Transparantie van de elektriciteitsmarkt draagt bij aan een liquide markt. Met aanvullende marktinformatie kunnen partijen beter de waarde van de verhandelde elektriciteit inschatten, hierdoor worden onzekerheden of verrassingen ten aanzien van de prijszetting weggenomen. Dit vergroot het vertrouwen in de markt hetgeen een voorwaarde is voor (actieve) deelname aan de markt.
De DTe heeft reeds in december 200331 een tweetal besluiten genomen om de transparantie van de onbalansmarkt te vergroten. Om het inzicht en het vertrouwen in de markt onder marktpartijen te vergroten en daarmee de liquiditeit te bevorderen, dient het echter aanbeveling om ook informatie te publiceren over:
1. Verhandelde volumes in de bilaterale en de OTC-markt: real-time, anoniem en geaggregeerd.
2. De gerealiseerde elektriciteitsproductie: op eenheidniveau maar met een tijdsvertraging van enkele maanden.
Een maatregel die de handel in elektriciteit kan bevorderen op de groothandelsmarkt is het symmetrisch beschikbaar en toegankelijk maken van marktinformatie aan verschillende marktpartijen. Het is echter niet eenduidig vast te stellen welk niveau van transparantie mededinging bevordert of juist verhindert, waarbij het gaat om de mate waarin gegevens in het publieke domein worden gebracht. Immers, te veel marktinformatie kan coördinatie van gedrag tussen marktpartijen juist faciliteren (collusion).32 Daarentegen is het mogelijk om te bezien welke informatie-items in buitenlandse markten reeds aanwezig zijn. Indien in deze markten geen perverse effecten in bijvoorbeeld de prijsuitkomsten waar te nemen zijn, dan kan dat een indicatie zijn dat dergelijke informatie in ieder geval niet verstorend uitwerkt op de mededinging.
Uit een inventariserend onderzoek blijkt dat in Nederland de beschikbaarheid van informatie achterloopt ten opzichte van het buitenland.33 Hoewel transparantie over de inzetbaarheid van productievermogen zal worden vergroot door twee recente besluiten van DTe (zie ook Bijlage 1), geldt bovendien dat verschillende marktpartijen in de enquête hebben aangegeven dat transparantie op de Nederlandse groothandelsmarkt verder kan worden verbeterd. Circa 70% van de respondenten gaven aan dat zij de prijsrisico’s op de OTC-markt te hoog vinden vanwege het gebrek aan transparantie op deze markten. Ruim 55% gaf ook aan dat de APX te weinig transparant is waardoor risico’s te hoog worden.
OTC volumes
Bij het uitvoeren van het onderzoek naar het niveau van liquiditeit heeft ook DTe zelf ervaren dat het verkrijgen van inzicht in de diepte van de OTC-markt een onmogelijke opgave is. Gegevens zijn alleen te verkrijgen via brokers en partijen die handelen in OTC-producten. Deze partijen beschikken alleen over informatie aangaande hun eigen activiteiten op deze markt. Een compleet overzicht van het verhandelde volume in verschillende OTC-producten en daarbij gerealiseerde prijzen is zodoende niet beschikbaar. Hierdoor is het onmogelijk in te schatten hoeveel vraag en productie in de Nederlandse markt reeds is afgedekt via verschillende contracten. Een zelfde conclusie geldt voor de bilaterale markt.
Door het publiceren van informatie over de verhandelde volumes op de OTC en de bilaterale markt, gecombineerd met het reeds genomen transparantiebesluit, kunnen marktpartijen beter beoordelen hoeveel productiecapaciteit en hoeveel elektriciteitsvraag nog beschikbaar is voor de groothandelsmarkt. Hierdoor worden onzekerheden voor marktpartijen verlaagd, hetgeen het vertrouwen in de markt vergroot en dat is een voorwaarde voor partijen om deel te nemen aan een markt (zie ook paragraaf 2). Het per dag publiceren van het totaal geaggregeerd verhandelde volume per type product
31 Besluiten met nummers 101594/26.O275 en 101595/27.O275, DTe, 19 december 2003.
32 Newbery, et al., (2001). “Towards more transparency in the Dutch electricity sector”, zie: www.dte.nl/nl/Images/12_5557.pdf. 33 Newbery, et al., (2003). “Transparency and monitoring of security and adequacy of supply”, zie: www.dte.nl/nl/Images/12_12720.pdf.
(opgesplitst naar termijn en grootte) is voldoende om dit effect te realiseren.
Gerealiseerde productiegegevens
Naast het publiceren van gegevens is het ook van belang om deze gegevens controleerbaar te maken. Partijen moeten voldoende vertrouwen hebben dat de ex-post gepubliceerde gegevens over beschikbaar vermogen in lijn zijn met gerealiseerde productie. Om zeker te zijn dat het transparantiebesluit van DTe het gewenste effect zal bewerkstelligen verdient het aanbeveling om ook productiecijfers op eenheidniveau beschikbaar te maken. Aangezien deze cijfers een controlerende functie hebben is het voldoende om de cijfers met een vertraging van enkele maanden beschikbaar te maken. Op deze manier wordt voorkomen dat de vergrootte transparantie aanzet tot kartelvorming.
In verschillende gesprekken is door marktdeelnemers de zorg geuit dat prijzen in de elektriciteitsmarkt gemanipuleerd zouden kunnen worden door spelers met marktmacht. Hierbij werd met name gedoeld op prijsbewegingen in de verschillende OTC-markten. Meer transparantie in zowel OTC volumes als (ex-post) in gerealiseerde productie kan deze zorg en vermoedens wegnemen.
Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 46 van 96
Versterkte monitoringsactiviteiten
Het bestaan van economische machtsposities – hetgeen inhoudt dat een marktpartij in staat is om eenzijdig de prijs te beïnvloeden – leidt tot een afname van het vertrouwen in de markt, hetgeen de liquiditeit negatief beïnvloedt. Prijsbeïnvloeding uit het oogpunt van (individuele) winstmaximalisatie is evenwel niet per definitie in strijd is met de Mededingingswet. Om deze reden dienen de gedragingen en ontwikkelingen op de elektriciteitsmarkt voortdurende gemonitord te worden teneinde te evalueren of marktuitkomsten, waaronder prijzen, in lijn zijn met de verwachtingen van een efficiënt concurrerende elektriciteitsmarkt. Indien op basis van deze monitoring structurele afwijkingen worden geconstateerd, moeten aanvullende regels worden gesteld aan het gedrag van marktpartijen of dient het marktontwerp nader te worden aangepast. Verder verdient het aanbeveling om in de wetgeving expliciet vast te leggen dat de voor de monitoring benodigde informatie snel en volledig door partijen dient te worden aangeleverd.
Anders dan bij markttransparantie betreft monitoring de mate waarin en de wijze waarop de performance van de
groothandelsmarkt wordt geëvalueerd door een toezichthouder. Gezonde concurrentie tussen marktpartijen zal resulteren in prijsvorming waarbij prijzen op een niveau liggen die kosten reflecteren. Het continu monitoren van de groothandelsmarkt heeft als taak om te bezien of marktuitkomsten, zoals prijzen, in lijn zijn met wat mag worden verwacht van een efficiënt concurrerende elektriciteitsmarkt.
De resultaten van deze monitoring zullen het huidige mededingingstoezicht, waaronder het handhaven van het verbod op kartels en op misbruik van economische machtsposities, ondersteunen en versterken (zie ook het memo van de directie Concurrentietoezicht van de NMa in Bijlage 5). Een stevig mededingingsbeleid is een voorwaarde voor een goed werkende elektriciteitsmarkt en zal liquiditeit op de elektriciteitsmarkt positief beïnvloeden door het creëren van vertrouwen in de markt.
Uit de interviews en enquête ten behoeve van deze studie blijkt dat op dit moment het vertrouwen in de prijsvorming op de elektriciteitsmarkt sterk is afgenomen vanwege de zorg om marktmacht van een aantal grotere spelers in de Nederlandse markt. Een stevig mededingingstoezicht zal het vertrouwen in de markt en de prijsvorming bij partijen doen toenemen, wat een voorwaarde is om actief te participeren in een markt (zie paragraaf 2.6).
Naast inzicht in economische machtsposities ten behoeve van de NMa dient continue monitoring ook ter ondersteuning van het identificeren van knelpunten in het marktontwerp. Inefficiënties in het marktontwerp kunnen immers juist aanzetten tot het gebruiken van een machtspositie met als doel de effectieve concurrentie te beperken. Met name in een overgangsfase van een markt is het bestaan van dergelijke inefficiënties in het ontwerp niet ondenkbaar34, waardoor effectieve concurrentie (tijdelijk) kan uitblijven. Continue monitoring maakt het mogelijk om marktimperfecties te identificeren. Door tijdig te beschikken over juist informatie over de markt en het marktgedrag stelt de overheid ook in staat om op een juiste wijze te reageren op bepaald gedrag en imperfecties. Dit zou vervolgens in sommige situaties kunnen leiden tot het wijzigen van marktregels en wetgeving om zo de werking van de elektriciteitsmarkt te verbeteren.
Marktmanipulatie is niet synoniem met misbruik van economische machtspositie. Marktmanipulatie houdt onder meer in dat transacties worden gedaan met het doel prijssignalen te creëren die afwijken van normale niveaus, of dat misleidende informatie wordt verspreid.35 In financiële markten bestaat over het algemeen regelgeving om dergelijke marktmanipulatie uit
34 Zie ook PJM Interconnection, State of the Market Report, 1998. Waarin wordt ingegaan op het belang van markt monitoring bij het vaststellen en ingrijpen in situaties van marktmacht, en waarin wordt aangegeven dat het bestaan van imperfecties in marktontwerpen gedurende een overgangsfase zeer gangbaar zijn.
35 In de VS is zo onder meer het verspreiden van verkeerde prijzen aan de vakpers onderzocht, en het opkloppen van handelsvolumes via interne transacties.
te sluiten. Het kan noodzakelijk blijken om ook in de elektriciteitsmarkt nadere marktregels te stellen om manipulatie anders dan misbruik van economische machtspositie aan te pakken.
Het verdient aanbeveling om op basis van scherpere monitoring naar marktgedrag te concluderen of dergelijke regels wenselijk zouden zijn voor de elektriciteitsmarkt. Tot nu toe zijn de bevoegdheden tot het monitoren van de markt, en het op continue basis opvragen van (vertrouwelijke) bedrijfsinformatie (zoals verhandelde contracten, productie-gegevens) hiertoe, beperkt. De wetsvoorstel voor de aanpassing van de elektriciteits- en gaswet dat de Minister van Economische Zaken recent ter behandeling naar de Tweede Kamer heeft gezonden (kortweg: de Implementatiewet) geeft een concrete monitoringstaak aan DTe. Wel dient nog zekergesteld te worden dat de hiervoor benodigde informatie snel en op continue basis beschikbaar zal komen teneinde inderdaad een adequate monitoringssytematiek te kunnen opzetten.