In dit hoofdstuk geven we antwoord op de hoofdvraag van het onderzoek:
Wat zijn businessmodellen voor open data, die individuele overheidsorganisaties kunnen gebruiken wanneer zij open data beschikbaar (willen) stellen?
Uit het casemateriaal en de analyse in het vorige hoofdstuk kunnen we wij twee businessmodellen afleiden. We onderscheiden allereerst het radicale open-datamodel.
Open data gaan samen met een koerswijziging van de organisatie, waardoor ook nieuwe doelstellingen gerealiseerd kunnen worden. Daarnaast komt veel vaker het incrementele open-datamodel voor. Open data worden dan onderdeel van een al bestaande organisatie- en informatiestrategie en dragen bij aan al bestaande doelen.
6.1 Radicale innovatie: nieuwe mogelijkheden
Wanneer open data door een organisatie worden ingezet om nieuwe doelen te realiseren, zijn de keuzes rondom open data verweven met een gewijzigde organisatie- en informatiestrategie. Open data zijn het middel dat kan bijdragen om het businessmodel van de organisatie te veranderen. Het verstrekken van open data wordt één van de belangrijkere manieren om aan de legitimiteit van de organisatie te werken. Het model past dus bij organisaties die het beheren van informatie tot hun hoofdtaken rekenen.
In het radicale open-datamodel is de totstandkoming van de open-datastrategie tamelijk expliciet. De omvang van de beoogde effecten en daarmee het belang voor de organisatie zijn dermate groot dat de keuze voor open data in de top van de organisatie wordt gemaakt.
Als de organisatie over voldoende discretionaire ruimte beschikt of haar financiers kan overtuigen, is het ook mogelijk om eenmalige financiële investeringen te doen die pas later worden terugverdiend. Een expliciete businesscase is daarvoor vereist. De kosten en opbrengsten van open data zijn daarin echter moeilijk te isoleren. Dit komt door de verstrengeling met andere wijzigingen door de nieuwe organisatie- en informatiestrategie.
De granulariteit, ruwheid en kwaliteit van de (bestaande) data hebben nauwelijks invloed op de keuze om voor het radicale open-datamodel te kiezen. Deze kenmerken van de strategie worden eerder gekozen aan de hand van de doelen die de organisatie zichzelf met de innovatie stelt. De kans is groot dat de organisatie die kiest voor het radicale open data model kiest voor een geïntegreerde levering, dat wil zeggen dat de semantische vorm van de data in verregaande mate gestructureerd en gestandaardiseerd zal zijn. De organisatie
Zenc De waarde van open data
26 april 2012 Pagina 37 van 109
wil immers haar legitimiteit ophangen aan de levering van open data en dan is het bijvoorbeeld belangrijk dat informatie niet met elkaar in tegenspraak is en dat de definities helder zijn.
De relatie met klanten is voor de meeste organisaties al belangrijk, maar wanneer je jezelf opnieuw uitvindt is dat zeker het geval. De relatie met hergebruikers is bij het radicale open-datamodel relatief goed ingericht. Op zijn minst is er op dit punt een expliciete afweging gemaakt. Het slagen of falen van de transformatie heeft tenslotte veel te maken met de manier waarop afnemers met informatieproducten omgaan en op welke manier zij de nieuwe open data gaan inzetten.
In dit onderzoek vinden we dit alternatieve businessmodel bij de RCE terug. De keuze om data open beschikbaar te stellen is nauw verbonden met de nieuwe taakopvatting, waarbij de RCE toegroeit naar een netwerkorganisatie en informatie anders inzet. Daartoe is de gegevensstructuur omgevormd en worden data ontsloten via partners als bijvoorbeeld Wikipedia. De data worden verregaand gestructureerd ontsloten en op het niveau van granulariteit, ruwheid en datakwaliteit zijn bewuste keuzen gemaakt.
6.2 Incrementele innovatie: verbetering van het bestaande
In zes cases worden open data vooral ingezet om - binnen de kaders van de bestaande organisatiestrategie - een aantal activiteiten of producten goedkoper of efficiënter samen te stellen. Vaak betekent dit dat de kanalenmix van balie, telefoon, website uitgebreid wordt met een nieuw gegevenskanaal genaamd ‘open data’. In dit model worden financiële besparingen verwacht door het ontlasten van duurdere communicatiekanalen. Ook zien we wel dat helpdesks minder tijd besteden aan individuele hulpvragen rondom de informatie die zij beheren, maar meer verwijzen naar de datasets die al online staan.
De impact, voor de organisatie van toepassing, van het incrementele open-datamodel is meestal beperkt, omdat er geen structurele wijzigingen in productaanbod of takenpakket plaatsvinden. Ook hoeft de investeringsbereidheid dus niet heel groot te zijn. Het is vaak niet nodig om grote investeringen te doen om data op een bruikbare wijze beschikbaar te stellen. Door de beperkte omvang van de investeringen ontbreekt vaak ook een expliciete businesscase. In tegenstelling tot het radicale open-datamodel kan de investering in open data wel beter geïsoleerd worden van andere strategische beslissingen.
De data worden in het algemeen gratis beschikbaar gesteld. De overweging om eventueel verstrekkingskosten in rekening te brengen, wordt pas actueel als de omvang van het gebruik daar aanleiding toe geeft. Zolang er geen grote kosten worden gemaakt, is het voor de organisatie ook niet nodig om geld te vragen voor de open-datadiensten. Het verkopen van data is immers geen primair of bekend businessmodel van de organisatie.
Zenc De waarde van open data
26 april 2012 Pagina 38 van 109
Ook zien we dat niet altijd expliciet gestuurd wordt op het bereiken van de doelen van de open-datastrategie. De meeste organisaties hanteren een ‘lerende’ strategie, waarbij geëxperimenteerd wordt met open data zonder van tevoren harde doelen te definiëren.
Vaak bestaat de wens om ‘iets’ aan open data te doen, omdat men de abstracte voordelen ervan inziet, maar wel op een zodanige manier dat het ook iets oplevert voor de organisatie zelf.
Door het beschikbaar stellen en het ontdekken van de effecten komen nieuwe vraagstukken op. Niet alle strategische keuzes worden dan ook op hetzelfde moment gemaakt.
Organisaties die meer ervaring hebben met open data zullen een groter deel van hun keuzes kunnen expliciteren. Ook zullen zij intensiever contact met hergebruikers hebben.
In de loop van de tijd tekent zich namelijk duidelijker af wie de hergebruikers zijn. Er ontstaan gezamenlijke ervaringen met de dataset en het wordt duidelijk dat er ook gezamenlijke belangen kunnen zijn.
6.3 Bouwen op bestaande data
In beide businessmodellen hangt de technische wijze waarop de data beschikbaar wordt gesteld vooral af van de kenmerken van de data die in het primaire proces van de organisatie zijn ontstaan. Zo komen de actualiteit, de structuur en de granulariteit van de data vaak overeen met de oorspronkelijke dataset. Als de data worden bewerkt voor openstelling, is dat veelal om privacygevoelige gegevens te verwijderen of om de data toegankelijker te representeren voor hergebruikers. Het is ook niet noodzakelijk om een foutloze dataset te bieden aan hergebruikers, als maar wel duidelijk is wat de kwaliteit van de data is en welke rechten eraan ontleend kunnen worden. Hergebruik van de data kan overigens een positieve impuls geven aan de datakwaliteit door feedback van hergebruikers.
Ook gebruiksrechten ontstaan niet doordat data open beschikbaar wordt gesteld. Meestal was de dataset daar al op ingericht.
6.4 Hergebruik naast eigen aanbod
Organisaties kiezen er in beide businessmodellen vaak voor om een eigen presentatievoorziening in stand te houden. Daarmee wordt een kanaal in stand gehouden om eindgebruikers te bedienen. Dat kan bijdragen aan de legitimiteit van de organisatie en haar taken. Het is immers heel zichtbaar dat de data afkomstig zijn van de organisatie. Ook biedt een eigen kanaal de mogelijkheid om gevoel te krijgen voor het hergebruik. Het surfgedrag van bezoekers op wetten.nl geeft inzicht in de interesse in verschillende wetten.
Gebruikers geven ook soms opmerkingen door. Die informatie zou ontbreken als er slechts een webservice voor intermediaire en professionele hergebruikers zou bestaan. De presentatievoorziening kan wel kostbaar zijn. In enkele gevallen zou de eigen voorziening geheel kunnen verdwijnen als intermediaire partijen voorzieningen aanbieden op basis van de beschikbaar gestelde open data. Dat zou (flinke) besparingen op kunnen leveren voor de
Zenc De waarde van open data
26 april 2012 Pagina 39 van 109
bronhouder, die dat dan moet afwegen tegen het belang van de legitimiteitsversterking door het aanbieden van een herkenbare eigen voorziening.
Zenc De waarde van open data
26 april 2012 Pagina 40 van 109