Het valt op dat er in het portret van Venetia zo vaak wordt verwezen naar deugd, terwijl hier in het portret van Elizabeth geen enkele verwijzing naar te vinden is. Een van de redenen hiervoor is het karakter van beide portretten. Het portret van Venetia heeft een allegorisch karakter, dat van Elizabeth niet. Of, zoals Roskill dit noemt: het portret van Venetia is een masque, aangezien Venetia in vermomming is, en het portret van Elizabeth een “suggestief portret”, aangezien bij haar de houding en blik een grotere rol spelen dan symbolische elementen.114 Dit is de reden dat er in het portret van Venetia vele verwijzingen naar deugden zijn, aangezien het portret een allegorie op haar deugd is. Dit maakt het portret anders dan portretten waar slechts één symbool van deugd is afgebeeld.
Een andere reden is dat het portret van Venetia vermoedelijk postuum is gemaakt.115
Het portret van Elizabeth is tijdens haar leven geschilderd. Daarnaast is het feit dat het portret van Venetia in opdracht van haar echtgenoot is geschilderd, terwijl het portret van Elizabeth waarschijnlijk in opdracht van haarzelf of haar moeder is gemaakt. De identiteit van de opdrachtgever is onbekend, maar de kans is zeer klein dat het haar man is, aangezien het contact vermoedelijk al was verbroken na de rechtszaak van 1631. Het portret is echter een paar jaar erna geschilderd. Deze factoren hebben met name veel met de opdrachtgever te maken.
Terwijl er omtrent het portret van Venetia zeer veel bekend is, is dat het tegenovergestelde bij het portret van Elizabeth. Het is niet bekend wie de opdracht heeft gegeven aan Van Dyck. Bij Venetia is dat zeer zeker haar echtgenoot geweest. Over de reden hiervoor is bij (kunst)historici consensus, aangezien zij allen aangeven dat haar echtgenoot haar reputatie wilde herstellen. Hierbij heeft hij enkele bepalende keuzes gemaakt, zoals het kiezen van de juiste portrettist. Nu was die keuze snel gemaakt, aangezien Kenelm Digby goed bevriend was met Van Dyck, hem al eerder opdracht gegeven had voor enkele portretten en grote bewondering voor zijn talent had.
Er zijn echter nog enkele onbeantwoorde vragen. Ten eerste, waarom is ervoor gekozen om juist het innerlijk van Venetia te benadrukken? Venetia stond immers vooral bekend om haar schoonheid, wat echter ook de reden kan zijn dat juist in dit schilderij haar deugden werden benadrukt. Op dit front viel er immers nog iets te redden. Venetia werd geroemd om haar schoonheid, maar niet bepaald om haar innerlijk. De vraag is met welke reden Kenelm Digby
114 Roskill (1987), 184. 115 Hearn (2009), 96.
33
de reputatie van zijn vrouw na haar dood wilde herstellen en of zijn eigen reputatie hier ook mee te maken had. Aangezien Venetia’s echtgenoot zichzelf openbaar presenteerde als de opdrachtgever van het portret, heeft ook zijn eigen reputatie zeker een rol gespeeld. Dit zegt iets over de functie van portretkunst, namelijk dat hier meer personen mee gemoeid waren dan met welk soort schilderij ook: schilder, opdrachtgever en geportretteerde. Een portret was een actieve deelnemer in een cultureel proces.116
Het is belangrijk om te weten dat Digby de reputatie van zijn vrouw niet ontkende. Hij gaf in zijn memoires aan haar te vergeven voor de escapades die zij voor haar huwelijk begaan had.117 Door dit toe te geven en het verleden niet te ontkennen, rechtvaardigde hij de keuze voor het portret meer. Het wordt geen verdraaiing van de werkelijkheid, maar een weergave van de manier waarop Venetia door haar echtgenoot werd gezien, ondanks de dingen die zij in haar verleden gedaan had. En dat was precies wat de portretkunst van het zeventiende-eeuwse Engeland kenmerkte: de geïdealiseerde werkelijkheid.118 Over het portret van Elizabeth is niet bekend wie de opdrachtgever is en waarom er opdracht gegeven is voor het schilderen van haar portret. De vraag is of de functie van het portret dan kan worden vastgesteld. Bij Venetia was dat het redden van een reputatie, maar wat zou de functie van het portret van Elizabeth kunnen zijn? Ik vermoed dat dezelfde reden ten grondslag ligt aan het portret. Elizabeth is weliswaar op een unieke, maar toch ook conventionele manier afgebeeld door Van Dyck. Iemand met kennis over haar achtergrond zou in haar blik iets van onverschrokkenheid kunnen zien of schaamteloosheid, maar dit is zo subtiel door Van Dyck gedaan dat het giswerk blijft wat hier de werkelijke betekenis van is.
Een tweede vraag is waarom Venetia’s echtgenoot van mening was dat een allegorisch portret het meest passend was. Deze portretvorm was immers een persoonlijke keuze van haar echtgenoot. Woodall wijst op het feit dat een allegorisch portret complexer was dan simpelweg een portret van een verklede vrouw: het suggereert niet alleen het inlevingsvermogen en de fantasie van de geportretteerde maar ook zijn of haar affiniteit met geschiedenis en/of mythologie.119 Aangezien de opdrachtgever van Venetia’s portret zeer bekend was, zal ook zijn reputatie hieraan zijn verbonden. Het was niet alleen de representatie van de geportretteerde maar ook van de opdrachtgever.120
116 Jensen Adams (2009), 24. 117 Digby & Harris (1827), 16 118 Woodall (1997), 3. 119 Idem, 58.
34
Bij Venetia is er gekozen voor de personificatie van deugd, Prudentia. Zoals eerder besproken waren er meerdere mogelijkheden voor personificaties van deugden. Waarom is er niet voor de Bijbelse figuur Judith gekozen? Zij kon net als Prudentia meerdere deugden bevatten, maar ook naar kuisheid in het bijzonder verwijzen. En waarom is er niet voor een mythisch figuur gekozen? Het portret doet namelijk door de mythische figuren als Cupido en de jurk van Venetia heel mythisch aan. Wendorf spreekt over het gevaar van allegorische portretten, aangezien de keuze voor het verschijnen als een historisch of mythisch figuur te rechtvaardigen moest zijn in overeenstemming met het karakter of de status van de geportretteerde persoon. Lely’s portret van Barbara Villiers met haar bastaardzoon, waarin ze werden afgebeeld als Maria en Jezus, werd gezien als blasfemie (afb. 14). Het portret van prinses Mary van York als Diana daarentegen was een goede keuze voor een jonge, ongetrouwde vrouw (afb. 15).121 Dit is vermoedelijk de reden dat Venetia niet als een Bijbels figuur is afgebeeld, wat niet te rechtvaardigen zou zijn. Bijbelse vrouwen werden als historische figuren gezien. Venetia’s verschijning als Prudentia was wel te rechtvaardigen, aangezien de personificatie van een deugd minder realistisch was dan een mythisch figuur. Wendorf noemt dit portret wel, maar is onduidelijk in zijn oordeel over de keuze voor deze “vermomming” van Venetia.122 Hierdoor is Venetia in een allegorisch portret afgebeeld op een manier die zowel waardig is als minder controversieel dan een historisch of mythisch figuur. Het gevaar van allegorische portretten was in ieder geval bij het portret van Elizabeth niet van toepassing, aangezien zij als zichzelf is geportretteerd.
Terwijl bij Venetia de nadruk gelegd wordt op haar innerlijk, is dit bij Elizabeth meer haar lichaam en daarmee ook haar schoonheid. Ze is afgebeeld als een mooie vrouw en in eerste instantie niet als een deugdelijke vrouw. Het feit dat de opdrachtgever hiervoor heeft gekozen kan puur een geval van heersende conventies zijn geweest. Deugdelijke vrouwen werden immers ook af en toe door Van Dyck geportretteerd zonder symbolische elementen, met de nadruk op hun schoonheid. Van Dyck schilderde echter niet op elk portret verwijzingen naar deugd. Met het oog op de achtergrond van Elizabeth kan het ook een persoonlijke reden zijn geweest. Zij of degene die opdracht heeft gegeven voor het portret kan er bewust voor hebben gekozen om bepaalde verwijzingen niet te maken en enkel een simpel portret te laten schilderen dat de aandacht afleidt van haar reputatie en innerlijk.
Wendorf stelt de vraag in hoeverre portretkunst noodgedwongen is beïnvloed (of beperkt) door de druk van conventies. De conventies waren in Engeland, onder invloed van het
121 Wendorf (1990), 92. 122 Idem, 94.
35
hof, nog meer aanwezig dan in de rest van Europa. Geportretteerden werden als gevolg daarvan niet geportretteerd als de persoon die ze wilden zijn, maar als de persoon die ze moesten zijn. Ook de symbolische elementen in portretten waren voor een groot deel conventioneel. Ook al was een portret voor persoonlijke doeleinden bedoeld, de inhoud moest begrijpelijk zijn, ook met het oog op latere generaties. Dit geldt ook voor de portretten van Venetia en Elizabeth. Hoewel de portretten enkele persoonlijke elementen bevatten, behoren de portretten voor het grootste deel tot de conventies van zeventiende-eeuwse Engelse portretschilderkunst. Het portret van Venetia is niet Van Dycks gewone werk en is vermoedelijk gekozen door haar echtgenoot. Van Dyck schilderde in Engeland in vergelijking met Vlaanderen weinig allegorieën en heeft ook maar een paar portretten in die stijl geschilderd tijdens zijn periode in Londen. Dit waren echter vaker portraits historiés, waarbij er een mythisch figuur centraal stond en geen personificatie van deugd. Digby heeft gekozen om Venetia te laten afbeelden als Prudentia en haar deugden naar voren te laten komen, terwijl Van Dyck voor de artistieke vormgeving heeft gezorgd. In hoeverre is het portret dan persoonlijk? De conventies leiden namelijk een groot gedeelte van het portret: te veel persoonlijke details in een portret zorgen ervoor dat het portret niet op de manier wordt geïnterpreteerd zoals bedoeld is.123 Bij het portret van Elizabeth kan het weglaten van allerlei emblemen zowel conventioneel als persoonlijk overkomen. Emblemen hadden het portret persoonlijker kunnen maken, als ze toepasselijk voor Elizabeths karakter of uiterlijk waren. Echter hadden ze ook de aandacht weg kunnen halen bij de figuur die op het portret is afgebeeld.
Behoren de portretten ook tot de conventies voor getrouwde vrouwen? Beide dames waren immers getrouwd toen ze geportretteerd werden. Verloofde of jonge vrouwen werden vaak afgebeeld met rozen. De symbolen van kuisheid in het portret van Venetia zullen daarom meer in het licht van huwelijkstrouw gezien moeten worden dan als maagdelijke kuisheid. In portretten van gehuwde vrouwen werd ook verwezen naar hun maagdelijkheid voor hun huwelijk. Volgens De Jongh was een veelvoorkomende zeventiende-eeuwse gedachte dat een eerbare vrouw haar hele leven maagd was, ook als ze getrouwd was. Dit wordt de ‘tweede maagdelijkheid’ genoemd, en komt bij veel Nederlandse schrijvers uit de zestiende en zeventiende eeuw voor. Waaronder bij Jacob Cats, die invloed had op de toepassing van deze gedachte in de kunst.124 Dit is een van de redenen waarom getrouwde vrouwen ook symbolen van maagdelijkheid bij zich droegen op hun portretten.125 De keuze om bij Venetia te kiezen
123 Wendorf (1990), 95. 124 De Jongh (1986), 188. 125 Idem, 188.
36
voor huwelijkstrouw zou haar reputatie voor het huwelijk verbergen. De vraag is of het portret van Elizabeth wel in de context van het huwelijk gezien moet worden, wat ook de interpretatie van de elementen en houding in het portret beïnvloedt. Ze leefde immers in die tijd al gescheiden van haar man, die naar alle waarschijnlijkheid het portret niet heeft besteld. Echter wordt er met het portret wel verwezen naar ‘The Countess of Castlehaven’. Dit is de titel die Elizabeth als vrouw van de graaf had na de executie van haar schoonvader.
De link met de realiteit in de portretten is echter twijfelachtig. Het is bekend dat zelfrepresentatie een grote rol speelde bij een portret, waarbij zeker wat betreft het innerlijk de ideale situatie belangrijker was dan de realiteit. Bij Venetia’s portret is de realiteit dan ook niet aan de orde. Het portret is immers vermoedelijk na haar dood geschilderd, wat een ander licht werpt op de eigenschappen van het portret. Zoals Cropper al zei, kon een portret als herdenking dienen van iemands schoonheid, maar ook van haar innerlijk. 126 Hierbij was het niet zozeer van belang om de persoon af te beelden op de manier waarop ze echt was. Iemand moest afgebeeld worden op de manier waarop ze herinnerd moest worden, waarbij er meer gekeken werd naar het ideaalbeeld dan naar de realiteit. Venetia is afgebeeld als het ideaalbeeld van deugd, de belangrijkste deugd die een mens kan bezitten. Hierbij is het minder belangrijk in hoeverre dit overeenkomt met hoe zij in werkelijkheid was dan op welke manier zij herinnerd moest worden. Echter is er toch een link met de realiteit te leggen. Venetia’s portret is een portret waarop verschillende deugden zijn afgebeeld, waaronder de deugd van kuisheid. Dat dit gebeurt op een portret van een vrouw die een twijfelachtige reputatie had op het gebied van kuisheid, duidt erop dat er wel gekeken is naar de realiteit.
Het portret van Elizabeth concentreert zich net als het portret van Venetia op de persoon zoals zij zichzelf wilde presenteren, of zoals de opdrachtgever van het portret haar wilde laten zien of presenteren. Echter is Elizabeth op een minder idealistische manier afgebeeld, aangezien zij tijdens haar leven is geportretteerd en niet na haar dood. Ze is afgebeeld op een conventionele manier, met een jurk die door veel van de door Van Dyck geportretteerde vrouwen werd gedragen. Daarnaast draagt ze pareloorbellen die vermoedelijk naar haar afkomst en status verwijzen. Haar sjaal wappert dramatisch om haar heen, maar lijkt slechts een modieus detail te zijn in het portret. Haar blik zou iets van haar achtergrond kunnen verraden, maar alleen degenen die echt weten wat er met haar gebeurd is, zouden zich voorzichtig aan een interpretatie kunnen wagen. Het portret is schijnbaar onopvallend. Het werd alleen in de catalogus van
37
Barnes e.a. (2004) met Elizabeths achtergrond geassocieerd. Daarvoor werd het portret vooral geroemd om Van Dycks behandeling van de sjaal.
Echter bestond de realiteit uit meer dan alleen de scandaleuze reputatie van beide vrouwen. Zo was Venetia in haar latere leven getrouwd en had ze twee kinderen, die ze volgens Digby liefdevol opvoedde.127 Elizabeth leefde na de rechtszaak apart van haar echtgenoot, samen met haar moeder. Niets is over dit deel van haar leven bekend, maar de rechtszaak en de gebeurtenissen vooraf hebben maar een kort deel van haar leven beslagen. Zij is door Van Dyck afgebeeld met een blik die karakter uitstraalt. Zegt dit iets over de ondeugdelijke periode in haar leven, of juist of de persoon die ze was of wilde zijn in haar leven? Het een kan ook een gevolg van het ander zijn. Wellicht heeft de geschiedenis van Elizabeth haar tot de persoon gemaakt die ze wilde afbeelden.
Nu rest alleen nog de vraag welke methode een betere aanpak was geweest om een reputatie te redden. Is dat een allegorisch portret waarin alle deugden naar voren komen of een relatief leeg portret dat iets wegheeft van een karakterschets? Over het portret van Elizabeth is weinig bekend. De rechtszaak is om de omstreden situatie zeer bekend, maar haar portret wordt hier niet mee geassocieerd en de vrouw op het portret werd zelfs als drie verschillende personen geïdentificeerd. Dit kan een goed teken zijn: door de nadruk te leggen op het uiterlijk en het portret verder geen bijzondere karakteristieke kenmerken te geven, is Elizabeth redelijk in de anonimiteit opgegaan. Bij Venetia is dat anders: haar reputatie is tot op de dag van vandaag bekend, wat ironisch genoeg benadrukt werd door de handelingen van haar echtgenoot. De vraag is of de echtgenoot van Venetia echt haar reputatie wilde redden of slechts wilde bewijzen dat hij achter haar stond. Hij spreekt immers uitgebreid over de geruchten die hij niet gelooft en richt veel aandacht op de situatie. Venetia zou heel anders gezien zijn als zij was afgebeeld op een conventionele manier, maar wel met symbolische elementen die verwijzen naar haar deugden. Bij een dergelijk portret zou de reële situatie immers belangrijker zijn dan bij een allegorisch portret, waardoor Venetia’s portret als ongeloofwaardig zou worden gezien. Vermoedelijk is dat een van de redenen geweest waarom Digby heeft gekozen voor een allegorisch portret. Er werd een fantasierijke situatie gecreëerd waarin meer mogelijk was dan in conventionele portretkunst.
Elizabeth en Venetia waren niet de enige vrouwen met een twijfelachtige reputatie die door Van Dyck werden afgebeeld. Een bekend voorbeeld is Lucy Percy, gravin van Carlisle. Over haar gingen al tijdens haar huwelijk geruchten met betrekking tot overspel, wat zeker na
38
de dood van haar echtgenoot realiteit de realiteit was De femme fatale van het Engelse hof werd toen ze weduwe was, vermoedelijk in 1637, door Van Dyck afgebeeld met een fontein in de vorm van Cupido en stromend water als symbool van liefde en kuisheid (afb. 16). Aangezien dit een ‘normaal’ portret is maar wel symbolen van deugd betreft, verschilt het zowel van Venetia’s portret als dat van Elizabeth. Concluderend waren er drie verschillende manieren die Van Dyck gebruikte om met deugd om te gaan in portretkunst: het weglaten van expliciete verwijzingen naar deugd, het verwerken van enkele symbolische elementen die verwijzen naar deugd en iemand portretteren als een historisch of allegorisch figuur die deugd verbeeldt. De rol van deugd was gevarieerd, ook bij Van Dyck.