De courtisane

Mata Hari was een courtisane. Tijdens haar leven heeft zij veel te danken gehad aan de gulheid van minnaars zoals Félix Xavier Rousseau. Zonder de financiële bijdragen van deze veelal vooraanstaande heren had Mata Hari niet zo’n luxueus leven kunnen lijden. De term courtisane wordt vaak gebruikt als een synoniem voor prostituee of minnares. Toch bestaan er wezenlijke verschillen tussen deze aanduidingen. Op de maatschappelijke ladder staat een courtisane in zekere zin boven een prostituée, maar weer een treetje onder de minnares. Ze staat boven de prostituée omdat zij in een positie verkeert waarin ze zelf haar geliefden kan selecteren. De courtisane staat echter onder de minnares omdat haar seksuele handelingen geen uiting zijn van liefde, maar zij deze ‘verkoopt’ om in haar materiële behoeften te kunnen voorzien.84 Vlak nadat ze had gebroken met haar echtgenoot Rudolph MacLeod, is Mata Hari in het courtisanevak gerold. Ze had geen geld, en kwam via, via in contact met mannen die haar wilden onderhouden. In deze beginfase had Mata Hari minnaars nodig om in primaire levensbehoeften te voorzien. Zo was ze ‘bevriend’ met de destijds bekende cabaretier Koos Speenhoff. Speenhoff zorgde voor onderdak en regelde een dansrol in het theater. Door relaties aan te knopen met steeds machtigere mannen, kon Mata Hari een ster worden en in weelde leven. Het is echter opvallend dat zij, eenmaal een beroemd persoon, altijd een courtisane is gebleven. Op het hoogtepunt van haar carrière verdiende ze als danseres ruim tien duizend franc op een avond, een aanzienlijk bedrag voor die tijd. In feite verdiende Mata Hari genoeg geld om in haar eigen levensonderhoud te voorzien. Dat zij toch een courtisane bleef, valt volgens veel hedendaagse biografen te wijten aan Mata Hari’s geldbelustheid. Ze had een gat in haar hand en hield van een exorbitante vorm van luxe.85 Ook speelde Mata Hari’s vrije seksuele moraal een belangrijke rol. Volgens biograaf Brokken was Mata Hari een nymfomane en had zij weinig op met het kuise, Victoriaanse vrouwelijke rolpatroon. In het boek Mata Hari. De waarheid achter een

84 Joanna Richardson, The courtesans. The demi-monde in 19th century France (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1967) 1.

85 Zie: Jan Brokken, Mata Hari de waarheid achter een legende (Amsterdam: Wetenschappelijke uitgeverij, 1975) 86-87., Tomas Ross, De tranen van Mata Hari (Amsterdam: Cargo, 2007) 469., Sam Waagenaar, Mata Hari. Geslepen spionne of onschuldige schoonheid (Baarn: Tirion, 1995) 14.

Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari 35

legende stelt hij: “zij [Mata Hari] hield niet van Victoriaanse huichelarij. De liefde vond zij

amusant en de seks lekker”.86

Mata Hari’s exclusieve leefwijze werd bekostigd door een aantal vooraanstaande mannen. Tijdens de hoogtijdagen van haar carrière had ze affaires met ministers, hoge officieren en mannen van adel. Onder hen waren George Wilhelm van Hannover (hertog van Cumberland, hertog van Brunswijk en Lüneberg, prins van Groot-Brittannië en Ierland) en, na zijn overlijden in 1912, zijn jongere broer Ernst August. Volgens de Nederlandse schrijver Tomas Ross heeft Mata Hari het zelfs aangelegd met prins-gemaal Hendrik van Mecklenburg, de echtgenoot van Koningin Wilhelmina. Ross beweert dat deze affaire voor Koningin Wilhelmina een reden was om het gratieverzoek van Mata Hari af te wijzen.87 Ondanks Mata Hari’s indrukkwekkende lijst van veroveringen, moet het opgemerkt worden dat zij in een relatief ongunstige periode het courtisanevak is ingerold. Was de courtisane midden negentiende eeuw vooral een statussymbool voor rijke mannen, door de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) en later de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) werd de courtisane steeds meer gezien als een gevaarlijke vrouw. In deze paragraaf zal ik aandacht besteden aan het veranderende beeldvormingsproces van de courtisane en onderzoeken hoe Mata Hari’s handelen binnen deze representatie past.

In Frankrijk vonden de hoogtijdagen van de courtisane plaats tijdens het Tweede Franse keizerrijk (1852-1870). Door grote sociale veranderingen en een gunstige economie kon de courtisane juist in deze periode gedijen. Midden negentiende eeuw ging het veel Fransen voor de wind. De industriële revolutie had een golf van commercialisering teweeg gebracht. Er werden volop uitvindingen gedaan en nieuwe bedrijven schoten als paddenstoelen uit de grond. Het zakenleven was niet langer louter iets van de elite. Met name de middenklasse profiteerde van het economisch gunstige klimaat. Voor deze bevolkingsgroep was het nu mogelijk om, door handel en het doen van beleggingen, rijkdom te vergaren. Deze nieuwe vermogenden, ook wel de nouveau riches genoemd, hielden er een luxe leefwijze op na. De courtisane profiteerde van deze plotselinge rijkdom. Was deze dame voorheen vooral een speeltje van de adel geweest, eind negentiende eeuw konden ook mannen uit de bourgeoisie zich een courtisane veroorloven.88 Het moet worden opgemerkt dat het onderhouden van een courtisane destijds status met zich meebracht.

86 Jan Brokken, Mata Hari de waarheid achter een legende (Amsterdam: Wetenschappelijke uitgeverij, 1975) 24.

87 Tomas Ross, De tranen van Mata Hari (Amsterdam: Cargo, 2007) 585.

88 Joanna Richardson, The courtesans. The demi-monde in 19th century France (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1967) 3 en 221.

Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari 36

Behalve dat de courtisanes mooi waren, groeiden sommigen uit tot ware beroemdheden. De Franse pers heeft hier een voorname rol in gespeeld. Franse journalisten mochten destijds geen kritiek uiten op geestelijke dan wel politieke kwesties. Vandaar dat de kranten volstonden met artikelen met een human interest ondertoon. In deze bladen werd volop geschreven over de waanzinnige levens van sommige courtisanes. Een sterrenstatus voor menig courtisane was het gevolg. Vrouwen kopieerden haar kledingstijl en haardracht, mannen waren diep onder de indruk van haar schoonheid.89 Deze enorme belangstelling voor een courtisane had weer een gunstig effect op haar minnaar. Het hebben van een bekende courtisane stond destijds gelijk aan het hebben van een extravagant, spannend en wild leven.90

Courtisanes waren veelal vrouwen uit de lagere middenklasse die door een faux pas niet langer werden gezien als huwelijksmateriaal. Het verliezen van de maagdelijkheid voor het huwelijk was binnen deze context een veelvoorkomende reden. Om toch een bestaan te kunnen opbouwen hadden deze vrouwen qua carrière ruwweg twee keuzes: een teruggetrokken leven leiden als lerares of gouvernante of een luxueus leven leiden als courtisane.91 Ondanks dat het courtisaneschap veel onzekerheden met zich meebracht, kozen met name avontuurlijke vrouwen met een drang naar vrijheid voor de tweede optie. Deze onzekerheden konden verstrekkende gevolgen hebben. Het is slechts weinig vrouwen gelukt om een succesvol courtisane te worden. Het merendeel sloeg geen rijke man aan de haak en werkte uiteindelijk in een bordeel of als tippelaarster. Ook dit werk bood geen garantie. Naarmate vrouwen ouder werden, en hun schoonheid vervaagde, waren steeds minder mannen in hen geïnteresseerd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel van deze vrouwen op hun oude dag in de goot belandden. Slechts een klein aantal vrouwen is het gelukt om een succesvol courtisane te worden. Franse dames als Blanche d’Antigny (1840-1874), Marie Duplessis (1824-1847), Aglaé-Joséphine Savatier (1822-1889), de van oorsprong Britse Cora Pearl (1835-1886) en de Russische Thérèse Lachmann (1819-1884), groeiden uit tot de felbegeerdste courtisanes van Parijs. Zij behoorden tot de Parijse upper

class, hulden zich in de mooiste kleding, droegen de kostbaarste sieraden, woonden in villa’s

89 Auteur onbekend, ‘Tales of the demi-monde’. The Economist no. 8347: Vol.36 (2003),

http://web.ebscohost.com.proxy-ub.rug.nl/ehost/detail?vid=4&hid=113&sid=6a554bce-5a53-49a3-9434-d264c0bafe49%40sessionmgr104 (20-02-2008).

90 Joanna Richardson, The courtesans. The demi-monde in 19th century France (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1967) 223.

91 Auteur onbekend, ‘Tales of the demi-monde’. The Economist no. 8347: Vol.36 (2003),

http://web.ebscohost.com.proxy-ub.rug.nl/ehost/detail?vid=4&hid=113&sid=6a554bce-5a53-49a3-9434-d264c0bafe49%40sessionmgr104 (20-02-2008).

Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari 37

of kasteeltjes en maakten tripjes naar kuurplaatsen als Vittel, Vichy of Baden.

Mata Hari’s levensgeschiedenis kent treffende overeenkomsten met die van de bovengenoemde courtisanes. Zij kwam uit een middenklassengezin, maar had wel een goede, hetzij strenge opleiding genoten. In haar latere leven heeft Mata Hari hier zeker van geprofiteerd. Ze was bekend met etiquette en beleefde omgangsvormen. Bovendien sprak ze meerdere vreemde talen. Waarschijnlijk kon ze zich hierdoor heel makkelijk in de Parijse societykringen bewegen. Dat Mata Hari naar haar scheiding koos voor een avontuurlijk leven als courtisane en danseres en niet voor een meer teruggetrokken bestaan is niet geheel verwonderlijk. Zij was een ondernemende vrouw en hield van aandacht en van luxe. Zij wilde doorbreken als danseres en om aan de top te kunnen komen, had ze de hulp nodig van rijke en machtige mannen.92 Ook leefde Mata Hari op soortgelijke wijze als de bovenstaande courtisanes. Ook zij droeg de duurste mantels, jurken en sieraden. Ze woonde ondermeer in een kasteeltje, luxe villa’s en in de chicste hotels van Parijs. Eveneens was ze een graag geziene gast in het Bois de Boulogne, de renbaan en andere plekken waar de mondaine Parijzenaren elkaar ontmoetten. Qua leefstijl en levenswijze had de courtisane Mata Hari perfect kunnen floreren in het midden van de negentiende eeuw. Echter, de hoogtijdagen van de Franse courtisane waren vanaf 1870 op hun retour. Door de dreiging van oorlog veranderde het beeld van de courtisane op negatieve wijze. Tegen de tijd dat de Eerste Wereldoorlog op uitbreken stond, was de courtisane een synoniem geworden voor een gevaarlijke vrouw.

De Franse nederlaag in de Frans-Duitse Oorlog betekende het einde van het Tweede Franse Keizerrijk. In mei 1871 werd de Derde Franse Republiek (1871-1914) uitgeroepen. Deze periode kenmerkte zich door een hoge mate van politieke instabiliteit. De republiek als staatsvorm stuitte in beginsel op veel weerstand bij mensen uit de hogere klassen. De adel, officieren uit het beroepsleger en de katholieke geestelijkheid zagen meer in een monarchie. Daarentegen, kon de republiek op de steun rekenen van de middenklasse. Gedurende de Derde Franse Republiek zijn er door de hogere klassen meerdere pogingen gedaan om de staatsvorm te torpederen. Toch hield de republiek, door de grote steun van de middenklasse, als een van de langste Franse regimes stand. Voor veel middenklassengezinnen was Frankrijk gedurende de Derde Republiek een fijn land om in te wonen. Hoewel het qua industrialisering en technologie achterliep op Europese mogendheden als Engeland en

92 Zie: Jan Brokken, Mata Hari de waarheid achter een legende (Amsterdam: Wetenschappelijke uitgeverij, 1975) 86-87., Tomas Ross, De tranen van Mata Hari (Amsterdam: Cargo, 2007) 469., Sam Waagenaar, Mata Hari. Geslepen spionne of onschuldige schoonheid (Baarn: Tirion, 1995) 14.

Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari 38

Duitsland, stond het land er economisch gezien goed voor.93 Toch leefde men niet zo uitbundig zoals dat in het Tweede Franse Keizerrijk het geval was geweest. Integendeel, veel Fransen keken neer op de manier waarop de voorgaande generatie had geleefd. Naar de heersende opvatting had de Keizerrijkgeneratie zich zo erg bezig gehouden met vertier, dat ze de realiteit uit het oog hadden verloren. Dit frivole en losbandige gedrag had de Fransen de overwinning in de Frans-Duitse Oorlog gekost. Of zoals historica Joanna Richardson het verwoordt: “It was the generation of petits crevés who had lost themselves in a life of pleasure, and therefore lost the Franco-Prussian War. They had changed the course of French History. […] They had made Sedan (een belangrijke veldslag uit de Frans-Duitse Oorlog) a possibility.”94

Deze opvatting werkte door in het toenmalige beeld van courtisanes. Werden deze vrouwen ten tijde van het Tweede Keizerrijk nog aanbeden, na 1871 had men duidelijk minder bewondering voor deze groep. Courtisanes werden namelijk deels verantwoordelijk gehouden voor de Franse nederlaag in de Frans-Duitse Oorlog. Naar de heersende opvatting hadden zij mannen het hoofd op hol gebracht en hen aangezet tot losbandig en onverantwoordelijk gedrag. Het valt op dat tegen het einde van de negentiende eeuw er twee tegenstrijdige representaties van de courtisane ontstaan. Zoals we in dit hoofdstuk nog vaker zullen zien, ontstond er een beeld van de ‘goede’ en een ‘slechte courtisane’. Oftewel de

grisette versus de lorette⁹⁵. ‘Goede’ courtisanes waren de grisettes. Deze vrouwen uit de

Franse arbeidersklasse werden gezien als courtisanes die op een respectvolle manier handelden. Een grisette had één minnaar en was volledig aan hem toegewijd. Behalve het doen van seksuele handelingen, verrichte deze courtisane ook huishoudelijk werk voor haar minnaar. Zij kookte, deed zijn was en ruimde het huis op. In ruil daarvoor voorzag de man in de primaire levensbehoeften van zij courtisane zoals onderdak en voedsel. De ‘slechte’ courtisane was echter een lorette. Deze vrouw was minder eerbaar. De lorette was vooral uit op persoonlijk gewin. Zij papte aan met rijke mannen en in ruil voor pleziertjes tussen de lakens, voorzagen zij in haar extravagante levensonderhoud. Deze vrouw was zelden loyaal aan één man. Wanneer ze op hem was uitgekeken of wanneer hij haar niets meer kon bieden, verbrak de lorette de relatie. Het feit dat deze groep courtisanes mannen zo makkelijk aan de kant zette, heeft het beeld van de vrouw weinig goed gedaan. De lorette

93 R.R. Palmer et al., A History of the Modern World: Since 1815 (Boston: McGraw-Hill, 2002) 577-580.

94 Joanna Richardson, The courtesans. The demi-monde in 19th century France (Londen: Weidenfeld and Nicolson, 1967) 230.

95 Sidney D. Braun, ‘the courtesan in the French theater (1831-1880): An attempt at Classification’ The

Hoofdstuk 2 De collectieve herinnering aan Mata Hari 39

werd hierdoor vaak gezien als een gevaarlijk nietsontziend monster dat erop uit was een man te ruïneren. Zij kon haar minnaar dusdanig bespelen dat hij veel te veel geld uitgaf en zijn verantwoordelijkheden jegens zijn gezin vergat. Niet alleen verwoestte de courtisane op deze manier het leven van haar amant, maar ook het bestaan van zijn gezin. Het is dan ook niet opmerkelijk dat door dit gebrek aan mededogen de lorette werd gezien als “de vijand van het gezin.”96

Mata Hari’s leefwijze paste in het toonbeeld van deze ‘slechte’ courtisane. De in de vorige paragraaf genoemde affaire met Félix Xavier Rousseau is hier een goed voorbeeld van. Naar de toenmalige opvatting had Mata Hari de reputatie van de Franse bankier en zijn familie te schande gemaakt. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd de lorette nog meer gevreesd. Na 1914 werd deze vrouw als zeer gevaarlijk beschouwd. Dankzij haar seksualiteit kon de courtisane niet alleen mannen in financieel opzicht ruïneren, ook kon zij hem wellicht belangrijke militaire geheimen ontfutselen. Ideale kwaliteiten voor een spion. Zoals we in de volgende paragraaf zullen zien, paste Mata Hari met haar fatale oosterse eigenschappen en zedeloze, hebzuchtige bestaan als courtisane op treffende wijze in het door de Franse propagandadiensten gecreëerde beeld van de vrouwelijke spion.