Conclusies met betrekking tot de maatregelen ter bevordering van de liquiditeit
3.02 Algemene zorg om liquiditeit in Europa
De zorgen om de ontwikkeling van liquiditeit op de Nederlandse elektriciteitsmarkt zijn geenszins beperkt tot de Nederlandse markt. De Office of Market Oversight and Investigations van de Amerikaanse toezichthouder FERC constateert in haar rapport “State of Energy Markets” dat de liquiditeit op de verschillende Amerikaanse markten in 2003 is afgenomen als gevolg van de financiële problemen, en gerelateerde kredietrisico’s van de energiesector. In de Australische markt
publiceerde een door de overheid ingestelde commissie in 2002 een evaluatie van de Australische energiemarkt “Towards a truly national and efficient energy market” waarin uitgebreid onderzoek werd gedaan naar de staat van ontwikkeling van de termijnmarkt. Er werd een gebrek aan liquiditeit geconstateerd, met onder meer lage participatie, en een grote gemiddelde bied-laat spreiding. Ook in andere Europese markten wordt een liquiditeitsdaling waargenomen. Handelaren in de Duitse markt merken op dat de liquiditeit verlaagd is als gevolg van het vertrek van Amerikaanse partijen, men wacht op een nieuwe “pace maker”58. In januari 2004 kon de EEX beurs op een aantal nachturen niet ruimen wegens gebrek aan aanbod. De markt in het Verenigd Koninkrijk werd in 2001 hervormd met de introductie van de New Electricity Trading Arrangements. Een van de doelen van NETA was het vergroten van de liquiditeit op de OTC-markt in vergelijking met het eerdere Pool systeem. Hoewel de markt redelijk liquide is voor contracten tot 1 jaar forward, zijn zowel de korte als de langere termijn markten erg ondiep. Op de day-ahead beurzen (beide faciliteren continue handel, in plaats van de op andere Europese markten gebruikelijke veilingen) worden slechts enkele procenten van de energie afname verhandeld.
Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 72 van 96
3.03 Spotmarkten in Europa
In Nederland wordt circa 10% van de elektriciteit verhandeld via de APX beurs. Ook in andere landen zijn
elektriciteitsbeurzen opgezet om in korte termijn handel te voorzien. Bekende voorbeelden zijn de EEX in Duitsland, Powernext in Frankrijk en de UKPX en de APX in het Verenigd Koninkrijk.
In aanmerking genomen dat de totale markt (gemeten naar consumptie) in Duitsland en Frankrijk circa 5 resp. 4 maal zo groot is als de Nederlandse markt, is het relatieve volume verhandeld op de APX groot (met name vergeleken met de Franse markt). Zelfs indien in ogenschouw wordt genomen dat een gedeelte van het volume op de APX verplicht wordt ingeboden, en indien gecorrigeerd wordt voor het inelastische deel van de vraag en aanbodcurves, blijft het relatieve volume (ten opzichte van de eindvraag) op de APX aanzienlijk vergeleken met Frankrijk (en is het relatieve aandeel circa een derde vergeleken met Duitsland).
Figuur 3-1 De verhandelde volumes per maand op de beurzen in Nederland, Duitsland en Frankrijk.
De volatiliteit op de APX is echter significant groter dan op de naburige spotmarkten. De APX kenmerkt zich door relatief meer perioden van (hogere) prijsuitschieters, en in het algemeen een meer fluctuerend prijspatroon dan op de andere markten.
3.04 De OTC-markten in Europa
Het aantal verhandelde contracten
Een eerste indicatie van de mate van ontwikkeling van de OTC-markten in verschillende Europese landen kan verkregen worden door het aantal standaard contracten te vergelijken dat standaard gequote wordt in de vakpers. Platt’s publiceert in
0 1 2 3 4 5 6 ja n -0 1 mr t-0 1 me i-0 1 ju l-0 1 se p -0 1 n o v-0 1 ja n -0 2 mr t-0 2 me i-0 2 ju l-0 2 se p -0 2 n o v-0 2 ja n -0 3 mr t-0 3 me i-0 3 ju l-0 3 se p -0 3 n o v-0 3 ja n -0 4 EEX volume APX volume Powernext volume (TWh)
haar European Power Daily een overzicht van de prijzen voor de meest verhandelde producten in elke markt. Een blik op de European Power Daily leert dat in met name de Duitse markt een groot aantal producten voldoende liquide is om voor publicatie in aanmerking te komen: basislastcontracten voor individuele maanden worden voor de eerste 6 maanden vooruit verhandeld, de volgende 4 individuele kwartalen, en de volgende 3 individuele kalenderjaren worden verhandeld. Bovendien wordt deze markt gecompleteerd door een relatief groot aantal futuresproducten. De Scandinavische markt geldt verder als een van de meest liquide elektriciteitsmarkten van Europa. De handelsstructuur is hier enigszins verschillend, maar ook hier worden verschillende seizoenscontracten en futurescontracten voor jaren tot en met 2007 gepubliceerd. De Engelse en Nederlandse markt zijn in lengte van de in Platts’ gepubliceerde handels ‘curve’ enigszins vergelijkbaar, met voor de Nederlandse markt quotes voor de eerstvolgende 2 kalenderjaren, 4 kwartalen en 3 jaren. De Franse en Spaanse OTC-markt zijn enigszins minder ontwikkeld, met slechts het jaar 2005, de eerstkomende 2 kwartalen en 2 maanden die voldoende verhandeld worden om voor publicatie in aanmerking te komen. De Belgische OTC-markt geniet pas sinds 2004 enige ontwikkeling en aandacht in de pers, contracten hier beperken zich tot slechts de eerstkomende perioden.
Bied-laatspreiding
Voor de Nederlandse OTC-markt is in het voorgaande van een aantal contracten de ontwikkeling van de verschillen tussen dagelijkse bied- en laatkoersen geanalyseerd. In Figuur 3-2 wordt een vergelijkbare analyse gedaan voor het
kwartaalcontract uitgebreid naar de Duitse en Franse markten. Uitgezet staat telkens de grootte van de spread in het jaar 2003, uitgedrukt in procenten van de overeenkomende OTC prijs, geordend naar grootte. De bekeken contracten zijn basislastcontracten, die meer liquide zijn dan sommige pieklast contracten of verder weggelegen perioden.
De spreidingen in de Nederlandse en Franse markt zijn vergelijkbaar, de Duitse spreiding is duidelijk lager. Een vergelijkbare analyse van ander producten leert dat alleen in de day-ahead over-the-counter markt de Nederlandse spreidingen
aanzienlijk groter is dan de Duitse en Franse, de curve voor maandproducten is vergelijkbaar met het kwartaalproduct, terwijl in de jaarproducten de Franse markt duidelijk hogere bied-laat prijsverschillen kent. Voor alle producten is de Duitse markt duidelijk het meest liquide gemeten naar deze maatstaf.
In het voorgaande is de ontwikkeling van de spreidingen in de Nederlandse markten in de loop van de tijd bekeken. Indien deze ontwikkeling naast de vergelijkbare data over de Franse en Duitse markt wordt gelegd, blijkt dat in alle drie de markten een afname van gemiddelde bied-laat spreidingen voorkomt van 2001 op 2002, terwijl in alle markten deze maatstaf weer enigszins toeneemt voor 2003 (doch geruim onder het niveau van 2001 blijft). Gebaseerd op deze observaties kan derhalve gesproken worden van een grote toename van liquiditeit van 2001 naar 2002, en een lichte daling in het daaropvolgende jaar.
Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 74 van 96
Figuur 3-2 De bied-laat spreidingen in de 1 kwartaal OTC contracten van 2003 voor Nederland, Duitsland, Frankrijk, Engeland en Spanje.
Volatiliteit
Naast een vergelijking van bied- en laatprijzen kan een vergelijking worden gemaakt op grond van de beweeglijkheid van contractprijzen. Zoals aangegeven is een van de kenmerken van een liquide markt een voldoende diepte van de markt: individuele transacties hebben in een diepe markt slechts zeer geringe invloed op de prijs. In een diepe markt is tevens sprake van prijsstabiliteit: de prijs van een product verandert slechts wanneer de algemene marktverwachting wijzigt (bijvoorbeeld als gevolg van wijzigende fundamentele marktbeïnvloedende parameters). Naarmate een markt minder liquide wordt, zal de prijs meer onderhevig zijn aan invloeden van individuele marktpartijen: prijsschommelingen zijn dan niet alleen het gevolg van veranderende marktverwachtingen, maar kunnen ook veroorzaakt zijn door toevallige fluctuaties in
transactievolumes.
Om deze reden is het zinvol om de mate van fluctuaties van elektriciteitscontracten te onderzoeken. Meer en grotere wijzigingen in het prijspeil kunnen een indicatie vormen van geringere diepte van de markt. Het is hierbij met name relevant om contractprijzen voor hetzelfde product te vergelijken. De prijzen op de APX bijvoorbeeld kennen weliswaar sterke fluctuaties, maar het betreft hier prijzen voor levering van elektriciteit op verschillende momenten, en dus in essentie verschillende producten. De APX prijzen verschillen van uur tot uur, maar dit weerspiegelt de wisseling van aanbods- en vraagsituatie. Voor een jaarcontract daarentegen geldt dat gedurende een langere periode een contract voor hetzelfde product (namelijk levering van elektriciteit in het volgende jaar) wordt verhandeld.
Figuur 3-3 Gemiddelde dagelijkse verandering van de contractprijs binnen een kwartaal per land (in %).
0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% 20% 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 Nederland Duitsland Frankrijk VK Spanje Spanje Nederland Frankrijk VK Duitsland
In figuur 3-3 wordt de beweeglijkheid van kwartaalcontracten (basislast) in Nederland, Frankrijk en Duitsland vergeleken. De gebruikte maat van variabiliteit is hier de gemiddelde dagelijkse procentuele verandering van de contractprijs binnen een kwartaal (het kwartaal voorafgaand aan de expiratiedatum van het contract).
Duidelijk is dat de volatiliteit van het Nederlandse kwartaalcontract in 2003 is toegenomen, maar dat hetzelfde geldt voor overeenkomstige contracten in Duitsland en Frankrijk. Over het algemeen is de mate van variabiliteit van de prijzen in de verschillende landen vergelijkbaar.
0,0% 0,2% 0,4% 0,6% 0,8% 1,0% 1,2% 1 kwrt 2002 2 kwrt 2002 3 kwrt 2002 4 kwrt 2002 1 kwrt 2003 2 kwrt 2003 3 kwrt 2003 4 kwrt 2003 Nederland Duitsland Frankrijk
Deze bijlage bevat een overzicht van alle suggesties voor maatregelen die in meer of mindere mate zijn onderzocht op hun bijdrage aan een verbetering van de liquiditeit op de Nederlandse elektriciteitsmarkt. De maatregelen worden kort
beschreven met een indicatie van het effect. Ze zijn onderverdeeld naar vijf thema’s: Infrastructuur, Investeringsklimaat elektriciteitsproductievermogen, Marktplaatsen, Brandstoffen en Marktregels. Bij maatregelen die tevens in het hoofddocument zijn opgenomen met een verdere analyse en uitwerking is tussen haakjes het bijbehorende paragraafnummer weergegeven.
4.01 Infrastructuur
Maatregel Beschrijving
Werkelijke benutting van de aanwezige importcapaciteit
(paragraaf 4.2)
– Door actieve afstemming (congestiemanagement) tussen TSO’s in België, Duitsland en Nederland optimaal benutten van aanwezige importcapaciteit
– Kan het aanbod (vrij verhandelde volume) in Nederland vergroten met 1000 MW – Kan het aantal aanbieders op de Nederlandse markt vergroten
– Vergroot arbitragemogelijkheden
Het vrijgeven van de Sep contracten – Beschikbaar stellen van gereserveerde capaciteit voor Sep -contracten aan de importveiling – Dit leidt niet tot een verhoging van het handelsvolume
– Vergroot transparantie en liquiditeit op de capaciteitsveiling Intraday TSO-Auction
(paragraaf 4.3)
– Na het sluiten van de APX een veiling organiseren voor de resterende importcapaciteit (op bijv. kwartierbasis)
– Vergroot aangeboden volume op Nederlandse markt door verhoging beschikbare
importcapaciteit
– Vergroot arbitragemogelijkheden door hoeveelheid en door meer momenten voor arbitrage in te bouwen
– Verlaagt effect van veiling op prijzen door spreiding van veilingmomenten, kan leiden tot minder prijsfluctuaties
Salderen van im- en exportcapaciteit (paragraaf 4.2)
– Salderen van im- en export tussen Nederland en Duitsland
– Vergroot de beschikbare importcapaciteit naar Nederland met mogelijk enkele honderden MW – Beschikbaar vrij te verhandelen volume kan hierdoor worden vergroot
Loslaten van 400 MW cap – De huidige 400 MW import volume cap hanteren als een minimum en vervolgens de werkelijke
cap differentiëren naar opgesteld vermogen
– Vergroot het feitelijke volume op de markt niet en hoeft ook het aantal aanbieders niet te vergroten
– Effect op liquiditeit zal klein zijn Spreiding van de jaarveiling over meer
momenten (paragraaf)
– De jaarcapaciteit gedurende meerdere malen per jaar en in kleinere volumes veilen – Dit verhoogt de flexibiliteit en toegang voor marktpartijen en verlaagt het (financiële) risico
– Vergroot arbitrage mogelijkheden
Weekveiling van importcapaciteit – (Gedeeltelijk) vervangen van jaarveiling door een weekveiling. Prijs voor de capaciteit wordt op meer momenten bepaald waardoor (prijs)risico wordt verlaagd
– vergroot de mogelijkheid tot arbitrage Duitse interconnectoren gezamenlijk
veilen
– De huidige inrichting van de veiling voor de grensoverschrijdende capaciteit tussen Duitsland en Nederland kan worden vereenvoudigd door de huidige simultane veilingen voor capaciteit
Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 78 van 96
van twee interconnectoren samen te voegen. – Dit vergroot de inzichtelijkheid (transparantie),
– verlaagt voor marktpartijen risico’s op overtreding van veilingregels – Verhoogt arbitrage mogelijkheden en
– kan tevens beschikbare importcapaciteit verhogen Marktkoppeling met Duitsland
(paragraaf 4.2)
– Het expliciet veilen van de importcapaciteit vervangen door een impliciete veiling via ‘marktkoppeling’.
– Vergroot de arbitrage mogelijkheden tussen Duitsland en Nederland aanzienlijk vanwege efficiëntere benutting capaciteit (saldering vindt plaats)
– Verlaagt prijsrisico bij arbitrage tussen de landen
– Vergroot totaal volume en aantal aanbieders door integratie EEX en APX – Resulteert in efficiëntere inzet van centrales in Duitsland en Nederland – Stimuleert hiermee de liquiditeit op verschillende manieren
Marktkoppeling met België (paragraaf 4.2)
– Idem als hierboven. Zorgpunt bij België is de dominante positie van Electrabel en het ontbreken van een spotmarkt die noodzakelijk is voor marktkoppeling.
Nieuwe interconnectiecapaciteit naar Nederland
(paragraaf 4.2)
– Aanleg van nieuwe interconnectoren met Noorwegen en Verenigd Koninkrijk
– Vergroot potentieel volume en aanbieders op de Nederlandse markt
– Vergroot arbitragemogelijkheden met andere landen
– Maakt ander soort vermogen (waterkracht) beschikbaar voor Nederland
4.02 Investeringsklimaat
Maatregel Beschrijving
Aanwijzen van productiesites – De overheid kan een aantal locaties identificeren en beschikbaar stellen specifiek voor de bouw
van nieuwe elektriciteitscentrales.
– Effect zal pas op lange termijn zichtbaar zijn – kan het aantal aanbieders (spelers) vergroten – daarmee het totaal verhandelde volume vergroten en – de effectieve concurrentie verhogen
Duidelijkheid over CO2-emissiehandel (EU ETS)
– Verschaffen van duidelijkheid over EU ETS, met name de allocatie van rechten, vergroot
vertrouwen in markt en kan daarmee een klein positief effect op liquiditeit geven en toetreding tot markt stimuleren. Op lange termijn ontstaat een level playing field tussen prijsgebieden in Nederland en Duitsland, vermindert congestie en daarmee het vrij beschikbare volume op de Nederlandse markt
Verbeteren van vergunningsproblematiek
– Hiervoor zijn een aantal maatregelen aanbevolen in een rapport van Ecorys en Kema (November 2002, [7]) waaronder:
– Stroomlijnen ruimtelijke ordening – Strikte handhaving vergunningstermijn
– Centraal beleidsinformatiepunt ter bevordering van investeringen
– Deze maatregelen verlagen huidige barrières voor potentiële investeerders.
– Toetreding van nieuwe investeerders kan op lange termijn het aanbod en vrije handelsvolume in de markt vergroten.
– De effectieve concurrentie zal toenemen en daarmee vertrouwen in de markt hetgeen handelaren kan aantrekken
4.03 Marktplaatsen
Maatregel Beschrijving
Flexibele (afschakelbare) contracten – Tussen leveranciers en grote industriële afnemers of netbeheerders kunnen overeenkomsten worden gesloten om in perioden van schaarste de elektriciteitsvraag te reduceren of stop te zetten59. Dergelijke overeenkomsten moeten actief gestimuleerd worden. Elk bedrijf (vanaf een bepaalde consumptieniveau) zou moeten aangeven hoeveel vraagreductie zij kunnen realiseren en tegen welke prijs per kWh. De mogelijkheden van afschakelbare contracten worden door veel bedrijven niet meegenomen in hun bedrijfsoptimalisatie omdat de elektriciteitsmarkt onbekend terrein is.
– Wanneer bedrijven verplichtingen kunnen worden opgelegd t.a.v. de wijze waarop zij hun vraag aanbieden aan de markt kan deze maatregel op korte termijn worden ingevoerd. Een alternatief is bedrijven actief te informeren over de mogelijkheden om te participeren op de
elektriciteitsmarkt. Hiervoor zal een informatiepunt moeten worden opgericht en een cultuuromslag binnen het bedrijf worden gerealiseerd.
– Implementatie kost hiervan kost tijd, effect zal pas op middellange termijn zichtbaar zijn – Kan negatief effect op liquiditeit hebben omdat betere vraagresponse vrij verhandelbaar
volume juist kan verlagen
– Maar: efficiënte marktwerking wordt sterk verbeterd door vergroting van de vraagelasticiteit
Prijsdifferentiatie – Prijsdifferentiatie ligt in de lijn van flexibele contracten, maar is meer continu. Flexibele
contracten zullen alleen worden ingezet wanneer er sprake is van grote schaarste,
prijsdifferentie kan zorgen voor een continue vergroting van de vraagflexibiliteit. Door afnemers gedifferentieerde prijzen aan te bieden, worden ze in staat gesteld hun verbruik aan te passen aan deze prijzen.
– Verlaagt prijsrisico van leveranciers (verschuift in feite naar de afnemer). De technische maatregelen die genomen moeten worden om het mogelijk te maken dat individuele afnemers ook daadwerkelijk op prijsdifferentiaties kunnen reageren60 zullen veel tijd en geld kosten. – Met name vergroting van effectieve concurrentie (het doel van liquiditeit)
Veiling van productiecapaciteit via Virtual Power Plants
(paragraaf 4.8)
– Verplichting tot het tijdelijk veilen van productiecapaciteit in de vorm van Virtual Power Plants vergroot de liquiditeit door het uitbreiden van het aantal spelers aan de aanbodzijde van de markt. Deze maatregel is in potentie zeer effectief, Voor een dergelijke ingrijpende oplossing dient echter gekozen te worden indien ook na 2 tot 3 jaar zorgen om effectieve marktwerking aanhouden. Met het oog hierop dient reeds nu informatie verzameld te worden om de dan benodigde analyses uit te kunnen voeren.
Kredietrisico verlagen door een clearing service
(paragraaf 4.5)
– Kredietrisico kan een belangrijke drempel zijn voor handel. Het bestaan van een infrastructuur waar kredietrisico’s op efficiënte wijze kunnen worden afgedekt is dan ook van belang voor de ontwikkeling van de liquiditeit. Het initiatief van Endex biedt een dergelijke infrastructuur. Dit initiatief vertoont vooralsnog een sterke ontwikkeling. Er dient na 1 a 2 jaar geëvalueerd te worden of deze diensten zich voldoende ontwikkelen, dan wel of drempels voor deelname aan deze clearing diensten resteren.
Eén prijs voor in- en verkoop van balanceervermogen
– In Nederland kost inkoop van balanceervermogen gemiddeld meer dan verkoop. Dit is een barrière voor eindverbruikers om te profiteren van afschakelen of extra teruglevering bij eigen
59 Zie ook pagina 40 van "Elektriciteit in Evenwicht". In dit rapport geeft MEZ aan dat zij nader onderzoek zullen uitvoeren naar het potentieel en de effecten van flexibele contracten en prijsdifferentiatie.
Dienst uitvoering en toezicht Energie Pagina 80 van 96
opwek.
– In Scandinavië en Duitsland geldt al sinds lange tijd een enkel tarief voor balanceervermogen, waardoor meer partijen hun balanceervolume en daarmee vaak ook overig volume naar de markt kunnen brengen.
– Vergroot vrij verhandelbaar volume
Langzamer regelvermogen beschikbaar maken op onbalansmarkt
– Langzaam regelvermogen (> 7%/min) via de intra-day markt beschikbaar maken om onbalans op te heffen. Op dit moment bieden marktpartijen regel- en reservevermogen in op de onbalansmarkt van TenneT. Nu kunnen alleen die biedingen worden benut die op korte termijn (binnen een programmatijdseenheid) tot een significante wijziging van het productievermogen leiden. Door een andere inrichting van de onbalansmarkt, (zoals intraday-matching te introduceren enkele uren voor dispatch) kunnen ook biedingen met een langere afroeptijd ingezet worden. Op deze wijze kan efficiënter gebruik worden gemaakt van het in de markt aanwezig reservevermogen. Dit vergroot het vrij verhandelbaar volume met name tijdens momenten van schaarste
– Voorkomt onnodige prijspieken en verhoogt daarmee vertrouwen in de markt
– Zorgt voor een economische efficiëntere inzet van centrales en de effectieve concurrentie Het ontwikkelen van een (anonieme)
veiling voor OTC producten
– De handel in OTC producten vindt momenteel continu in de tijd plaats. In een illiquide markt is een dergelijke spreiding van handel minder efficiënt en minder transparant voor de prijszetting. Door een (anonieme) veiling van OTC producten te introduceren, wordt de liquiditeit
geconcentreerd naar één moment. Dit zal leiden tot een stabielere prijsvorming, een duidelijke prijsindex en vergroting van de transparantie.
– Deze maatregel zal een periodieke prijsindex voor OTC-producten opleveren, wat het vertrouwen in de markt bij marktpartijen kan bevorderen. De aanwezigheid van zo’n prijsindex kan ook investeringsbeslissingen en het afsluiten van bilaterale lange termijn contracten bevorderen.
– Verschillende marktpartijen geven aan dat een dergelijke veiling geen positief effect geeft omdat veilen van volumes op vaste momenten kan uitnodigen tot prijsopdrijving. Daarnaast biedt een veiling niet de mogelijkheid om een spark-spread op elk gewenst moment vast te zetten en werkt dus niet risicoverlagend.
– Door te weinig handel zal het geen goede prijsindex afgeven.
Faciliteren van een termijnmarkt – Dit creëert een lange termijn prijsindex dat investeringen in nieuw productievermogen faciliteert.
– Op lange termijn kan dit de liquiditeit verbeteren
– Op dit moment zijn er marktinitiatieven bij APX en Endex om lange termijnmarkten op te zetten
4.04 Brandstoffen
Maatregel Beschrijving
Tolerantiewaarden in het gasnet afstemmen op de behoefte aan flexibiliteit
– Dit wordt verder toegelicht in het Onderzoek Ontwikkeling Gasmarkt van DTe [5].
– Door de tolerantiewaarde af te stemmen op de behoefte zullen de kosten voor gasflexibiliteit afnemen en kunnen piekcentrales tegen lagere prijzen elektriciteit leveren.
– Dit vergroot het aanbod van elektriciteit op sommige momenten, dit is bevorderlijk voor de liquiditeit.
Boetesysteem van GtS wijzigen naar een marktconforme
– Een onbalansmarkt voor gas zal ook kosten voor gasflexibiliteit reduceren en daarmee ten
onbalanssystematiek (onbalansmarkt) (paragraaf 4.4)
– Een onbalansmarkt voor gasflexibiliteit zal effectiever zijn (zorgt voor balancering achteraf en