De juiste condities: marktwerking en gasrotonde

Achtergrond

De gasmarkt van nu ziet er fundamenteel anders uit dan bijvoorbeeld 10 jaar geleden en zal er over 10 of 20 jaar ook weer heel anders uitzien. Belangrijke reden is de ruim een decennium geleden ingezette Europese liberalisering- en internationaliseringtrend. Minstens even belangrijk is de vergroeningstrend; hierdoor wordt de rol van gas steeds meer om de introductie en uitbreiding van energie op basis van renewables te accommoderen: gas als de ‘enabler’ van hernieuwbare energie. Dit laatste positioneert gas fundamenteel anders. Het accent komt veel meer te liggen op het leveren van opslagmogelijkheden, capaciteit en aanbodflexibiliteit ten behoeve van de stroommarkt, die door de inzet van ‘intermittent’ bronnen steeds meer behoefte krijgt aan snelle back-up en bijdragen aan balancering.

Deze uitdagingen spelen vooral in onze regio door de naar verwachting snelle uitbreiding de komende decennia van windenergie – onshore en uit het Noordzeegebied. Meer nog dan onze omringende landen lijkt ons land met haar sterke gassector, inclusief opslagmogelijkheden en kennis, in staat om de genoemde uitdaging aan te gaan. Doordat per dag ruim 10 procent van de

windcapaciteit niet valt te voorspellen en alleen gascentrales in staat zijn in enkele minuten voldoende op- en af te schakelen, komt een steeds grotere druk op de gassector te liggen om het stroomnet onder alle omstandigheden te balanceren. Dit vereist een grote mate van

aanbodflexibiliteit en een design van de gassector waarbij men in staat is het totale energiesysteem te optimaliseren.

Deze ontwikkeling werkt ook door in de organisatie en het functioneren van de gasrotonde die ons land voor NW Europa is en voor het functioneren van de gasmarkt als onderdeel daarvan. Waar de gasmarkt thans bepaald wordt door de redelijk voorspelbare levering van de commodity zal de gasmarkt van de toekomst steeds meer gericht zijn op het kunnen leveren van capaciteit en

te accommoderen. De basis van de gashandel zal daardoor steeds meer verschuiven van handel op basis van lange-termijn contracten naar handel via liquide markten.

Deze veranderingen veroorzaken veel onzekerheid, bijvoorbeeld over de vraag in hoeverre

gasmarktindicatoren structureel volatieler kunnen gaan worden; in hoeverre daardoor risico’s voor aanbieders en afnemers van gas veranderen; of de vereiste investeringen in de uiteenlopende gas en stroom infrastructurele diensten voldoende tijdig plaatsvinden en worden afgestemd om inderdaad het systeem onder de balanscondities te kunnen optimaliseren; of steeds voldoende duidelijk is wie uiteindelijk de verantwoordelijkheid draagt voor de juiste balans tussen efficiëntie van de markt, security of supply en vergroening voor het totaal aan activiteiten op zowel stroom als gasmarkt. Deze veranderingen zullen uiteindelijk ook doorwerken in de rolverdeling tussen de traditionele spelers op de gas- en stroommarkten, vooral wanneer in toenemende mate sprake is van decentrale energieopwekking waarbij in feite een heel nieuwe categorie spelers op de markt komt. Dit proces wordt nog verder gecompliceerd door het toetreden tot de markt van aanbieders van groen gas op basis van vergisting en vergassing of andere nieuwe gassen, of aanbieders van groen gas op basis van power-to-gas. En dan is er nog het complexe stelsel van manieren waarop energie opgeslagen (in accu´s, in gasvorm, op basis van hydro, enz.) en getransporteerd kan worden. Ook deze opties moeten in onderlinge afweging in het optimaliseringproces worden meegenomen.

Het geheel van bovengenoemde ontwikkelingen - systeemoptimalisatie op basis van de optimale combinatie van vermarkten, transport en opslag van diverse energiedragers, nieuwe gassen, nieuwe spelers, nieuwe marktinformatie en systemen om deze informatie te verwerken - verandert het samenstel en samenspel van de gasmarktspelers en de vereiste organisatie van de markt. Er worden steeds grotere eisen gesteld aan het vermogen van spelers om met grote databestanden om te gaan, om flexibel en snel te reageren en om een ruimere blik te hebben dan die op de gasmarkt alleen. Hierdoor zal ook aan het reguleringskader grotere eisen worden gesteld qua inzicht in de

marktprocessen in binnen- en buitenland.

Doelstelling

Het doel van de programmalijn Gasrotonde 2.0 is om de spelers in de gasmarkt en de samenleving beter voor te bereiden op de gasmarkt van de toekomst opdat de sterke internationale positie van de gasrotonde behouden blijft.

Programmalijnen

Het programma is opgedeeld in de volgende programmalijnen:

1. Marktontwikkeling: hoe functioneert de markt?

In deze programmalijn wordt projectmatig onderzocht hoe de toekomstige Europese liquide gasmarkten zich zouden kunnen gaan ontwikkelen gegeven bovengenoemde trends.

2. De organisatie van de Europese gasmarkt

In deze programmalijn wordt nagegaan hoe het huidige Europese gasmarktordeningsmodel met een min of meer nationale opdeling van TSOs en regulators (met meestal op onderdelen

In deze programmalijn wordt onderzocht wat het toetreden van nieuwe spelers en coalities betekent voor het functioneren van de markt. Traditioneel wordt de gasgroothandelsmarkt beheerst door een overzienbaar aantal spelers en geldt hetzelfde voor de markt op

distributieniveau. Daarnaast zijn er de TSO, DSO´s en het regulerende kader. Door de

ontwikkeling van decentrale energieopwekking van stroom en gas wordt de gasmarkt komen ern nieuwe spelers die op basis van eigen overwegingen gas en stroom leveren en afnemen.

Daarnaast wordt in deze programmalijn gekeken naar de gevolgen van de trend naar all-electric die volgens sommige projecties reeds in ons land en omringende landen voor wat betreft de nieuwe gebouwde omgeving is ingezet. Deze trend in combinatie met de verdere toepassing van kleinschalige renewable energie stelt een speciale uitdaging voor de gassector zodat zorgvuldig op het microniveau moet worden nagegaan of en wanneer all-electric inderdaad optimaal is. Een laatste onderwerp in deze programmalijn is het onderzoeken van de tendens dat

energiespelers zich anders gaan organiseren, naarmate de afstemming van productie, transport en opslag van gas enerzijds en stroom en eventueel warmte anderzijds voor optimalisatie belangrijker wordt.

4. Concurrentie op de Europese gasmarkt

Tot nu toe heeft het reguleringsbeleid in Europa zich sterk gericht op de activiteiten van de TSOs. De jongste regelgeving vanuit Brussel suggereert een zich verleggende aandacht naar de

concurrentie op de Europese gasmarkt. Ook gaat steeds meer aandacht uit naar de gewenste transparantie van de over het algemeen nog betrekkelijk jonge liquide continentale gasmarkten en de wens om te voorkomen dat posities op deze markten kunnen worden misbruikt. De recente Europese initiatieven rond REMIT en ACER/taken is hierop ondermeer gericht. Tegelijkertijd groeit de zorg binnen de EU dat er infrastructurele bottlenecks kunnen ontstaan door fysieke capaciteitstekorten of capacity-hoarding of een combinatie daarvan. Om die reden is onder het Third Package het ENTSO/G in het leven geroepen, is begonnen met het ontwikkelen van 10 jaars Europese network plannen en wordt op basis van het target model geprobeerd de gas groothandelsmarkt beter en sneller Europees te integreren.

5. De investeringen van de DSOs en het inspelen op vergroening

In deze programmalijn wordt onderzocht hoe DSO’s meer steun kan worden geboden in de onderbouwing van hun investeringsbeslissingen. De trends naar meer decentrale opwekking, naar meer renewables, markt- en systeemintegratie en naar private netten maken de

businesscase van nieuwe investeringen lastiger. DSOs moeten dus beter inzicht krijgen in de toekomstige behoefte aan flexibiliteit, aan de rol van aanbod- versus vraagflexibiliteit, aan de rol van opslagsystemen, en dus beter inzicht in aard en omvang van de systeemdiensten die in de toekomst gevraagd gaan worden.