Katadreuffe overtrof zich, dat was niet moeilijk want in het verleden had hij niets van beteekenis gepresteerd. En het was uitgekomen zooals hij had verondersteld: op zijn jaren begreep hij zooveel beter dan op jonger leeftijd, het ging allemaal vlotter. Hij overtrof ook de verwachtingen van de Gankelaar, en dat was reeds moeilijker, want deze had zonder meer dan losse gronden zich veel van zijn beschermeling voorgesteld, en hij was ook van een aard om het Katadreuffe kwalijk te nemen als hij beneden die verwachtingen zou zijn gebleven.
Hij overtrof niet zijn eigen verwachtingen, want een eerzuchtige is niet tevreden met minder dan het bereiken van het gestelde doel, en Katadreuffe zijn doel lag hoog. Maar hij was een goed systematicus, hij zorgde ervoor allereerst een behoorlijk figuur te maken in het werk waarvoor hij was aangenomen, want vanuit de plek van dit kantoor moest hij omhoog groeien, als hij die plek verloor was meteen zijn groei gestuit. Binnen een paar weken kon hij typen als de beste door zijn oefeningen 's morgens vroeg, 's avonds laat, op Zaterdagmiddag en op Zondag. Daartusschen door oefende hij zich in stenografie, hij had een leerboekje gekocht, maar zijn eigen verkortingen leerde hij nooit af, het werd een gemengd systeem, niemand dan hijzelf zou zijn stenogrammen kunnen teruglezen. Hoewel snelschrift moeilijker was aan te leeren dan typen was hij toch ook hierin na korten tijd redelijk bedreven. Op zijn horloge controleerde hij het aantal letter
grepen dat hij per minuut neerschreef, hij bracht het van lieverlede tot een behoorlijk cijfer, en daar hij zichzelf dicteerde ging het nog sneller wanneer hij bij de Gankelaar opnam, want dan hoefde hij zijn aandacht niet te verdeelen.
Dit alles was ten slotte geen heksentoer. Spoedig was hij de Burgeiks
voorbijgestreefd. De verdienste daarvan was gering, want deze jongens van de klei zouden het nooit heel ver brengen. De Gankelaar sprak met lof over hem, en het kantoor erkende al gauw dat de nieuwe kracht veel beloofde. Slechts de hoogtronende chef, Mr. Stroomkoning, bleef in totale onwetendheid. Deze had met niemand te maken dan met zijn medewerkers, zijn eigen secretaresse en zijn chef de bureau. Het bestaan van Katadreuffe was hij reeds weder vergeten.
Katadreuffe had wat zijn werk betreft slechts één bezorgdheid. Hij wilde zondigen tegen taal noch stijl, en was van zijn orthografie niet zeker. Hij voelde zich vernederd wanneer de Gankelaar hem een fout op een van die punten deed verbeteren. Toch was het niet zijn schuld, op de lagere school kan men niet meer dan de beginselen der moeilijke schrijftaal leeren. Hij was door zijn vele lezen wat verder dan de hoogste klasse der lagere school, maar hij zondigde toch nog, en soms leelijk. Hij kocht een paar gebruikte leerboeken van de mulo-school, werkte deze grondig door, en had binnenkort niet meer reden om over zijn kennis van de moedertaal te blozen dan de ontwikkelde Nederlander in doorsnee. Ja, als de Gankelaar hem nu en dan een geschreven conclusie of dagvaarding gaf om over te
typen, kon hij daaruit fouten halen – meer wel is waar tegen den stijl dan tegen de taal – die hijzelf thans niet meer maken zou.
De vernederingen van den aanvang had hij zeer pijnlijk gevoeld, want in dit soort dingen was hij uiterst gevoelig, en de wetenschap dat hij vermoedelijk meer wist dan iemand op kantoor van b.v. erysipelas of poliomyelitis, of van Scaliger, of van de magnetische pool, hielp hem niet. Integendeel kwam daardoor in zijn oogen zijn onkunde op de primaire punten des te beschamender uit. Maar dit was spoedig geleden.
Zijn bezorgdheid overwonnen was hij desondanks niet tevreden. Want een all-round stenotypist was hij nog in geenen deele: hij kende geen vreemde talen. Fransche, Duitsche, Engelsche correspondentie kwamen op het kantoor vrij veel voor, speciaal Engelsch, wel is waar in hoofdzaak gelocaliseerd bij Stroomkoning die al deze talen beheerschte. Doch de medewerkers ook hadden daarin nu en dan iets op te geven. In dat geval wachtten ze tot juffrouw te George vrij was, want slechts deze van alle bedienden was de vreemde talen alle drie machtig. Rentenstein bezat voldoende kennis van het Duitsch, maar de kantonpraktijk nam hem geheel in beslag, althans naar zijn zeggen. Niemand dan hoogstens Stroomkoning zelf kon er hem toe krijgen een brief op te nemen.
Het kwam sporadisch voor dat Katadreuffe bij de Gankelaar het veld moest ruimen voor juffrouw te George, maar het gaf hem telkens een gevoel van ellende. Hij wou onder de typisten de eerste wezen. Hij wist dat er jaren mee gemoeid waren eer hij op haar
hoogte stond, maar eenmaal moest het komen en zou hij haar plaats in de zaal van Stroomkoning innemen. De organisatie en den gang van het kantoor had hij overigens gauw in zich opgenomen.
Stroomkoning was die oude leeuw met opstaande manen dien hij den eersten dag in de zaal had opgemerkt aan het hoofd van de vergadertafel. Hij was groot en breedgeschouderd, slordig gekleed, hij gaf om zijn uiterlijk niets. Maar zijn kop had het ook niet noodig, zijn kop deed het alleen wel, breed en grauw, met weinige, lange, harde snorharen wit wegsprietend als de snorren der katachtigen, de oogen van beryl altijd klein, als bij een roofdier geknepen, de stem met een zacht, ver en toch machtig gegrom. Aan de eigenlijke procespraktijk deed hij weinig meer, zijn medewerkers pleitten en enquêteerden door het heele land, hij had de groote zaken, de contracten over belangengemeenschappen, de vergaderingen der groote zakenmannen, de arbitrages over geschillen welke men niet hing aan de groote klok van het openbare rechtsgeding. Van de organisatie van zijn kantoor wist hij niets, vertrouwend op Rentenstein. Hij had een villa even buiten Rotterdam, aan de Bergsche plassen. Hij was voor de tweede maal getrouwd. Iris, zijn beeldschoone vrouw, kwam hem soms in den wagen halen. Vroeger had hijzelf nog gechauffeerd, maar hij was al zoo dikwijls tegen van alles opgereden, de aandacht bij zijn zaken en niet bij den weg, dat hij het opgaf, haar aan het stuur liet, en naast haar modieuze verschijning neerzat in zijn flodderpak, graag blootshoofds in den open auto, terwijl zijn manen in alle richtingen weg
woeien en zijn snorsprieten stijf bleven uitstaan. Klein en blond deed Iris Stroomkoning denken aan een elf, maar ze was een sportmensch, heel gespierd. Stroomkoning had schik in het contrast tusschen de raggen mouw en de biceps daaronder, dien ze kon opzetten tot een bal van staal, als een athleet. Hij had bij haar twee kinderen, van het tenger slag dat mannen krijgen die, over het climacterium heen, zich de weelde van nakroost veroorloven.
Hij had veel buitenlandsche connecties, vooral met Engeland, hij stond in
voortdurende verbinding met het kantoor van C., C. & C. – Cadwallader, Countryside & Countryside –, hij reisde telkens naar Londen. Elke hofmeester van de booten van de Batavier- of de Harwichlijn kende hem. Den laatsten tijd vloog hij ook vaak over. Meer en meer vervreemdde hij van het gros zijner kantoorzaken. Zijn aanvankelijk beginsel, geformuleerd toen hij zich voor het eerst een medewerker nam, om nl. de cliënten zelf te blijven ontvangen, ook al moest de schriftelijke behandeling onder zijn verantwoordelijkheid door dien medewerker geschieden, – dat beginsel had hij reeds lang moeten prijs geven. Bij dien medewerker kwam een tweede, een derde, oude gezichten vertrokken, nieuwe verschenen, thans had hij vier juristen op zijn kantoor, in veel dingen handelden zij volkomen zelfstandig. Carlion was een specialist. Hem was de heele binnenvaartpraktijk toegewezen. Op zijn kamer die hij deelde met Piaat hingen van een ijzeren standaard groote kaarten neer van alle rivieren en kanalen. Ook hing daar, gelijk bij
de Gankelaar, een kaart van de havens achter glas aan den muur. Piaat was evenzeer specialist, hij deed de strafpraktijk.
Stroomkoning had indertijd de goede gedachte gehad samen met zijn medewerkers om half een te lunchen in de lantarenkamer, die met de okergele wanden, de derde kamer van de suite. Onder het koffiedrinken zouden dan de belangrijke gevallen besproken worden. Om half een ging, zooals hij zei, de juristenbeurs aan. Er werd dikwijls opgewekt gedebatteerd. Naarmate zijn praktijk groeide werd hij echter minder zeker van zijn uren, hij kwam te laat en ten slotte niet meer, hij nam er een half uur voor om in een restaurant in de stad te lunchen, vaak gingen dan nog cliënten met hem mee, of wachtten hem ginds op. De medewerkers hielden onder elkaar de beurs in stand, maar herhaaldelijk was hun aantal incompleet, deze op de rechtbank, gene buiten de stad.
Die met den gouden bril en goeddeels kaal was Carlion. Een kurkdroge man uit het noorden, die keurig alle ennetjes uitsprak. Hij was vier jaar op Java geweest, en had er zijn blos nog niet verspeeld, een echten manneblos, egaal dun steenachtig rood. Hem was een roep van voortreffelijkheid vooraf gegaan. Ongetwijfeld had hij een zeer behoorlijk salaris, hoeveel wist niemand. Want Stroomkoning betaalde zelf zijn medewerkers uit de groote kas, en daarvan hield alleen hij boek. De kleine kas was toevertrouwd aan Rentenstein. Een principieel onderscheid bestond er niet tusschen groot en klein, wat de medewerkers van cliënten ontvingen of van tegenpartijen, of aan dezen
betaalden werd ook in de kleine kas geboekt. Van de omzetten der groote kas had niemand eenig vermoeden, misschien toch juffrouw te George, maar zij sprak nooit over de praktijk.
De telefoons van het bediendenkantoor stonden in een hoek achter de altijd opengeslagen tusschendeuren. Het had Katadreuffe verwonderd toen hij daarachter bij een brandend lampje een meisje ontwaarde. De hooge schorre stem behoorde haar. Ze was meer kind dan vrouw, ook meer jongen dan meisje, en hoogst brutaal. Maar ze vergat nooit een boodschap, en Stroomkoning die haar weer reeds lang vergeten was had indertijd gevonden dat haar stem geknipt was voor de telefoon. Het klonk niet, zei hij, zoo een dun meisjesgeluidje aan het toestel, een man moest het bedienen. Zulke dingen waren niet nietig, den eersten indruk van een kantoor kreeg men vaak via de telefoon. Een piepstemmetje of een platte spraak deden de gedachte rijzen: daar moet ik niet zijn. Een man dus, en met een beschaafde bas. Maar toen Rentenstein bij hem door de huistelefoon het keelgeluid van juffrouw van den Born had geïntroduceerd, was het dadelijk in orde.
Toch zou dit meisje nooit de keus van Katadreuffe zijn geweest. Haar spraak was niet plat, maar de stem had dat schorre van een volkskind. Daarbij vond hij haar met al haar jeugd hoogst hinderlijk geëmancipeerd, een jongenskop met een stukje scheiding, onvrouwelijke flodderkleeding, brutale oogen en een brutale neus met wijde gaten, of ze ging lachen of niezen, een neus dien ze in haar kinderjaren denkelijk dikwijls had verward met een handschoen. Ze had heel
brutaal dadelijk gezegd dat ze er absoluut op stond juffrouw te worden genoemd, niet bij haar voornaam, maar Rentenstein tutoyeerde ieder. Ze was een van die elementen die naar den smaak van Katadreuffe in een vooraanstaand kantoor niet pasten. Hij vond de keus van zijn chef niet gelukkig, maar misschien had deze het meisje nooit gezien. Zij was niet de eenige die hem niet aanstond. Trouwens, ook de organisatie liet te wenschen. Stroomkoning had geen tijd en Rentenstein geen talent, zoo vertoonde het kantoor de slordigheid van een in en na den oorlog te snel gegroeide praktijk.
De broeders Burgeik hinderden Katadreuffe niet. Wel waren zij menschen die hij nooit zou begrijpen. Bij nader bezien bleven zij broers, maar vertoonden niet meer die sprekende gelijkenis. Zij scheelden een paar jaar en men zag het hun aan. Zij waren breed op het vierkante af, met dun kort zwart haar en vierkante gezichten, de oudste miste aan de rechterhand twee vingers, maar dat was geen bezwaar met het typen. Men zag dadelijk dat zij fatsoenlijke, degelijke, vrij domme mannen waren, de oudste was iets meer bij. Zij waren jongens van de klei, zij zouden zich nooit gemakkelijk bewegen, nooit pakken dragen van goeden snit. Hun
uithoudingsvermogen was groot, ze waren nooit ziek, voor het geestdoodend overtikwerk deugden ze nog het meest. Maar Katadreuffe begreep hen niet, en niemand begreep hen. Ze uitten zich nimmer, ze gingen met geen sterveling om. Gevoel voor humor ontbrak hun volkomen, ze keken maar als anderen lachten. Maar soms wanneer er weinig of niets te lachen viel, lachte de jongste zeer wijd, vrijwel geluidloos, en de
broer nam het over, zonder klank, hij zat te schudden op zijn stoel. Heel even duurde dat, zij hervatten hun werk met strakke gezichten. Het leek soms bijna idioot, en toch zag men, goed kijkend, dat ze allerminst simpel waren. Dom in den zin van weinig ontvankelijk voor schoolwijsheid, maar onverstandig niet. Maar zij keken strak, zij droegen een masker, men kwam niet achter hen, het was het masker dat de plattelander voorzet in zijn contact met den stedeling dien hij beschouwt als zijn vijand. Zij waren voor honderd procent plattelanders, de stad zou nooit vat op hen krijgen, daar liepen ze niet in, om den bliksem niet. Katadreuffe, met zijn scherp verstand hen peilend voor zoover een stedeling dat vermag, en hun hilariteit opmerkend, vroeg zich meermalen af of dit vertoon niet misschien geheel ten onrechte voor mal werd verklaard, of niet misschien voor deze vroolijkheid redenen bestonden van een zeer verfijnden aard. Nooit slaagde hij erin daar achter te komen.
Het kantoor had nog twee jongste bedienden. Het ventje dat hem den eersten dag had te woord gestaan was slechts bekend bij zijn voornaam Pietje. Het zat zelden, het geleidde de cliënten, bracht stukken, liep van de eene kamer naar de andere, deed boodschappen. Het had een teer, meisjesachtig uiterlijk, mooie gele kinderoogen, en leelijke brokkeltandjes. Het scheen tot tuberculose voorbestemd. Katadreuffe had van Jan Maan een zekere sociale gevoeligheid overgenomen, hij vond dat het kind te veel ambulant was.
De tweede was een robuuste knaap genaamd Kees Adam, een paar jaar ouder. Hij deed de boodschappen
van gewichtiger aard, hij ging met dossiers naar de rechtbank en diergelijke. Zijn taak was voorts om samen met juffrouw van den Born alle bescheiden van het kantoor op te bergen. Hij haalde geld van de bank, hij bracht geld, soms groote bedragen, van andere kantoren thuis of daarheen. Hoe grooter het bedrag, des te trotscher was hij. Hij hoopte nog eens te worden overvallen, en toonde een boksbeugel waarmee hij zijn kracht graag zou beproeven. Zijn vader was garagehouder in een volksstraat. Zijn Zondagsche plezier was een motorfiets die hij zelf in elkaar had geprutst. Daarmee bracht hij het soms tot het eind van de straat, onder oorverdoovend geknal en veel blauwen stank, tot de buren kwamen schelden en zich beklagen bij zijn vader.
De eerste maanden
Katadreuffe begreep al gauw de betrekkelijkheid van het toeval dat hem hier den eersten dag zijn vader had doen aantreffen. Dreverhaven was al sinds jaren de deurwaarder van het kantoor. Heel in het begin had Stroomkoning een ander gehad, maar een scheepsbeslag had een onverbrekelijken band tusschen hen gelegd. Het was een beroemd geval, na zooveel jaren werd het in de advocatenkamer van de rechtbank nog wel eens opgerakeld. Het geval had hun beider praktijk doen toenemen, zij waren daarmede van een gewoon advocaat, een gewoon deurwaarder
beroemdheden geworden, elk op zijn terrein, elk voor korten tijd, maar de roem had zijn nawerking, de aandacht was nu eenmaal op hen gevestigd.
Ook op het kantoor ging het verhaal nog een enkele maal rond. Rentenstein stelde graag beider glorie in het licht, zonder de zijne te vergeten, ofschoon hij aan dit voorval part noch deel had. Het was geweest vóór zijn tijd, maar hij wist het te vertellen op een wijze alsof het ook hem ten nauwste betrof.
Katadreuffe had nu en dan Dreverhaven op kantoor teruggezien. De eerste maal was hij hem in de gang voorbijgeloopen, dat had nog wel even een schok gegeven, maar het was gebeurd eer het goed en wel was ondervonden. Daarna bleef hij voorbereid, hij zou niets laten merken. En het ging zeer gemakkelijk want de keeren dat Dreverhaven in het bediendenkantoor verscheen – die zwarte flambard diep op het hoofd, die sigaar in een mondhoek als een stuk geschut, die
stem waarvan het enkel hooren associaties opriep aan een machtige borstkas – die keeren hadden vader en zoon niet naar elkaar gekeken. Kende zijn vader hem? Hij wist het niet. Zijn moeder had het nooit gezegd, hij had het haar nooit gevraagd, en het leek niet waarschijnlijk. Hoe zou Dreverhaven de namen der bedienden hier weten? Hij vroeg altijd slechts naar Rentenstein, hij stond met hem zwaar en toch onduidelijk te fluisteren bij de hooge tuimelramen, zijn rug naar elk en alles. Waarom zou Rentenstein hem den naam van den nieuweling hebben verteld? Het leek niet aannemelijk. Anders toch zou hij allicht iets aan Dreverhaven hebben gemerkt. Maar dan bedacht hij weer dat hijzelf toch ook niets merken liet, neen, dat was geen bewijs. En in de onzekerheid of zijn vader hem kende of niet helde hij toch naar het laatste over. Hij had geen reden voor een bepaalde meening, hij geloofde het toch zoo.
Wat hij thans wèl wist was dat Dreverhaven zijn boeltje had opgeschreven. Op zekeren dag, hij was al eenige maanden op het kantoor, schoot hem iets te binnen. Als je failliet was kwam een deurwaarder je boel inventariseeren, Dreverhaven was de deurwaarder van dit kantoor. Had hij het met zijn boel gedaan, was hij bij hem thuis geweest?
Na kantoortijd zocht hij het dossiertje in de stalen kasten. Het was er niet meer, het bleek reeds verhuisd naar het archief op den zolder. In den klapper vond hij het archiefnummer en onder de balken het dossier. Hij bladerde het door. Ja, Dreverhaven had getaxeerd. Daar lag een memorandum: ‘Faillissement J. W.
Katadreuffe. Boeken, meerendeels in slechten staat, lexicon, incompleet, waarde f 15,–’. Het schrift pikzwart, lapidair, cyclopisch. Anders niet, geen onderteekening. Katadreuffe stond met het briefje even nadenkend onder de lage zolderbalken, in het gele schijnsel van een electrisch peertje. Muf en stoffig rook hier alles, een echte