In dit onderzoek staat de volgende onderzoeksvraag centraal: In hoeverre is de rol en het functioneren van de burgemeester gepolitiseerd en hoe kan deze mogelijke politisering worden verklaard?
Enerzijds is er sprake van politisering van de rol en het functioneren van de burgemeester. Ten eerste is deze politisering van het burgemeestersambt het gevolg van de aanstellingswijze waarbij de burgemeester afhankelijker is geworden van de gemeenteraad. Hoewel er in Nederland officieel sprake is van een Kroonbenoeming, wordt de voordracht sinds 2001 door de gemeenteraad verricht. De burgemeesterskandidaat is daarom afhankelijk van de steun van de politieke partijen voor de aanstelling als burgemeester. De burgemeester wordt als gevolg hiervan een ‘politieke functionaris’. In de casus ‘vuurwerkverbod’ komt de factor ‘aanstellingswijze’ niet zozeer naar voren. Wel werd duidelijk dat de burgemeester door de gemeenteraad min of meer gedwongen kan worden tot het uitvoeren van bepaalde besluiten. Een groot deel van de bevraagde burgemeesters heeft aangegeven in de praktijk ook te ervaren afhankelijker te zijn geworden van de gemeenteraad, voornamelijk bij herbenoeming. De onafhankelijkheid van de burgemeester komt hierdoor in gevaar. Uit de literatuur blijkt dat de burgemeester een politieke functionaris wordt als hij of zij voor de benoeming afhankelijk is van de gemeenteraad.
In Nederland is daarnaast ook sprake van politisering vanwege de toename en de aard van de taken en bevoegdheden op het gebied van openbare orde en veiligheid. In de afgelopen jaren is het takenpakket van de burgemeester op dit gebied sterk uitgebreid. Deze taken en bevoegdheden maken het voor de burgemeester mogelijk om in te grijpen achter de voordeur van de inwoners van de gemeente. De uitbreiding van het takenpakket leidt tot een grotere politieke en juridische kwetsbaarheid. Het inzetten van de bevoegdheden kan ertoe leiden dat de burgemeester ter verantwoording wordt geroepen door de gemeenteraad en zich moet mengen in het debat. Daarnaast kan de burgemeester door andere partijen voor de bestuursrechter worden gedaagd. De uitbreiding van het takenpakket op het gebied van openbare orde en veiligheid leidt bovendien tot een problematische rolvermenging.
62
Enerzijds is de burgemeester de begripvolle burgervader, maar hij heeft anderzijds ook de bevoegdheid om ingrijpende beslissingen te nemen die grote gevolgen hebben voor de inwoners van de gemeente. Uit de casus ‘vuurwerkverbod’ blijkt dat de mogelijkheid om een plaatselijk vuurwerkverbod in te stellen wordt opgenomen in de APV van de gemeente. Aangezien de burgemeester verantwoordelijk is voor het handhaven van de openbare orde en veiligheid, is een vuurwerkverbod voor de gehele gemeente een voorbeeld van de uitbreiding van het takenpakket openbare orde en veiligheid. Een kanttekening hierbij is echter dat de burgemeester ook middels een noodverordening het afsteken van vuurwerk kan verbieden. Dit is echter geen structurele oplossing, omdat een noodverordening niet meer geldt als de omstandigheden leidden tot de noodverordening veranderd zijn. Uit de enquête blijkt dat ruim driekwart van de burgemeesters een toename van de taken en bevoegdheden op het gebied van openbare orde en veiligheid ervaart. Als belangrijkste oorzaak van de toename wordt genoemd dat het gebruik van het bestuursrecht toeneemt door onder andere bezuinigingen op politie en Openbaar Ministerie.
Ten derde is er in Nederland sprake van politisering van het burgemeestersambt als gevolg van maatschappelijke, bestuurlijke en juridische ontwikkelingen. Uit de casus ‘vuurwerkverbod’ blijkt dat het burgemeestersambt als gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen lijkt te zijn gepolitiseerd. De belangstelling voor het optreden van de burgemeester is toegenomen als gevolg van de verpersoonlijking, de rol van en communicatie via sociale media en technologische ontwikkelingen. Uit de enquête is gebleken dat ruim 40% van de burgemeesters een neutraal standpunt inneemt ten opzichte van de stelling of er een toename is in aandacht voor de politieke aspecten van het burgemeestersambt. Hierbij wordt benoemd dat het politieke klimaat in de gemeente ook bepalend is voor een toename. Uit de enquête blijkt dat een kwart van de burgemeesters erkent dat de aandacht voor de politieke aspecten van hun ambt is toegenomen. Daaruit blijkt dat zij in enige mate politisering ervaren. De burgemeesters beschouwen de rol van de sociale media als een belangrijke oorzaak van de toegenomen aandacht.
63
In vergelijking met diverse landen neemt Nederland een middenpositie in bij het beoordelen van de politisering van het ambt van burgemeester. In Frankrijk en Spanje hebben de burgemeesters veel uitvoeringsmacht en heeft de gemeenteraad een zwakke positie. Hierdoor is de burgemeester sterker gepolitiseerd dan in Nederland. Ook in België is de burgemeester door een sterke binding met de grootste politieke partij en de verantwoordelijkheid voor een inhoudelijke portefeuille meer gepolitiseerd. In Duitsland en het Verenigd Koninkrijk heeft de burgemeester voornamelijk een ceremoniële functie. Hoewel de burgemeester in het Verenigd Koninkrijk door de raad gekozen wordt, is er minder politisering van het burgemeestersambt dan in Nederland door de zeer beperkte bevoegdheden van de burgemeester. In Duitsland zorgt het hebben van meer bevoegdheden enerzijds voor meer politisering van het burgemeestersambt. Anderzijds wordt deze toename beperkt door de verkiezing door de lokale bevolking.
Anderzijds lijkt de rol en het functioneren van de burgemeester niet volledig gepolitiseerd te zijn. Ten eerste is de aanstellingswijze niet geheel bepalend voor de mate van politisering. Uit de vergelijking met het burgemeestersambt in diverse andere landen blijkt dat de macht en invloed en daarmee de mate van diens politisering niet alleen worden beïnvloed door de aanstellingswijze. Met name ook de verhouding tussen de burgemeester en andere bestuurders, politici en ambtenaren is van invloed. Ook heeft een aanzienlijk aantal burgemeesters zich neutraal uitgesproken over de eventuele toegenomen afhankelijkheid van de gemeenteraad.
Ten tweede kan niet geheel met zekerheid worden gesteld dat er sprake is van politisering als gevolg van de uitbreiding van het takenpakket op het gebied van openbare orde en veiligheid. Uit de enquête blijkt dat een kwart van de burgemeesters geen toename van taken en bevoegdheden op dit gebied signaleert. Volgens hen is de gemeenteraad zelf verantwoordelijk voor het toevoegen van taken aan de APV. Bovendien hadden de burgemeesters al veel mogelijkheden via de optie van een noodverordening. Dit is ook van toepassing op de casus ‘vuurwerkverbod’: het afsteken van vuurwerk kan via een noodverordening worden verboden.
Ten derde is er eveneens geen eenduidigheid over politisering als gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen. Uit de enquête blijkt dat ruim 40% van de burgemeesters een neutraal standpunt inneemt ten opzichte van de stelling of de aandacht voor de politieke aspecten van het burgemeestersambt is toegenomen. Deze burgemeesters signaleren wel een geringe
64
toename van de aandacht, maar benadrukken dat de context hierbij ook belangrijk is. Ruim 30% van de burgemeesters ervaart geen toegenomen aandacht voor de politieke aspecten van het burgemeestersambt. Diverse burgemeesters hebben hierbij aangegeven dat hun ambt geen politieke aspecten kent. De burgemeester is er met de gemeenteraad verantwoordelijk voor dat zijn optreden niet politiek wordt.
Op basis van het literatuuronderzoek, de resultaten van de enquête en het onderzoek van de casus kan geconcludeerd worden dat er sprake is van politisering, met name omdat het takenpakket van de burgemeester is uitgebreid. Een belangrijke oorzaak hiervan is de opkomst en het toegenomen gebruik van het bestuursrecht door de burgemeester. Door de vervaging tussen strafrecht en bestuursrecht heeft de burgemeester meer verantwoordelijkheden gekregen en is daardoor zichtbaarder geworden. Tevens betekent de toename van het aantal taken op het gebied van openbare orde en veiligheid dat er beslissingen worden genomen waar niet iedereen het mee eens is. Dat leidt ertoe dat burgemeesters moeten uitleggen waarom zij bepaalde beslissingen hebben genomen. De belangstelling voor de politieke aspecten van het ambt van burgemeester is hierdoor gestegen. Tenslotte heeft de invoering van de Wet Dualisering ertoe geleid dat de burgemeester bij benoeming en herbenoeming afhankelijker is geworden van de gemeenteraad.
Discussie
Op basis van de bevindingen in het theoretisch kader werd verwacht dat er sprake is van politisering van het burgemeestersambt en dat deze politisering kan worden verklaard door de aanstellingswijze van de burgemeester, de toename van de taken en bevoegdheden op het gebied van openbare orde en veiligheid en diverse maatschappelijke, bestuurlijke en juridische ontwikkelingen.
Uit het huidige onderzoek blijkt dat diverse ontwikkelingen in de maatschappij tot wijzigingen in de positie van de burgemeester hebben geleid. Het betreft onder andere de volgende zaken: de verminderde bruikbaarheid van het strafrecht, de verpersoonlijking van het burgemeestersambt, de opkomst van de netwerksamenleving en de dualisering van het gemeentebestuur. Het gevolg van deze ontwikkelingen is dat het ambt van burgemeester is gepolitiseerd. Daarbij kan de volgende vraag worden gesteld: is de overheid niet zelf
65
medeverantwoordelijk voor de ontstane politisering? Juist door de ingestelde bezuinigingen is er immers veel veranderd bij de politie en het Openbaar Ministerie.
De burgemeester is belast met taken en bevoegdheden om de openbare orde en veiligheid te handhaven. Dit takenpakket is onderdeel van de portefeuille van de burgemeester, omdat hij een eenhoofdig en benoemd bestuursorgaan is en zo onpartijdig de taken en bevoegdheden kan uitvoeren. Juist op het gebied van openbare orde is snelheid vereist en kan men niet afhankelijk zijn van overleg van anderen. Recent zijn echter de taken en bevoegdheden die de burgemeester heeft vanuit het bestuursrecht toegenomen. Het gevolg hiervan is dat de burgemeester steeds meer taken krijgt die eigenlijk tot het takenpakket van de officier van justitie behoren. Als een burgemeester dergelijke taken heeft, wordt van hem ook verwacht dat hij ze uitvoert. Dat heeft tot gevolg dat de burgemeester vaker moet verantwoorden aan de gemeenteraad waarom bepaalde beslissingen zijn genomen. Daardoor komt de boven de partijen staande positie van de burgemeester in gevaar. Dat is zorgelijk: met name bij het inzetten van de taken en bevoegdheden op het gebied van openbare orde en veiligheid is het van groot belang dat het algemeen belang van de burgers voorop staat en dat de politieke achtergrond van de burgemeester geen rol speelt.
Het is wenselijk en noodzakelijk om verdere politisering van het burgemeestersambt tegen te gaan. Een te ver doorgevoerde politisering leidt tot te veel macht bij de burgemeester in Nederland, een democratisch bestuurde natie. Wanneer de gemeenteraad namelijk wordt gepasseerd doordat er te veel beslissingen worden overgelaten aan alléén de burgemeester, staat de democratie als het ware buiten spel. Het is daarom terecht dat minister Grapperhaus door de Raad van State werd berispt toen hij een verstrekkende verordening wilde toevoegen aan het takenpakket van de burgemeester.
Aanbevelingen
Wat is ervoor nodig om verdere politisering tegen te gaan? Ten eerste is een aanbeveling om terughoudend te zijn met het toekennen van nieuwe bevoegdheden op het gebied van openbare orde en veiligheid. Een tweede aanbeveling betreft een wijziging van de procedure van het instellen van noodverordeningen. Deze procedure leidt enigszins tot politisering van het burgemeestersambt, omdat de burgemeester zelfstandig een noodverordening kan instellen. Als de gemeenteraad niet instemt met de noodverordening, kan deze door tussenkomst van de
66
Commissaris van de Koning alsnog bekrachtigd worden. Deze procedure komt de snelheid van handelen ten goede, maar zou een meer democratisch karakter kunnen krijgen als de noodverordening alleen kan worden ingesteld na overleg tussen de burgemeester en enkele vertegenwoordigers van de gemeenteraad.
Uit de casus ‘vuurwerkverbod’ blijkt duidelijk dat een plaatselijk vuurwerkverbod in feite al mogelijk is. De burgemeester kan immers via een noodverordening een vuurwerkverbod instellen. Aangezien de burgemeester zelf de inhoud van een noodverordening kan bepalen, kan het instellen ervan op politisering duiden. Bij politisering van het burgemeestersambt is er immers sprake van het eigenstandig bepalen van het beleid zonder democratische besluitvorming. Een laatste aanbeveling is daarom om te streven naar een landelijk vuurwerkverbod.
De implementatie van een landelijk vuurwerkverbod is niet meer afhankelijk van de inzichten van de burgemeester, maar is gebaseerd op een wet die op een democratische wijze tot stand is gekomen. Hierdoor wordt de politisering van het burgemeestersambt gedeeltelijk tegengegaan en is er minder sprake van verschillen tussen gemeenten. Een kanttekening hierbij is dat landelijk opgestelde noodverordeningen soms moeten worden aangepast naar lokale omstandigheden.
Beperkingen onderzoek
Het huidige onderzoek bevat diverse beperkingen. Ten eerste is het aantal burgemeesters dat de enquête heeft ingevuld relatief gering. Van de burgemeesters naar wie de mail is verstuurd, heeft 32% de vragen beantwoord. Dat is 11% van de burgemeesters in Nederland. Mogelijk is de relatief geringe respons gerelateerd aan de huidige periode waarin burgemeesters een belangrijke rol hebben in de bestrijding van het coronavirus. Een relatief kleine steekproef is geen realistische afspiegeling van de populatie van alle burgemeesters in Nederland.
Een tweede beperking van het onderzoek is het feit dat de meeste respondenten voor de huidige gemeente slechts in één andere gemeente burgemeester zijn geweest. Vermoedelijk hebben burgemeesters die in meer gemeenten het ambt hebben bekleed, meer ervaring en daarmee meer inzicht in de genoemde factoren die tot politisering kunnen leiden. Mogelijk is de enquête
67
vooral ingevuld door burgemeesters die nog relatief weinig inzicht hebben in de veranderingen in het ambt op lange termijn.
Suggestie vervolgonderzoek
Gezien de genoemde beperkingen van het huidige onderzoek volgen diverse suggesties voor vervolgonderzoek. Ten eerste zouden bij vervolgonderzoek meer burgemeesters bevraagd kunnen worden. Een grotere steekproef zorgt ervoor dat de bevindingen beter gegeneraliseerd kunnen worden. Ten tweede zou de uitnodiging voor deelname aan onderzoek naar alle burgemeesters in Nederland kunnen worden verstuurd, bijvoorbeeld door het opvragen van contactgegevens bij het Nederlands Genootschap van Burgemeesters of de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Ten derde kan er zo ook worden getracht om burgemeesters te bevragen die al langer het ambt bekleden.
Naast de suggesties die voortkomen uit de beperkingen zijn er enkele andere aandachtspunten voor vervolgonderzoek. Een vierde suggestie is om ook de visie van de wethouders en gemeenteraad op de politisering van het burgemeestersambt te onderzoeken. Sinds de dualisering van 2002 zijn de verhoudingen tussen de verschillende organen en de burgemeester veranderd. Door middel van interviews kan worden onderzocht in welke mate de wethouders en gemeenteraadsleden het ambt van burgemeester hebben zien veranderen en in hoeverre er volgens hen sprake is van politisering van het ambt. Een vijfde suggestie is om uitgebreider onderzoek te verrichten naar politisering van het burgemeestersambt in andere landen.
68
Literatuurlijst
Binnenlands Bestuur. (2009). Burgerinitiatief vuurwerk in de Tweede Kamer. Geraadpleegd van https://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/nieuws/burgerinitiatief- vuurwerk-in-tweede-kamer.108201.lynkx
BNR Webredactie. (2013, 13 maart). Burgemeester Haren stapt op. Geraadpleegd van https://www.bnr.nl/nieuws/politiek/10135006/burgemeester-haren-stapt-op BNR Webredactie. (2019, 16 augustus). Recordaantal vrouwelijke burgemeesters.
Geraadpleegd van https://www.bnr.nl/nieuws/politiek/10386873/recordaantal- vrouwelijke-burgemeesters
Bonte, A., & Rietveld, D. (2009, 18 februari). Burgerinitiatief: Meer plezier met minder vuurwerk. 63.856 ondertekeningen [petitie]. Geraadpleegd van
https://petities.nl/petitions/burgerinitiatief-meer-plezier-met-minder- vuurwerk?locale=nl&page=4#petitionnews
Boogers, M. J. G. J. A., Brink, B., Denters, S. A. H., Engels, J. W. M., Klok, P. J., Munneke, S. A. J., & de Vries, F. de. (2016, oktober). Een onderzoek naar de taak, plaats en bevoegdheden van burgemeesters in Duitsland, Engeland, België en Denemarken. Geraadpleegd van https://kennisopenbaarbestuur.nl/media/254512/taak-plaats- bevoegdheden-burgemeesters-dui-eng-bel-den.pdf
Boogers, M. J. G. J. A., & Karsten, N. (2009). Burgemeester en veiligheid. Lokaal bestuur. 33(9), 16-17. Geraadpleegd van
https://www.researchgate.net/profile/Niels_Karsten/publication/237141149_Burgemee ster_en_veiligheid/links/53d0c5ae0cf25dc05cfe5fe1/Burgemeester-en-veiligheid
69
Boonstra, W. (2019, 28 mei). Kernwaarden democratische rechtsstaat in het geding [interview Niels Karsten]. Geraadpleegd van https://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en- organisatie/nieuws/kernwaarden-democratische-rechtsstaat-in-geding.9671135.lynkx Brief vuurwerkverbod richting Ivo Opstelten. (2011, 29 januari). Geraadpleegd van
https://advance-lexis- com.ezproxy.leidenuniv.nl:2443/document/?pdmfid=1516831&crid=cd462082-0ea5- 4673- b003- b4499009dc05&pddocfullpath=%2Fshared%2Fdocument%2Fnews%2Furn%3Aconte ntItem%3A5228-HXF1-JC8W-Y4GV-00000- 00&pdcontentcomponentid=294311&pdteaserkey=sr7&pditab=allpods&ecomp=pp79 k&earg=sr7&prid=bbdc82e2-0722-40b0-a39a-196f784d34b9
Bruls, H. (gast). (2020, 2 januari). Uitzending 2 januari 2020. In J. Oranje (hoofdredacteur). Nieuwsuur (actualiteitenprogramma). Hilversum, Nederland: NOS-NTR.
Geraadpleegd van https://www.npostart.nl/nieuwsuur/02-01-2020/VPWON_1310665 Bruinooge, P., Bolsius, L., Gerritsen, A., Berends, J., Spies, L., Marcouch, A., & Adema, I.
(2018, 2 november). Brief 31 burgemeesters [brief]. Geraadpleegd van
https://www.burgemeesters.nl/sites/www.burgemeesters.nl/files/File/brief%2031%20b urgemeesters.pdf
Bryman, A. (2012). Social research methods. Oxford: University Press.
Cachet, A., Daemen, H. H. F. M., Noppe, R. M., Ringeling, A. B., & Schaap, L. (2002). Buitenlandse burgemeesters bekeken. Geraadpleegd van
https://kennisopenbaarbestuur.nl/media/62870/buitenlandse-burgemeesters- bekeken.pdf
70
Commissie Oosting. (2001). De vuurwerkramp. Eindrapport. Geraadpleegd van
https://dloket.enschede.nl/loket/sites/default/files/DOC/Inleiding%20en%20Omvang% 20van%20de%20ramp.pdf
De Graaf, Th. C. (2019, 17 oktober). Boegbeeld en aambeeld, over de rol van de burgemeester in de lokale democratie. Geraadpleegd van
https://www.raadvanstate.nl/publicaties/toespraken-vice/boegbeeld-en-aambeeld/ De Jong, M. A. D. W., van der Woude, W., Zorg, W. S., Broeksteeg, J. L.W., Nehmelman,
R., Tappeiner, I. U., & Kummeling, H. R. B. M. (2016). Orde in de openbare orde. Geraadpleegd van
https://www.burgemeesters.nl/sites/www.burgemeesters.nl/files/File/Bevoegdheden/O rde%20in%20de%20openbare%20orde.pdf
De Rechtspraak. (2020, 21 februari). Uitspraak bestuursrechter Sinterklaasintocht Dokkum 2017. Geraadpleegd van https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-
contact/Organisatie/Rechtbanken/Rechtbank-Noord-
Nederland/Nieuws/Paginas/Uitspraak-bestuursrechter-Sinterklaasintocht-Dokkum- 2017.aspx
Derksen, W. (2014, 3 januari). De historie van burgemeester [artikel]. Geraadpleegd van http://www.wimderksen.com/2014/01/03/de-historie-van-de-burgemeester/ De Vries, K. (2001a, 23 maart). Nr. 20 Brief van de minister van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties [Kamerbrief]. Geraadpleegd van
https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-27157-20.html
De Vries, K. (2001b, 12 oktober). Brief minister met de halfjaarlijkse voortgangsrapportage Vuurwerkramp – Vuurwerkramp Enschede [Kamerbrief]. Geraadpleegd van
71
De Vries, J., Muller, E. R., & Standhardt, G. (2014). Ontwikkelingen in het ambt van de burgemeester. In E. R. Muller & J. de Vries (red), Burgemeester. Positie, rol en functioneren van de burgemeester (193-222). Deventer: Kluwer.
Eerste Kamer. (z.j.). Initiatiefvoorstel-Jetten. Deconstitutionalisering benoeming commissaris van de Koning en burgemeester [initiatiefvoorstel]. Geraadpleegd op 21 mei 2020 van https://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/34716_initiatiefvoorstel_jetten
Engels, J. W. M., (2014). In E. R. Muller & J. de Vries (red), Burgemeester. Positie, rol en functioneren van de burgemeester (43-66). Deventer: Kluwer.
Geen vuurwerkverbod in Enschede bij jaarwisseling. (2000, 12 augustus). Geraadpleegd van https://advance-lexis- com.ezproxy.leidenuniv.nl:2443/document/?pdmfid=1516831&crid=a96638cb-83b3- 42f4-9c20- 19342715b1a8&pddocfullpath=%2Fshared%2Fdocument%2Fnews%2Furn%3Aconte ntItem%3A48MW-0VW0-0150-Y149-00000- 00&pdcontentcomponentid=259069&pdteaserkey=sr6&pditab=allpods&ecomp=pp79 k&earg=sr6&prid=a9fd46d6-2de3-419b-a76c-b49a19707ea6
Gemeenteraad wil vuurwerkverbod in Katwijk. (2020, 17 januari). Geraadpleegd van
https://www.katwijkactueel.nl/2020/01/gemeenteraad-wil-vuurwerkverbod-in-katwijk/ Gemeenteraad Rotterdam. (2020, 23 april). Gemeenteblad 2020 Achttiende wijziging van de
Algemene plaatselijke verordening Rotterdam 2012 in verband met de invoering van een lokaalvuurwerkverbod. Geraadpleegd van
https://rotterdambis.notubiz.nl/document/8688256/1/Achttiende%20wijziging%20van %20de%20Algemene%20plaatselijke%20verordening%20Rotterdam%202012%20in %20verband%20met%20de%20invoering%20van%20een%20lokaal%20vuurwerkver bod
72
Hankel, A. (2013, 7 maart). Rapport Project X-rellen: falen politie en burgemeester. Elsevier Weekblad. Geraadpleegd van
https://www.elsevierweekblad.nl/nederland/news/2013/03/rapport-project-x-rellen- falen-politie-en-burgemeester-1194682W/
Hart van Nederland. (2012, 2 januari). Aboutaleb wil vuurwerkverbod. Geraadpleegd van https://www.hartvannederland.nl/algemeen/2012/aboutaleb-wil-vuurwerkverbod/ Haverhoeck, A. (2018). Van opnamewet naar behandelwet. Burgemeestersblad, 23(88), 16-
18. Geraadpleegd van https://www.burgemeesters.nl/system/files/BB_88_web.pdf Hoogerwerf, A. (1975). Politisering, dogmatisme en conformisme. Beleid en maatschappij,
2(7-8), 178-182. Geraadpleegd van
https://rjh.ub.rug.nl/beleidmaatschappij/article/view/25555/23003
Joosten, C. (2018, 5 december). Ongewilde schietschijf. Elsevier Weekblad. Geraadpleegd van https://www.elsevierweekblad.nl/nederland/achtergrond/2018/12/ongewilde-