiezers redelijk dicht bij elkaar liggen, maar de verschillen zijn toegenomen, met name bij de PvdA. Voor Europese eenwording is de discrepantie in 1999 en in 2008 het grootst. De verschillen in opvattingen zijn tevens in 2008 groter dan in 1999, met nog-maals het grootste verschil bij de PvdA. Terwijl D66 en VVD iets represen-tatiever zijn geworden in inhoudelijke termen, zijn CDA en PvdA minder representatief geworden. Bij de PvdA is de verschuiving gering: de gegroeide discrepantie op integratie en Europese eenwording wordt ‘gecom penseerd’ doordat het verschil tussen leden en kiezers op de links-rechts dimensie klei-ner is geworden. Het CDA schuift het meest op; over euthanasie, integratie en Europese eenwording zijn de verschillen de afgelopen tien jaar gegroeid.

Figuur 8.1 Inhoudelijke en demografische representatie

Bronnen: zie tabel 8.3a

SGP 08 GL 08 CU 08 VVD 08 PvdA 08 D66 08 CDA 08 VVD 99 PvdA 99 D66 99 CDA 99

laag demografische representatie hoog

laag inhoudelijke representatie hoog

niet-representatieve partijen demografische partijen

8.5 slotopmerkingen

Hoewel het debat over representatie zich als gevolg van horizontalisering en globalisering heeft verbreed naar andere vertegenwoordigende actoren, blij-ven politieke partijen belangrijke instituties van representatie. Partijen zijn en blijven de belangrijkste intermediair tussen kiezers en staat. Binnen de meeste partijen vormen partijleden daarbij een kritische schakel: ze spelen een rol bij het rekruteren en selecteren van kandidaten, hebben invloed op het pro-gramma en zitten in de vijver waaruit kandidaten voor vertegenwoordigende functies worden gevist.

Er bestaan verschillende visies op representativiteit , die elk leiden tot een eigen beoordeling van de mate van representativiteit van partijleden. Door processen van individualisering en multiculturalisering is het weliswaar moei-lijker geworden om volledig representatief of inclusief te zijn voor alle identi-teiten, maar dat neemt niet weg dat Nederland tegenwoordig een sterke norm kent van descriptieve vertegenwoordiging naar achtergrondkenmerken. Een andere vorm van representativiteit betreft de afspiegeling van inhoudelijke opvattingen, waarbij vertegenwoordigers worden geacht er dezelfde opvat-tingen op na te houden als hun kiezers.

Zij die groot belang hechten aan representativiteit van achtergrondken-merken zullen niet erg tevreden zijn met het bestaande representatieve ge-halte van partijleden. Die leden zijn wat betreft hun achtergrondkenmerken namelijk niet representatief voor kiezers van hun partij. De afgelopen twintig jaar is de mate van representativiteit op dit punt verbeterd noch verslechterd. Nederlandse partijen laten zich, gelet op hun leden, dan ook niet correct be-schrijven als demografi sche of representatieve partijen.

De mate van inhoudelijke representativiteit van partijleden ligt aanzienlijk hoger dan die van demografi sche representativiteit. De stelling dat die leden alleen zichzelf vertegenwoordigen, zoals Van Kemenade in 1991 schreef in een veel aangehaalde frase (ROB 2009: 38), is echter een al te eenzijdige in-terpretatie. Wanneer Bovens en Wille (2009: 98) stellen dat partijleden niet representatief zijn en dat partijen daardoor het probleem zijn van de represen-tatieve democratie, gaan ze voorbij aan het feit dat partijleden in hun opvat-tingen veel representatiever zijn dan wat betreft hun achtergrondkenmerken. Wanneer het perspectief van demografi sche representativiteit wordt vervan-gen door of verbreed tot inhoudelijke representativiteit zijn de ‘problemen van partijen’ beduidend minder groot dan vaak wordt verondersteld of beweerd.

Ook in een meer genuanceerd beeld blijven echter kanttekeningen nodig. Zo lijken de inhoudelijke verschillen de afgelopen tien jaar voor twee vraag-stukken toegenomen bij integratie en Europese eenwording, vraagvraag-stukken die

worden geassocieerd met een nieuwe scheidslijn in de Nederlandse politiek (vgl. o.a. Pellikaan, De Lange & Van der Meer 2007; Pellikaan, Van der Meer & De Lange 2003; zie ook Aarts & Th omassen 2008). Het thema immigratie en integratie staat hoog op de politieke agenda – het electorale succes van de PVV bij de verkiezingen van juni 2010 lijkt dit alleen maar te onderstrepen – en wordt zowel door kiezers als partijleden urgent gevonden. Het referendum van 2005 heeft eerder al duidelijk gemaakt dat het thema van de Europese in-tegratie een voedingsbodem vormt voor discussie over de kloof tussen de pro-Europese elite en de minder enthousiaste burger. Maar toch, over het algemeen komen opvattingen van partijleden overeen met die van kiezers. Nederlandse partijen kunnen in de hier gehanteerde terminologie worden gezien als idealis-tische of programmaidealis-tische partijen, zij het dat sommige partijen zich op enkele issues eerder als minder of niet-representatieve partijen manifesteren.

Het Nederlandse bestel maakt via politieke partijen en partijleden repre-sentatie mogelijk. Wanneer daarbij het demografi sche criterium dominant blijft, zal de kritiek op de representativiteit van en via partijen aanblijven of zelfs verder aanwakkeren. Partijleden zijn in dit opzicht zeker niet represen-tatief voor kiezers, zijn dat mogelijk nooit geweest en zullen dat waarschijnlijk nooit worden. Wanneer ook de inhoudelijke opvattingen van partijleden een rol spelen, is de beoordeling van de mate van representativiteit van partijen echter beduidend positiever.

literatuur

Aarts, K. & J. Th omassen (2008). Dutch voters and the changing party space, 1989-2006. Acta Politica, 43/2-3, 203-234.

Andeweg, R.B. & J.J.A. Th omassen (2005). Modes of political representation: Toward a new typology. Legislative Studies Quarterly. 30/4, 507-528. Bovens, M. & A. Wille (2009). Diploma Democracy: On the Tensions between

Meritocracy en Democracy. Utrecht/Leiden: NWO Contested Democracy. Dalton, R.J. & M.P. Wattenberg (2000). Partisan Change and the

Demo-cratic Process, in: R.J. Dalton & M.P. Wattenberg (eds), Parties without

Partisans. Political Change in Advanced Industrial Democracies. Oxford: Ox-ford University Press, 261-284.

Gallagher, M. & M. Marsh (2002). Days of blue loyalty: Th e politics of

member-ship of the Fine Gael party. Dublin: PSAI Press.

Hillebrand, R. & M.L. Zielonka-Goei (1990). In het belang van de partij: Lidmaatschap en participatie, in: G. Voerman (red.), Jaarboek DNPP 1989. Groningen: DNPP, 92-117.

Holsteyn, J. van & R. Koole (2000). Wie zijn eigenlijk de leden van de PvdA?

S&D, 57/2, 93-104.

Holsteyn, J. van & R. Koole (2009). Is it true what they say? Dutch party

mem-bers and their opinion on internal party democracy. Paper presented at the ECPR Joint Sessions, Lisbon, Portugal, April 2009, 22 p.

Katz, R.S. (2006). Party in democratic theory, in: R.S. Katz & W. Crotty (eds.), Handbook of Party Politics. Londen: Sage Publications, 34-46. Koole. R.A. & J.J.M. van Holsteyn (2000). Partijleden in perspectief: Kiezers

en leden vergeleken, in: G. Voerman (red.), Jaarboek DNPP 1999. Gronin-gen: DNPP, 93-124.

Koole, R.A., J.J.M. van Holsteyn & J.A. Elkink (2000). Rekrutering en

repre-sentatie in een reprerepre-sentatief bestel: bevindingen van een empirisch onderzoek onder leden en kiezers van CDA, D66, PvdA en VVD. Leiden: Departement Politieke Wetenschap.

Krouwel, A. (2004). Semi-directe consensusdemocratie. Zes voorstellen voor democratische innovatie en verdieping in Nederland, in: WRR, De staat

van de democratie: Democractie voorbij de Staat. Amsterdam: Amsterdam University Press, 241-284.

Pellikaan, H., S. de Lange & T. van der Meer (2007). Fortuyn’s legacy: Party system change in the Netherlands. Comparative European Politics, 5/3, 282-302.

Pellikaan, H., T. van der Meer & S. de Lange (2003). Th e road from a depo-liticized to a centrifugal democracy. Acta Politica. 38/1, 23-49.

Pitkin, H.F. (1967). Th e Concept of Representation. Berkely: University of Ca-lifornia Press.

ROB – Raad voor het Openbaar Bestuur (2009). Democratie vereist

partijdig-heid: Politieke partijen en formatie in beweging. Den Haag: ROB.

Scarrow, S.E. (2007). Political Activism and Party Members, in: R.J. Dalton & H. Klingemann (eds.), Th e Oxford Handbook of Political Behavior. Oxford: Oxford University Press, 636-654.

Seyd, P. & P. Whiteley (1992). Labour’s Grass Roots: Th e Politics of Party

Mem-bership. Oxford: Clarendon Press.

Th omassen, J. (2005). Nederlanders en Europa. Een bekoelde liefde? in: K. Aarts, H. van der Kolk (red.), Nederlanders en Europa: Het referendum over

de Europese grondwet. Amsterdam: Bert Bakker, 64-86.

Voerman, G. (2005). Plebiscitaire partijen? Over de vernieuwing van de Ne-derlandse partijorganisaties, in G. Voerman (red.), Jaarboek DNPP 2004, 217-244.

Whiteley, P., P. Seyd & J. Richardson (1994). True Blues, Th e Politics of

Widfeldt, A. (1995). Party Membership and Party Representativeness, in: H. Klingemann & D. Fuchs (eds.). Citizens and the State. Oxford: Oxford University Press, 134-175.

Zielonka-Goei, M.L. & R. Hillebrand (1988). De achterban van parlemen-tariërs: Kiezers en partijleden, in: R.A. Koole (red.), Jaarboek DNPP 1987. Groningen: DNPP, 116-137.