Naar een lezing op het VI
eVl. Philologencongres te Mechelen
door Dr. L. Reypens S.J.
De persoon van wien hier spraak is was lid der abdij van Tongerloo, en achtereenvolgens pastoor te Tongerloo zelf, te Diest en te Tilburg. Gelijk vele verdienstelijke mannen die niet zoozeer door schittering de aandacht hunner medeburgers op zich trokken, dan door gewetens- en karaktervolle bediening van een gewichtig ambt het peil van hun tijd hielpen verzekeren, zoo was ook deze Premonstratenser gauw vergeten geraakt na het dankbaar ‘transiit benefaciendo!’ zijner parochianen, hadden bij hem te Diest, gelijk in pastorieën toen nog wel gebeurde, niet enkele studeerende knapen ingewoond, met wier opvoeding hij zich gelastte, en waarvan een, Johannes Berchmans, heilig werd verklaard. De glorie van den discipel straalde af op den meester: had deze niet meê den grondslag gelegd voor die verheven levensvoering?
Zoo ging men, pieteitvol, de documenten raadplegen omtrent den stillen pastoor en opvoeder. Zijn Ordesgenoot, Waltman Van Spilbeek, slaagde erin genoegzaam bijeen te brengen om een korte levensschets samen te stellen(1)
. Er blijkt uit, dat Emmerick, in al zijn bescheidenheid, een sieraad is geweest zijner Orde, en, in een veelbewogen tijd, het toonbeeld van een herder.
Bij de stukken uit het archief van Tongerloo die VANSPILBEEKbekend maakte, is, door een gelukkig toeval, een lijst bewaard van Emmerick's bibliotheek(2)
. Een overzicht ervan
werd door VANSPILBEEKgegeven(1)
. Het scheen ons, om twee redenen, de moeite waard de lijst zelf het licht te doen zien, en ons de noodige opzoekingen niet te sparen om de summair aangeduide werken zooveel mogelijk te identificeeren.
Vooreerst is de kennis van Emmerick's bibliotheek niet zonder belang voor de biographie van Joannes Berchmans. De geestelijke physionomie van dezes opvoeder komt uit de zorgvuldige samenstelling van zijn boekenverzameling beter aan den dag, en het is niet onmogelijk, dat enkele van Emmerick's boeken ons wat meer licht verschaffen over de weinig bekende invloeden die Johannes in zijn eerste
levensperiode voor het geestelijke leven onderging(2)
.
Van meer algemeen belang is echter die lijst voor de kennis van het peil waarop in het begin der XVIIeeeuw de intellectueele en geestelijke voorbereiding stond tot de herderlijke bediening op het platteland of in de provinciestad, bij een knap Premonstratenser, in een periode van vernieuwden bloei zijner abdij. Dit peil dwingt eerbied af. Want al heeft Emmerick niet buitengewoon
(1) In de aangeduide brochuur, blz. 10
(2) Wel stelde Emmenck deze lijst op te Tongerloo in 1600. Maar de Premonstratensers mochten hun boeken meenemen naar de plaats hunner benoeming als pastoor. Na hun dood kwamen ze dan aan de abdij terug. Jammer genoeg is ons bij de jaarlijksche inventarissen van Emmerick geen bewaard waar de boekenlijst herhaald is Uit den Tilburschen inventaris van 1622 en uit dien van 1623 blijkt genoeg, dat Emmerick zijn bibliotheek bleef verrijken. Te Diest zal dit dan ook wel reeds gebeurd zijn.
veel, het is meestal van het beste, en het beantwoordt goed aan de vereischten die zijn bediening te dien tijde kon stellen(1)
.
Uit de volgende statistiek blijkt dadelijk het karakter der bibliotheek. Op de 105(2)
nummers waaronder wij de opgesomde werken rangschikten, is de Bijbel en de Bijbeluitleg vertegenwoordigd door 11 nummers; de dogmatische theologie door 9; de controverse door 6; de moraaltheologie door 3; de Kerkgeschiedenis door 2; de missieliteratuur door 2; de liturgie door 6; de ascese en de mystiek door 18; de hagiographie door 1; de preekliteratuur door 3; de catechese door 4, de wijsbegeerte (dialectica) door 3; de oude letteren en hun onderwijs (grammatica, stylistiek, rhetorica, teksten) door 21; de humanistische letteren door 5; de wetenschappen (aardrijkskunde, politieke geschiedenis, natuurkunde en medicijnen) door 6, de muziek door 4.
***
De lijst die wij uitgeven staat in het eerste der 9 stukken die van Emmerick's hand geschreven zijn en te Tongerloo in het archief bewaard bleven. Met de acht andere zit het in een ouden
(1) Te beginnen van 1571 hadden de Premonstratenser-Abten der Brabantsche Circarie aan de Leuvensche hoogeschool een studiehuis gesticht voor de knapst aangelegde jonge
kloosterlingen. Zie J.-E. JANSEN, La Belgique Norbertine, Averbode 1921, blz. 279 vv. VALERIUSANDREASin zijn Fasti Academici stvdii generalis Lovaniensis, Lovanii, Nempaeus, 1650, blz. 331, zegt ervan: ‘In hoc Collegio, praeter publicas Praelectiones ac Disputationes fere quotidianas, etiam privata habentur exercitia, et hebdomadariae Disputationes per eum, qui Collegio praeest, et plerumque est S.Th. Baccal. Form. aut Licentiatus. Fuere illi... ex Tongerloensi [coenobio] Joannes Conen, Mollanus, S.Th.L. post similiter sui Conventus
papieren omslag met het moderne opschrift: Inventaires de Pierre Emmerick. Het stuk meet 32,5 × 21 cm en bestaat uit één vel, waarvan het tweede blad onbeschreven is. De eerste bladzijde draagt den titel: Index Utensilium fratris Petri Emmerici
Buscodunensis pro anno Domini 1500. Het is dus de inventaris dien Emmerick, naar
de voorschriften zijner Orde, voor dit jaar maakte van de voorwerpen door de Oversten ten zijnen dienste toegestaan. Emmerick was toen nog circator (tuchtbewaker) te Tongerloo. Over twee kolommen verdeeld, begint het stuk met den Index Librorum, waarna dan het verdere huisraad volgt.
Al bestaat er weinig of geen twijfel voor de oplossing der verkortingen, toch hebben we ze door schuine letter aangegeven. Waar wij niet konden uitmaken (als bij nrs38 en 52), of bij een aaneengeschreven opgave eerder twee dan wel één werk bedoeld waren, is dit aangeduid Heel enkele titels (nrs27, 38, 42, 49, 52, 78, 100) vermochten wij nog niet te identificeeren Andere alleen met groote waarschijnlijkheid Voor de verschillende uitgaven van éénzelfde werk hebben wij ons alleen verplicht zooveel mogelijk de in Zuid-Nederland verschenen drukken mêe aan te duiden die in de XVIe eeuw, het kortst vóór 1600, verschenen. Waar de opgesomde werken en schrijvers minder algemeen bekend werden geacht, hebben we een korte aanduiding bijgevoegd
Index utensilium fratris Petri Emmerici buscodunensis pro anno domini
1600(1)
.
Index Librorum.
1.
+
1steStuk, blz. 1, kolom A
+
Biblia Johannis Benedicti 2. Concordantia bibliorum.
3 Biblia Lovaniensium doctorum 4. Biblia vestusta.
5 Breviarium nouum praemonstratense in 2 bus voluminibus. 6. Breviarium antiquum in 2 vol.
7. Diurnale.
8. Horae de Domina.
9. Processionale impressum.
10. Summa Theologiae divi Thomae in 6 vol. 11. Navarrus. 12. Aphorismi Confessariorum. 13. Calepinus. 14. Epistolae Hieronymi(1) . 15. Josephus Judaeus.
16. 4 libri scripti Lovanij cum nonnullis alijs dictatis et scriptis. 17. Dominicus Soto 4um
in 2 vol. 18. Petrus Lombardus.
19. Catechismus Romanus 20. Catechismus { Canisij.
21. Catechismus { Aemundi Augerij. 22. Catechismus { F. Nauseae. 23. En ch(i)ridion(2) the(o)logiae(3) pastoralis Binsfeldij. 24 Concilium Tridentinum. 25. Genebrardus in psalmos 26. Thesaurus bibliorum. 27. Loci communes bibliorum. 28. Opuscula Granatensis in 7 vol 29. Collationes Bredenbachij. 30. Costerus contra hereticos.
31 Libellus Sodalitatis.
32. (Psalterium graecolatinum)(4)
.
33. Ludovicus Blosius de recreatione animae. 34. Exercitium Christianiae pietatis.
35. Taulerus in passionem
36. Diuini amoris pharetra auctore Lanspergio. 37. De doctrina moriendi opusculum.
39. Innocentius de contemptu mundi 40.
+
Kolom B.
+
Historiae sanctorum dominj Haraei 41. Historiae Indicae cum epistolis in 2 vol. 42. Historia Ecclesiastica in 3 vol.
43. Novidius Fraccus
44. Ludovicus Vives de concordia et discordia 45. Ludovicus Vives de Veritate fidei
46 Eiusdem rethorica 47. Lactantius.
48. Quaestiones quotl. Adriani 61
49. Consonantiae Jhesu Christi et prophetarum 50. Theatrum conuersionis gentium
51. Itinerarium Beniaminj Tudelensis
52. De Vita recte instituenda Gerardus Zutphaniae 53. Divus Ambrosius de officijs
54. Franciscus Sonnius contra haereticos 55. Judocus Ravenstejn contra Illiricum 56. Michael Baius de libero arbitrio. 57. Via Vitae
58. Compendium Theologiae gerssonis 59 en 60. Novum testamentum in 4oet in 16o 61 Dialectica { Hunnaej. 62. Dialectica { Titelmannj. 63. Dialectica { Fonsecae. 64. Orationes Ciceronis in 3 vol. 65. Ovidius in 2 vol 66. Xenophon 67. Sententiae veterum(1) poetarum 68 Valerius Maximus. 69. Cicero ad Herennium
70 Galenus de compositione medicamentorum 71. Jeremiae Priverij commentaria in Galenum 72. Anthonij Mureti orationes
73. Hieronymus Vida. 74. Sw(e)tonius:(2)
75. Adamus
76. Franciscus Petrarca. 77. Thomas Linacer 78. Sinonyma graeca 79. Hesiodus
80. Epistolae Pauli Manutij 81. Nicolai Biesij physica
82. Eramus de conscribendis epistolis, correctus 83. Item instituendis pueris etc. correctus
84. Commentarius de bello germanico Caroli 5ti 85. Epistolica Macropedij
86. Syntaxis graeca { Varennij 87. Syntaxis graeca { Fabricij 88. Libri 6 musicales Orlandi 89. Item 5 alij: scripti
90 en 91.
Item 5 alij diversorum auctorum, impressi cum nonnullis alijs scriptis musicalibus
92.
+
Blz. 2, kolom A,
+
Grammaticalia Veraepei
93. Verepaeus de conscribendis epistolis 94. De copia verborum
95. Preces Verepej 96. Grammatica hebraica
97. Augustinus de doctrina Christiana 98. Gregorij Nazianzeni Apologeticus 99. Exercitiorum spiritualium liber
100. Charta magna quae sic inscribitur. Synopsis rerum ecclesiasticarum. 101. Homiliae Renhardi Luts(1)
(1) De laatste letter van dit woord schijnt een s te zijn. Dit nummer en de 4 volgende zijn wat
102. De imitatione Christi Thomas de Kempis. 103. Meditationes Augustini
104. Rationale divinorum.
105. Virtutum vitiorumque exempla
Identificeering
1. Biblia sacra juxta vulgatam, quam dicunt editionem, a mendis, quibus innumeris
partim scribarum incuria, portim sciolorum audacia scatebat, summa cura parique fide repurgata atque ad priscorum probatissimorumque exemplarium normam, adhibita interdum fontium authoritate, restituta, annorum a mundo creato ad Christum natum computo illustrata. Parisiis ex officina Simonis Colinaei pro Caleato a Prato,
1541, in-fo. Cum brevi praefatione JOANNISBENEDICTIejusque schohis ad marginem. Deze Biblia Latina Benedicti beleefde veel uitgaven: Parijs 1549, 1552, 1558, 1564, (1566), 1565, (1567), 1573 Zie Masch, Bibliotheca Sacra, Halae, 1778-1790, P. II vol. III, § 143, blz. 214 vv. Andere drukken te Lyon, 1542, 1550, in twee en in 5 deelen; 1556, 1569. Zie t.a.p., blz. 217.
2. Een Concordantiae Bibliorum werd uitgegeven o.a. door Plantijn te Antwerpen in 1581, 8o. Bij denzelfden uitgever in 1585, met den titel Concordantiae bibliorum
utriusque testamenti, veteris et novi, perfectae et intergrae; quas revera majores appellare posses: opus post omnes quae praecesserunt editiones, multis depravatis locis commode restitutis et castigatis, summo studio ac labore illustratum. Antverpiae,
ex off. Christ. Plantini, 1585, 4o. Zie RUELENS-DEBACKER, Annales Plantiniennes, Paris, Tross, 1866, blz. 223 en 276.
3. Niet de Biblia Latina Hentenii (zie MASCH, P. II, vol, III, § 148, blz. 223 vv.) zal bedoeld zijn, die alleen ‘jussu, instructione ac Judicio gravissimorum Theologorum hujus Academiae Lovaniensis’ vervaardigd werd; maar wel de Biblia Latina
Lovaniensium die daarna tot stand kwam ‘delectorum Theologorum industria’. Titel
van den eersten druk Biblia sacra. Quid in hac editione a Theologis Lovaniensibus
praestitum sit, paulo post indicatur. Antwerpiae ex officina Christophori Plantini,
Architypographi Regii, M.D. LXXIII 8o. Ook 24o, in III deelen. Andere Plantijnsche drukken in 1583, 8o; 1580, 4oen 8o; 1583 gr. foen 8o; 1587, 8o; 1590, foen 8o. Zie
Latina Lovaniensium. Dit is met eenige waarschijnlijkheid, de bijbel waar Johannes
Berchmans te Diest uit voorlas. Zie onze Inleiding 4enoot.
5. Parisiis, 1598 en 1600, cura JOHANNISLEPAIGE, auctoritate FRANCISCI ALONGO PRATOABBATIS. Zie ZACCARIA, Bibliotheca ritualis, Romae, Monaldini-Puccilini, 1776, I, p. 133.
6. In twee deelen verscheen dit ouder brevier als wiegedruk, zonder aanduiding van plaats, in 1490, 8o. Zie HAIN, Rep. Bibl., 1826, I, 539, nr. 3882. Als latere druk in twee deelen vonden wij alleen vermeld dien van 1507, te Parijs bij Thielmannus Kerver. Zie BOHATTA, Katalog der Liturgische Drucke des XV und XVI Jahr. in der
Herzogl. Parma'schen Bibl. Wien, 1909-10, II, 349,50.
7. GOOVAERTS, Ecrivains, artistes et savants de l'Ordre de Prémontré, vermeldt, IV, 220, den volgenden druk: Diurnale Ord. Praem. summis vigiliis detersum,
castigatissime impensis Thielmanni Kerver impressum, Parisiis, 1545, 24olitt. Goth.
Daarnaast geeft hij alleen den Leuvenschen druk van 1691 aan.
8. Pas in 1617 vinden wij de Horae in Deiparae V. Mariae Laudem, ad Usum Candidi
Ord. Praemonstrant. Auctoritate R. Petri Gotsellii totius Ord. Generalis editae,
Mussiponti, 16o. Zie LIPENIUSBib. real. Theol. II, 43, a.
9. In 1574 verscheen te Parijs het Processionale secundum ritum ecclesiae
Praemonstratensis, 8o. Zie ULYSSECHEVALIER, Topobibl., op het woord Prémontré,
liturg., c. 2456. Ook in 1584 verscheen een druk. Zie LIPENIUS, Bibl. real. Theol.,
II, 557.
10. Deze uitgave in 6 deelen vóór 1600 staat vermeld noch bij QUÉTIF-ECHARD, Scr.
O.P. noch bij LIPENIUS. Bibl. real. Theol.
11. De bekende canonist en moralist MARTINAZPILCUETA(1493-1586), naar zijn geboorteland geheeten ‘Doctor Navarrus’. Hij schreef het veel gebruikte Enchiridion
seu Manuale Confessariorum et paenitentium Het werd o.a. te Antwerpen bij Plantijn
gedrukt. Martini ab Azpilcueta, doctoris Navarri, enchiridion, sive manuale
confessariorum et paenitentium. Antverpiae, ex offic Chr. Plantini, 1575, 4o.
RUELENS-DEBACKER. Ann. Plant, blz. 159.
12. Het bekende klassieke werk van EMMANUELSA, S.J. (1530-96) Aphorismi
13. Het reuzenwerk van den Ausgustijnermonnik AMBROGIO DACALEPPIO (AMBROSIUSCALEPINUS,) († 1511). De eerste druk in 't Latijn alleen verscheen te Reggio industria Dionysii Bertochi in 1502, 8o, onder den titel Cornucopioe. Het groeide tot een woordenboek in 7 talen en werd verder door andere handen aangevuld. De Bazelsche druk van 1590 bevat 11 talen. Zie BRUNET, Manuel du Libraire5, I, 1474.
14. Epistolae Divi Hieronymi. Uitgave door CANISIUSbezorgd. Eerste druk te Dillingen, 1562, 8o. Veel andere drukken, waarvan twee te Leuven, in 1573 en 1596, deze laatste geillustreerd. Titel van den Leuvenschen druk van 1573: Epistolae D.
Hieronymi Stridonensis in libros treis distributae, et nunc tandem pristinae suae integritati restitutae. De cujus operis nova ratione, ordine et utilitate singulari, ex sequenti Petri Canisii praefatione plene intelliges. Lovanii, Typis Joannis Masij,
Typ. Jurat. 1573. Zie SOMMERVOGEL, Bibl Comp. Jés. II, 670. Deze Brieven hadden voor de geestelijke ontwikkeling van Johannes Berchmans een groote beteekenis. Zie PONCELET. Documents inédits, p. 66. 5. Uit het daar gezegde is niet duidelijk waar de Heilige dit werk voor het eerst las. Het kan dus te Diest reeds geweest zijn. 15. De eerste druk van de oude Latijnsche vertaling der werken van FLAVIUS JOSEPHUSverscheen te Augsburg bij Johann Schussler in 1470, en werd tot in 1617 ontelbare malen opnieuw uitgegeven. Zie E. SCHURERin Realenc. f.P. Theol.39, 385. FABRICIUS-HARLES, V, 27 vv
16. Dit zullen Emmenck's eigen opteekeningen wel geweest zijn, waaruit volgt, dat hij bij de uitgelezen schaar jonge Premonstratensers behoorde die in het studiehuis hunner Orde te Leuven meestal aan de hoogeschool promoveerden. Zie blz. 44, 1e nota.
17. In quartum Sententiarum commentarii, van den beroemden dogmatieker DOMINICUS DESOTO, O.P. Het werd voor het eerst te Salamanca gedrukt, het eerste deel in 1557 bij Joannes a Canova, het tweede in 1560 bij Andreas de Portonarris. Het commentaar dat bij de beste werd gerekend die over het werk van Petrus Lombardus verschenen, kwam ook uit te Leuven in 1573. Zie QUÉTIF-ECHARD,
Script, O.P., II, 173, 15.
18. Tot het einde der XVIeeeuw, toen THOMASofficieel de plaats innam, was het hier bedoelde hoofdwerk van PETRUSLOMBARDUS, de Libri IV Sententiarum, het
voor het theologisch onderricht aan de hoogeschool. Het werd dan ook ontelbare malen uitgegeven. Ook te Leuven, bij Gravius, in 1556 en 1557, 40. FABRICIUS-MANSI V, 263, geeft ook Leuvensche drukken aan bij Joannes Aleaume, in 1546, fol., en een druk van 1568, 4o.
19 Eerste druk te Rome, 1566, onder den títel Catechismus ex decreto Concilii
Tridentini ad parochos Pii V jussu editus. Bij Plantijn te Antwerpen in 1570, 1572,
1574, 1583. Titel van dezen laatsten druk: Catechismus romanus ex decreto Conc.
Tridentini et Pii V.P.M. jussu primum editus, brevibusque annotatiunculis elucidatus, studio et industria Andreae Fabricii Leodii. Antverpiae, ex off. Christoph. Plantini.
M.D. LXXXIII, 8o. Zie RUELENS-DEBACKER, Ann. Plant., 1866, blz. 100, 121, 146, 253.
20. De groote catechismus van CANISIUSverscheen voor het eerst te Weenen in 1554. Het is de Summa doctrinae christianae. In 1556 verscheen ze te Leuven bij Joan de Winghe. Hier is waarschijnlijk bedoeld de middelbare catechismus Parvus
catechismus catholicurum, ook Institutiones christianae pietatis genoemd Sinds 1559
verschenen er drukken van, o.a. te Antwerpen. Zie SOMMERVOGEL, Bibl. Comp. Jes, II, 618, 634.
21. EDMONDAUGER, S.J. (1530-1591), Catechismus, id est Catholica Christianae
Iuuentutis Institutio, Lutetiae apud Sebastianum Niuellium, 1568 Cfr SOMMERVOGEL,
Bibl. Comp de Jés., I, 633-634. Over AUGERzie: BRAND, Friedr. Die Katechismen
des Edmundus Augerius, S.J., Freiburg, Herder, 1917.
22. Latijnsche naam van FRIDERICUSGRAU(1480-1552). Hij schreef een Catechismus
catholicus Zie HURTER, Nomenclator3, II, 1405.
23. Dit handboek voor pastoraaltheologie verscheen voor het eerst te Trier in 1591. De schrijver is de hoogstaande Hulpbisschop dier stad, PETERBINSFELD(† 1598). Zie Kirchenlexicon, II, 846. HURTER, Nomenclator3, III, 354-355.
24. Bedoeld zullen wel zijn de Canones et decreta Concilii Tridentini, waarvan de officieele uitgave in 1564 verscheen. Bij Plantijn te Antwerpen in 1571, 1586. Titel van dezen laatsten druk: Sacrosancti et aecumenici concilii Tridentini, Paulo III,
Juli III et Pio III. Pontif, Maximis celebrati, canones et decreta. His nunc recens
accesserunt duorum eruditissimorum virorum D. Johannis Sotealli theologi, et Horatii Lutii Jurisconsulli utilissimae ad
marginem annotationes: quibus sacrae scripturae, superiorum conciliorum, juris pontificii, veterum ecclesiae patrum, tum citata, tum consonantia loca, fideliter indicatur. - Additiae praeterea sunt ad finem, Pii III Pontificis maximi Bullae, una cum triplici utilissimo Indice. Antverpiae, ex officina Christophori Plantini. M.D.
LXXXVI, 8o.
25. GILBERTGÉNÉBRARD, O.S.B. (1537-1597), een der grootste geleerden der Sorbonne. Bedoeld is zijn werk Psalmi Davidis vulgata editione, calendario hebraeo,
syro, graeco, hymnis, argumentis, et commentariis genuinum et primaevum sensum hebraismosque breviter aperientibus instructi, Parisiis, 1577, 80, 82, 87, 88, 92. Dit
werk werd aanzien als een der voortreffelijkste commentaren op de psalmen. Zie VACANT, Dict. Theol. cath., VI. 1183; Kirchenlexicon, V, 254.
26. Thesaurus bibliorum, omnem utriusque vitae antidotum secundum utriusque
Instrumenti veritatem et historiam succincte complectens, Antverpiae, 1577, 1581,
en elders De schrijver, WILLIAMALLOT(† 1590), werd gekerkerd en gebannen voor het geloof. Zie GILLOW, Bibl. Dict. of Engl. Catholics, I, 25-26; Dict of national
Biography, I, 337.
27. Loci communes bibliorum. Zie werken van dien aard bij LIPENIUS, Bibl. real.
Theol., I, 193b. O.a. de Plantijnsche druk: Flores Bibliae sive loci communes omnium fere materiarum ex veteri ac novo testamento excerpti, et alphabetico ordine digesti, a F. Thoma Hibernico, nuncque demum castigati, Antverpiae, ex officina Christophori
Plantini. M.D. LXVIII, 16o. Zie RUELENS-DEBACKER, Ann. Plant., 1866, blz. 77. 28. De beroemde ascetische schrijver en Spaansche klassieker, LUIS DEGRANADA, O.P. Deze uitgave in 6 deelen staat niet vermeld bij QUÉTIF-ECHARD, Script. 29. Collationum sacrarum libri VIII, opera D. TILMANNIBREDENBACHII, S. Theol.
Doctoris et Ecclesiae D. Gereonis Coloniensis Canonici. Alleen het eerste der twee
aangekondigde deelen verscheen te Keulen in 1584 (HURTER, Nomenclator zegt 1585). De schrijver († 1587) is Kannunik geweest aan O.L. Vr. Kerk te Antwerpen, en was een groot vriend van BLOSIUS. De Collationes worden nader gekenmerkt door den bijtitel dien ik op den Keulschen druk van 1591, apud Gosuinum Cholinum, lees: Quibus ad omnem vitae humanae usum, familiarisque congressus, sacra, iucunda
pie instruitur. Zie ook HURTER, Nomenclator, III, 205, en KESSELin Kirchenlexion, bij Bredembach.
30. Het werk van den beroemden Vlaamschen ketterhamer FRANSCOSTER, S.J.
Enrichidion Controversiarum praecipuarum Nostri Temporis de religione, in gratiam sodalitatis Beatissimae Virginis Mariae enz. Eerste druk te Keulen, bij Birckmann,
1585. Zie SOMMERVOGEL, II, 1514, 1515.
31. Ander zeer verspreid werk van FRANSCOSTER, waarvan de volledige titel luidt
Libellus Sodalitatis Hoc est Christianarum Institutionum Libri quinque. In gratiam Sodalitatis B. Virginis Mariae. Eerste druk te Antwerpen, Plantijn, 1586. Zie
SOMMERVOGEL, II, 1511, 1512; RUELENS-DEBACKER, blz. 289,299 Dit boekje, dat Berchmans zeer zeker te Mechelen kende, heeft hij dus ook al te Diest kunnen inzien. 32. Doorgehaald. Het zal niet tot zijn private bibliotheek behoord hebben, en bij vergissing mee zijn opgeschreven.
33. De afzonderlijke druk van dit tractaatje vóór 1600 vonden wij nergens aangegeven. LIPENIUS, Bibl. real. Theol., I, 53b, vermeldt een druk te Paderborn, maar pas in 1611. In de Keulsche uitgave der gezamenlijke werken bij Cholinus, 1572 (de Leuvensche van 1568 is de eerste) draagt het den titel Psychagogia, hoc est animae
recreatio. Zie aldaar blz. 208.
34. Nog een werkje van FRANSCOSTER, S.J SOMMERVOGEL, II, 1532, 34, kent alleen de uitgave van Leuven in 1607. We hebben hier dus met een vroegere te doen. 35. Exercitia super vita et passione Salvatoris nostri Jesu Christi. Eerste uitgave door Surius, Keulen, 1548, 8o, onder den titel Pia de Vita & passione Christi exercitia. Ten onrechte aan TAULERtoegeschreven. Zie FABRICIUS-MANSI, IV, 150b. Druk te Antwerpen, 1565, 8o. Ibid. 1548, 8o.Voor den druk van 1548 geeft LIPENIUSden titel: De Vita et Morte Salvatoris (II, 914) Dit zou het boekje kunnen zijn waar Johannes Berchmans aan tafel uit voorlas. Maar Emmerick's aanduiding Meditationes
in passionem Christi strookt beter met De vniversa Historia Dominicae Passionis
Meditationes Quinquaginta. Auctore ReverdoD. Francisco Costero, S.J., dat in 1587
voor het eerst verscheen te Antwerpen bij Plantijn, alsmede in 1600. Dit werkje kan Emmerick te Diest hebben bij aangeworven.
36. LIPENIUS, Bibl real. Theol., I, 33b, vermeldt vóór 1600 den volgenden druk: JOH. INST. LANSPERGIIDivini Amoris
Pha-retra Jesu Christi ad Animam fidelem Alloquium. Ext. cum Gruytrodii Colloquio. Colon. 1590, 12o. Zie in de uitgave van LANSPERG's werken door de Karthuis van Montreuil, bij de Opera Minora, T.V. 1-159.
37. Werk van den Lutherbestrijder JUDOCUSCLICHTOVAEUSvan Nieuwpoort († 1543), voor het eerst te Parijs gedrukt in 1520. Titel: De Doctri- // na moriendi