Maatschappelijk ondernemen gebeurt hoofdzakelijk door publieke of semi-publieke organisaties. Maatschappelijke ondernemingen zijn onder meer actief op de terreinen zorg, onderwijs en wonen. In dit onderzoek beperken wij ons tot het maatschappelijk ondernemen in de zorgsector, meer specifiek de Care-sector en daarbinnen tot de VG-Sector.
Binnen de zorgsector is het gebruik van het concept maatschappelijk ondernemen in een stroomversnelling geraakt, na de publicatie van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) over dit onderwerp met de titel “Maatschappelijk
ondernemen in de zorg” (RVZ, 1998). De RVZ stelt dat bij een maatschappelijke
onderneming het zakelijke doel noodzakelijk is om het maatschappelijke doel na te streven. Zij vertalen dit concreet naar de volgende doelstelling voor de gezondheidszorg: “De typische doelstelling van een maatschappelijke onderneming
is het leveren van een bijdrage aan de realisatie van de publieke waarden van algemene toegankelijkheid, doelmatigheid en kwaliteit van de zorg” (RVZ, 1998). De
publieke waarden in de zorg zijn bij deze doelstelling kaderstellend.
Van der Grinten definieert maatschappelijke ondernemingen als “Particuliere, niet op
winst gerichte organisaties, die pogen met collectieve middelen doelen te realiseren met behulp van principes uit het bedrijfsleven, zoals innovatie, marktgericht werken en het dragen van bedrijfsrisico” (Van der Grinten, 1999). Volgens Van der Grinten is
maatschappelijk ondernemen zinvol in situaties waarin behoefte bestaat aan: Vernieuwing en verandering
Differentiatie van het aanbod
Nieuwe zorgarrangementen, zoals integrale zorg Marktgericht risico inschatting en klantgerichtheid
Van der Grinten vraagt zich daarnaast af, wie aan te merken valt als maatschappelijk ondernemer en onder welke voorwaarden het ondernemerschap moet worden vormgegeven. Ook stelt hij vragen bij de legitimiteit van de maatschappelijke onderneming. Volgens Van der Grinten leidt maatschappelijk ondernemen in de praktijk tot een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid van de ondernemers. De belangrijkste reden hiervoor is, dat het ondernemen op gespannen voet staat met de regelgeving van de overheid.
De Waal beschrijft de maatschappelijke onderneming als “een publiekgerichte
organisatie die effectiever en efficiënter om wil gaan met publieke middelen en doelen.” (De Waal, 2001) In deze visie Van der Waal is het uitgangspunt de
maatschappelijke doelstelling en wordt door het ontplooien van nevenactiviteiten op commerciële basis maatschappelijk ondernemen mogelijk gemaakt. Volgens deze beschrijving is het mogelijk om afhankelijk van de product-markt combinatie binnen één onderneming gelijktijdig tegemoet te komen aan de publieke doelstellingen en het commercieel handelen.
Volgens De Waal is niet duidelijk wat een maatschappelijke onderneming is en hij formuleert een aantal kenmerken waaraan men een maatschappelijke onderneming in grote lijnen moet voldoen:
Bij de maatschappelijke onderneming dient sprake te zijn van private en publieke inkomsten, waarbij een deel van de publieke inkomsten verkregen wordt zonder dat er een directe relatie is met het product of de dienstverlening.
De maatschappelijke onderneming is juridisch, economisch en bestuurlijk autonoom.
De zorgorganisatie stelt zich transparant op richting de maatschappij en is bereid verantwoording af te leggen over haar maatschappelijke onderneming;.
De opbrengsten worden niet verworven voor de individuele aandeelhouders op basis van de shareholders value.
De primaire dienstverlening (core business) van de organisatie bevindt zich in het publieke domein.
De missie en afrekenmechanismen in een maatschappelijke onderneming baseren zich op maatschappelijke solidariteit.
Volgens De Waal heeft het opzetten van een maatschappelijke organisatie gevolgen voor de inrichting van de organisatie. Dit komt volgens De Waal onder meer tot uiting op de volgende onderdelen:
Financiering: er is sprake van publieke- en private geldstromen. Ook is er sprake van een zekere mate van onzekerheid en risiconemend gedrag.
Verantwoordelijkheid en besturing: er is sprake van een complexere bestuurlijke constructie ten gevolge van de vermenging van publieke beleidsfactoren en commerciële strategische factoren.
Product en/of dienstverlening: door de maatschappelijke onderneming worden nieuwe product-marktcombinaties ontwikkeld.
Organisatiestructuur: Maatschappelijke ondernemingen zijn gewone ondernemingen, maar zonder winstoogmerk aan aandeelhouders. Maatschappelijke ondernemingen hebben veelal een rechtsvorm van vereniging of stichten en werken met ingehouden winst.
Professionalisering van de medewerkers: maatschappelijk ondernemen vraagt naast zorggerelateerde competenties ook commerciële competenties van medewerkers.
Volgens De Waal is het hoofddoel van een maatschappelijke onderneming duidelijk, namelijk “een bijdrage leven aan het oplossen van een maatschappelijk probleem” (De Waal, 2001). Deze doelstelling sluit dan ook aan bij de al in 1998 door de RVZ geformuleerde doelstelling. “De typische doelstelling van een maatschappelijke
onderneming is het leveren van een bijdrage aan de realisatie van de publieke waarden van algemene toegankelijkheid, doelmatigheid en kwaliteit van de zorg” en
wordt door Van der Grinten in 2002 nogmaals bevestigd.
In 2003 is het Netwerk Toekomst Maatschappelijke Onderneming (NTMO) opgericht. Het NTMO is een samenwerkingverband van acht brancheverenigingen in de sectoren wonen, zorg en welzijn. De branchevereniging VGN van de verstandelijke gehandicaptensector maakt hier (nog) geen onderdeel van uit. Het NTMO heeft in 2003 een branchecode voor de maatschappelijke onderneming en een profiel van de maatschappelijke ondernemer opgesteld (Toonen e.a.,2003). De NTMO definieert de maatschappelijke onderneming als “het voorzien in centraal toegankelijke maatschappelijke voorzieningen die aansluiten op constitutioneel verankerde sociale grondrechten.” (Toonen e.a., 2003).
Deze laatste definiëring geeft feitelijk weer waar het bij maatschappelijk ondernemen om gaat. Een maatschappelijke onderneming is uitdrukkelijk geen door de overheid gecreëerde taakorganisatie. Elke maatschappelijke onderneming heeft zijn eigen rol binnen de voor haar relevante context en doelstellingen. Dit was door De Hoop Scheffer en Dankers in 1999 al getypeerd als bedrijven die “complementair werken
aan overheidstaken”. In de doelstelling van de maatschappelijke organisatie wordt de
eigen maatschappelijke functie en visie weergegeven binnen haar eigen sociale (omgevings)context weergegeven.
Door de ontwikkeling van de branchecode kunnen sectoren overgaan tot het ontwikkeling van maatschappelijke ondernemingen binnen hun sector. Bij de ontwikkeling van de branchecode is al meerder malen gepleit voor een aparte rechtsvorm voor maatschappelijke ondernemingen. In 2006 is hier door de projectgroep Rechtsvorm Maatschappelijke Onderneming een advies over uitgebracht. In het advies van de stichting wordt uitgegaan van maatschappelijke ondernemingen zonder winstoogmerk zoals een stichting of vereniging. De projectgroep definieert een maatschappelijke onderneming: “als een door een
rechtshandeling in het leven geroepen rechtspersoon die één of meer
ondernemingen in stand houdt en die blijkens de statuten als doel heeft de uitoefening van bepaalde publieke taken” (Wijffels, 2006).
Het wettelijk regelen van maatschappelijk ondernemen door organisaties zonder winstoogmerk, staat op gespannen voet met de invoering van vraaggestuurde zorg en gereguleerde marktwerking binnen de publieke sectoren, dus ook binnen de care-sector.
Maatschappelijk ondernemen is een organisatieconcept dat nog volop in ontwikkeling is. Momenteel is nog veel onduidelijk, door het ministerie van VWS wordt gekeken of zorginstellingen ook winst mogen maken. De huidige wetgeving biedt hiertoe middels een algemene maatregel van bestuur (AMvB) de mogelijkheid. Daarnaast bestaan er binnen de Wet Toelating Zorginstellingen (WTZi) mogelijkheden om experimenten te doen rondom de rechtsvorm en tarieven (Wijffels, 2006).
Het concept maatschappelijk ondernemen binnen de gezondheidszorg is nog niet volledig uitgekristalliseerd. Er is nog geen eenduidige definitie waarbinnen we maatschappelijk ondernemen in de gezondheidszorg kunnen vatten. Wel wordt duidelijk dat maatschappelijk ondernemen gebruik maakt van principes uit het bedrijfsleven, zoals het realiseren van winst. Daarnaast is er sprake van een hybride organisatiestructuur en financiering door het gebruik van publieke en private middelen. Maatschappelijke ondernemingen binnen de gezondheidszorg vervullen een maatschappelijke functie. Daarnaast leveren zij een bijdrage binnen hun eigen (omgevings)context en hebben ze een maatschappelijke waarde (Austin e.a.,2006). Voor dit onderzoek hanteren we de volgende definitie ten aanzien van maatschappelijke ondernemingen:
“Maatschappelijke ondernemingen zijn organisaties met of zonder winstoogmerk, die met de aan hen ter beschikking staande collectieve en private middelen, op een bedrijfsmatige wijze maatschappelijke doelen proberen te realiseren.”